วัดห้วยตะโก เป็นวัดราษฎร์สังกัดคณะสงฆ์ฝ่ายมหานิกาย ตั้งอยู่ในหมู่ที่ 2 บ้านห้วยตะโก ตำบลพะเนียด อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม วัดห้วยตะโกเป็นวัดเก่าแก่ ไม่พบประวัติความเป็นมาที่แน่ชัด ข้อมูลของ กรมการศาสนาระบุว่าตั้งวัดเมื่อ พ.ศ. 2342 แต่จากหลักฐานทางโบราณวัตถุที่พบในวัดสันนิษฐานกันว่าน่าจะ สร้างในสมัยอู่ทอง โดยดูจากลวดลายของใบเสมาหินทรายแดงแกะสลักที่อยู่รอบอุโบสถหลังเก่าของวัด วัดได้รับ พระราชทานวิสุงคามสีมาเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม พ.ศ. 2554

หลักฐานที่พบคือพระพุทธรูปปางห้ามสมุทรจำนวน 1 องค์ อยู่ในอิริยาบถประทับยืนบนฐานบัว ลงรักปิด ทองทั่วทั้งองค์ จากประวัติกล่าวว่าอัญเชิญมาจากวัดโคกมะขาม (ร้าง) เดิมน่าจะเป็นพระพุทธรูปปางแสดงธรรมใน พุทธศิลปะแบบทวารวดี แต่ได้ชำรุดไปและคงเหลือเพียงบางส่วน จึงมีการต่อเติมในภายหลังทั้งพระเศียร พระกร และส่วนฐานพระ ปัจจุบันเป็นที่เคารพสักการะของพุทธศาสนิกชนในนาม หลวงพ่อหิน จากหลักฐานทางโบราณวัตถุที่พบในวัดน่าจะสร้าง ในยุคสมัยอู่ทองกว่า 700 ปีมาแล้ว โดยดูจากลวดลายของใบเสมาหินทรายแดงแกะสลักอยู่รอบอุโบสถหลังเก่าของวัด

วัดห้วยตะโก บ้านห้วยตะโก ตำบลพะเนียด อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม อยู่ในการปกครองขององค์การบริหารส่วนตำบลพะเนียด ซึ่งสภาพแวดล้อมโดยทั่วไปเป็นพื้นที่ดอนและพื้นราบที่ลุ่ม ดินมีลักษณะเป็นดินร่วน มีความอุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การเพาะปลูกและเลี้ยงสัตว์ 

บ้านห้วยตะโก ตำบลพะเนียด อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม มีประชากรทั้งสิ้น 204 ครัวเรือน แบ่งเป็นชาย 381 คน หญิง 410 คน ประชากรรวมทั้งหมดจำนวน 791 คน

นามสกุลของคนบ้านห้วยตะโก

1. มีคำว่า กวย เช่น ไถ้บ้านกวย โสมบ้านกวย เพชรบ้านกวย จ้อยบ้านกวย ทองบ้านกวย ฯลฯ
2. มีคำว่า ตะโก เช่น ตะโกเนียม หอมตะโก สุขตะโก ฯลฯ
3. มีคำว่า พะเนียต เช่น อยู่พะเนียด พูพะเนียด คุ้มพะเนียด นุชพะเนียด คูพะเนียด ฯลฯ

พิพิธภัณฑ์วัดตะโก

บริเวณวัดห้วยตะโกสันนิษฐานว่าเคยเป็นวัดเก่าแก่มาก่อน ต่อมาพระครูสังฆรักษ์ไพบูลย์ กตปุญโญ เจ้าอาวาส ได้เข้ามาบูรณปฏิสังขรณ์วัดห้วยตะโก ท่านมีความสนใจศิลปะเขมร ท่านจึงมีแนวคิดที่จะผสมผสานรูปแบบศิลปะดังกล่าวเข้ามาไว้ในวัด โดยเฉพาะอุโบสถหลังใหม่ที่กำลังก่อสร้าง ท่านได้แนวคิดมาจากบรรณาลัยของปราสาทหินพนมรุ้ง นอกจากนี้ท่านยังพยายามจะให้วัดห้วยตะโกเป็นศูนย์การเรียนรู้ของชุมชน มีมุมต่างๆ ที่ให้ความรู้ อาทิ เตาเผาสร้างอาชีพ ซึ่งเป็นมุมที่จัดเป็นสถานที่ผลิตอิฐเพื่อนำมาก่อสร้างโบสถ์องค์ปัจจุบัน มุมวาดลายไทย เป็นต้น

พิพิธภัณฑ์วัดห้วยตะโกได้เริ่มดำเนินการสร้างทีละจุดทีละมุมตามแต่งบประมาณที่จะอำนวย โดยในปี พ.ศ. 2542 เป็นปีที่วัดห้วยตะโกอายุครบ 20 ปี ท่านได้เปิดพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นขึ้น เป็นอาคารไม้ชั้นเดียว จัดห้องเป็นมุมต่าง ๆ ที่แสดงถึงวิถีชีวิตของคนท้องถิ่น แบ่งเป็นเรื่อง การทำนา การทำตาล เครื่องจักสาน เครื่องมือวัดตวงชั่ง เครื่องมือช่างไม้ ยาท้องถิ่น เพนียดคล้องช้าง

