กลุ่มชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อ เดิมอาศัยอยู่ที่ประเทศลาว แล้วอพยพเข้ามาตั้งหมู่บ้านอยู่ที่ผาจ่องไซหรือผาวี อยู่ห่างจากหมู่บ้านปัจจุบันโดยใช้เวลาเดินทางไปประมาณครึ่งวัน เป็นหมู่บ้านขมุขนาดใหญ่มีจำนวนหลังคาเรือนประมาณ 70-80 หลังคาเรือน ก่อนจะย้ายกลับไปทำมาหากินอยู่กับญาติพี่น้องที่บ้านห้วยสั้วะ แขวงบ่อแก้ว สปป.ลาว จากนั้นได้พากันย้ายกลับมาอยู่ที่บ้านป่าตึง และเมื่อได้มีการสู้รบกันของทางการกับพรรคคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย ในช่วงปี พ.ศ. 2510-2520 ทางการจึงได้ให้ชาวบ้านอพยพจากบ้านผาจ่องไซหรือผาวีด้วยนโยบายเพื่อความมั่นคงของชาติ ในปี พ.ศ. 2513 พ่อปี และพ่อหมื่น บุญเจิง ได้พาชาวบ้านประมาณ 6 หลังคาเรือนมาตั้งหมู่บ้านห้วยจ้อ (เดิมเป็นพื้นที่สวนของชาวพื้นราบ) ในเขตพื้นที่หมู่ 1 ตำบลม่วงยาย อำเภอเวียงแก่น ในปัจจุบัน

ชุมชนชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อตั้งอยู่หมู่ที่ 1 ตำบลม่วงยาย อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย เป็นหมู่บ้านบริวารของบ้านหลู้ที่เป็นชาวไตยวน บ้านห้วยจ้อตั้งอยู่ห่างจากตัวอำเภอประมาณ 7 กิโลเมตร ชุมชนตั้งอยู่เชิงเขาติดกับแหล่งน้ำ ลำห้วย เพื่อความสะดวกในการนำน้ำมาใช้ในการอุปโภคบริโภคในชีวิตประจำวัน การที่มีอาณาเขตของหมู่บ้านติดต่อกับพื้นที่ป่าที่มีความสมบูรณ์ และอยู่ถัดขึ้นไปตามแนวเขา ทำให้มีแหล่งน้ำลำธารที่มีน้ำไหลตลอดปีอยู่หลายสายที่ชาวบ้านหลายหมู่บ้านที่อยู่ในพื้นที่ลุ่มน้ำได้ใช้ประโยชน์ลำห้วยดังกล่าว ได้แก่ ลำห้วยวอง ลำห้วยแล้ง ลำห้วยจ้อ ลำห้วยหลู้ และลำห้วยหิน ที่ชาวบ้านได้ใช้ประโยชน์ทั้งโดยตรงในการอุปโภคบริโภค การทำการเกษตรกรรม

บ้านห้วยจ้อเป็นหนึ่งชุมชนที่เป็นชุมชนย่อยของบ้านหลู้ หมู่ที่ 1 ตำบลม่วงยาย อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย โดยบ้านหลู้มีสมาชิกชุมชนจำนวนทั้งหมด 494 หลังคาเรือน แบ่งเป็นประชากรชาย 432 คน หญิง 427 คน รวมประชากรทั้งหมดจำนวน 859 คน ซึ่งบ้านห้วยจ้อมีจำนวน 66 หลังคาเรือน ประชากรจำนวน 225 คน แบ่งเป็นชาย 118 คน และหญิง 107 คน

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: กำมุ

ตำบลม่วงยาย อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย ราษฎรส่วนใหญ่ประมาณร้อยละ 80 ประกอบอาชีพทําการเกษตรกรรม พืชเศรษฐกิจที่สําคัญของพื้นที่คือ ข้าว ส้มโอ ข้าวโพด ลําไย ส้มเขียวหวาน ยางพารา เป็นต้น ปัจจุบันเกษตรกรหลายรายได้หันมาปลูกส้มโอมากขึ้น นอกจากนั้นยังมีหน่วยงานที่เข้ามาสนับสนุนการทําการเกษตรและพัฒนาคุณภาพชีวิตของเกษตรกรเพิ่มขึ้น