ต่อมาในปี 2543 ท่านได้สร้างมุมจัดแสดงขึ้นมาเพิ่มเติม เป็นกลุ่มศิลปกรรม จัดแสดงกลุ่มพระพุทธรูปเก่าแก่ของชุมชน เป็นพระพุทธรูปหินทรายศิลปะแบบอู่ทอง บางองค์ถูกขโมยตัดเศียรไป ใบเสมาหิน เป็นต้น โดยวางแสดงในอาคารเปิดโล่ง

อาคารอีกหลังหนึ่ง ภายในจัดแสดงนิทรรศการเรื่อง "ไตรรงค์ ไตรรัตน์: ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์" โดยนิทรรศการดังกล่าวจัดทำแบบง่าย ๆ เรื่องที่นำเสนอมี 5 เรื่องหลัก ได้แก่

1. ชาติไทย นำเสนอเรื่องธงชาติไทย ตราประจำจังหวัด พระมหากษัตริย์ไทย
2. ครูไทย(ศิลปินแห่งชาติ) นำเสนอศิลปินไทยในสาขาต่าง ๆ
3. สามกษัตริย์ นำเสนอพระราชประวัติและพระราชกรณียกิจของรัชกาลที่ 4 รัชกาลที่ 5 และรัชกาลที่ 6
4. ตามเสด็จสู่โลกกว้าง เป็นมุมที่รวบรวมเรื่องราวการเสด็จพระราชดำเนินไปยังต่างประเทศของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
5. ไตรรัตน์ นำเสนอเรื่องราวพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์

บ้านเพนียด ปัจจุบันคือตำบลเพนียด ตั้งอยู่ใน อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม ในอดีตบริเวณนี้เคยเป็นโรงฝึกหัดช้างป่า จากที่เคยเป็นช้างที่มีนิสัยดุร้าย ชาวกูย กวย หรือส่วย จะเป็นผู้ฝึกให้กลายเป็นช้างที่เชื่องและพร้อมนำมาใช้งานได้ เมื่อครั้งสุนทรภู่มีความประสงค์เดินทางมานมัสการองค์พระปฐมเจดีย์ ได้แต่งนิราศพระประธมขึ้นเพื่อบรรยายการเดินทาง เมื่อผ่านมายังบริเวณบ้านเพนียด ได้จอดเรือแวะพักผ่อนและได้กล่าวถึงสถานที่แห่งนี้ไว้ในนิราศพระประธมว่า

ถึงถิ่นฐานบ้านเพนียดเป็นเนินสูง ที่จับจูงช้างโขลงเข้าโรงหลวง

เหตุเพราะนางช้างต่อไปล่อลวง พลายทั้งปวงจึงถูกมาผูกโรง

โอ้อกเพื่อนเหมือนหนึ่งชายที่หมายมาด แสนสวาทหวังงามมาตามโขลง

ต้องติดบ่วงห่วงรักชักชะโลง เสียดายโป่งป่าเขาคิดเศร้าใจ ฯ

(จากนิราศพระประธม ประพันธ์โดยสุนทรภู่ สันนิษฐานว่าประพันธ์ในสมัยรัชกาลที่ 3 )

ส่วนบ้านห้วยตะโก ปรากฏชื่อในนิราศพระประธม ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ซึ่งงานพระนิพนธ์นี้เป็นวรรณคดีนิราศเรื่องแรกที่ทรงประพันธ์ในโอกาสที่เสด็จไปนมัสการองค์พระปฐมเจดีย์เมื่อ พ.ศ. 2377

ห้วยตะโกเดิม ห้วยเหตุ เภตรา

บันทุกตะกั่วเกรียบมา ล่มไว้

จึงบัญญัติสมญา ชื่อห้วยตะกั่วแฮ

คนทุกวันนี้ใช้ ชื่อห้วยตะโกแปลงฯ

คลังข้อมูลชุมชน. (2564). วัดห้วยตะโก-พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดห้วยตะโก จ.นครปฐม. [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กุมพาพันธ์ 2567 จาก https://communityarchive.sac.or.th/community/WatHuayTako

ฐานข้อมูลพิพิธภัณฑ์ในประเทศไทย. (ม.ป.ป.). พิพิธภัณฑ์วัดห้วยตะโก. [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อวันที่ 1 กุมพาพันธ์ 2567 จาก https://db.sac.or.th/museum/museum-detail/374

สำนักศิลปะและวัฒนธรรม. (ม.ป.ป.) พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านวัดห้วยตะโก. สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม. จาก https://cul.npru.ac.th/icac/

องค์การบริหารส่วนตำบลพะเนียด. (2562). แผนพัฒนาท้องถิ่น (พ.ศ. 2561-2565). องค์การบริหารส่วนตำบลพะเนียด อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม. จาก http://www.panied.go.th/