กลุ่มชาติพันธุ์ขมุมีประเพณีและวิถีชีวิตที่สำคัญที่จัดขึ้นเป็นงานประจำปีคือ "ปีใหม่ขมุ" เป็นประเพณีการลาปีเก่า ทุก ๆ ปีในช่วงส่งท้ายปีเก่าต้อนรับปีใหม่ ชนเผ่าขมุในเขตพื้นที่ตําบลม่วงยาย จะจัดกิจกรรมประเพณีปีใหม่ชนเผ่าขมุขึ้นเป็นประจําทุกปี หนึ่งในกิจกรรมที่สนุกสนาน และได้ความสนใจจากพี่น้องชนเผ่าขมุได้แก่ การประกวดธิดาชนเผ่าขมุ การตีกลอง ฆ้อง ฉาบ ก่อนที่จะมีการแสดง การละเล่นต่าง ๆ

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

การละเล่นกลุ่มชาติพันธุ์ขมุ

“ไม้ไผ่” อุปกรณ์สารพัดประโยชน์ที่ชาวขมุนำมาใช้ประโยชน์ต่าง ๆ เช่น นำมาสร้างบ้าน ทำอุปกรณ์เครื่องใช้ในชีวิตประจำวัน รวมถึงการนำมาเป็นเครื่องดนตรี และการละเล่นอื่น ๆ เช่น การเล่นกระทบไม้ โดยจะมีไม้นูนดินผ่าซีก ยาว 1 เมตร รองไม้กระทบที่ใช้กระทบกันเพื่อให้เกิดเสียง โดยให้ผู้เล่นกระโดดตามจังหวะเสียงดนตรีของไม้กระทบและกรึยตองหรือเครื่องให้จังหวะ

แกงหลามขมุ ชาติพันธุ์ขมุ

แกงหลามบอน อาหารประจำชาติพันธุ์ขมุ คือการเอาอาหารไปแกงในกระบอกไม้ไผ่ ซึ่งจะช่วยเพิ่มปริมาณอาหาร ทำให้อาหารมีรสชาติหอมอร่อยและมีประโยชน์

ปืนประทัดของชาติพันธุ์ขมุ

ปืนประทัด เกิดจากการนำภูมิปัญญาชาวบ้านมาประยุกต์ใช้ ด้วยการนำไม้ไผ่มาทำเป็นปืนปะทัด และมีวิธีการทำง่าย ๆ เด็ก ๆ สามารถทำกิจกรรมนี้ร่วมกับผู้ปกครองได้เพื่อสร้างความสนุกสนานและเป็นกิจกรรมยามว่าง

เครื่องแต่งกายของชุมชนชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อ ตำบลม่วงยาย

ในอดีตชาวขมุจะนิยมการสักตามร่างกาย โดยที่ผู้ชายจะนิยมการสักทั่วทั้งตัว ขณะที่ผู้หญิงจะสักตามบริเวณแขนและแข้งขาซึ่งอาจจะพบเห็นได้ในกลุ่มคนเฒ่าคนแก่ ขณะที่ในปัจจุบันชาวขมุไม่นิยมการสักดังกล่าวแล้ว ลักษณะการแต่งกายของชาวขมุในอดีตจะนิยมใส่เสื้อผ้าสีดำ เรียกเสื้อว่า “หว้าย” โดยเฉพาะในผู้หญิงจะมีการแต่งกายด้วยเสื้อสีดำหรือน้ำเงินเข้ม เป็นเสื้อแขนกระบอกยาวถึงข้อมือ มีแถบสีแดงตามขอบของเสื้อ มีการประดับด้วยลวดลายแดง ติดกระดุมเครื่องประดับสีเงินตั้งแต่คอเสื้อถึงชายเสื้อ เสื้อที่มีการประดับด้วยเงิน เรียกว่า “หว้ายขมุ้น” ผู้หญิงจะนิยมนุ่งผ้าซิ่นสีดำหรือดำปนแดง จะโพกหัวด้วยผ้าละเหวิดที่มีการประดับด้วยดิ้นสีแดงและเหรียญเงินตรา การแต่งกายดังกล่าวจะใช้ในพิธีที่สำคัญเท่านั้น และในปัจจุบันการแต่งกายดังกล่าวพบเห็นได้น้อยมาก ผู้หญิงก็จะแต่งกายคล้ายคนเมืองทั่ว ๆ ไป แต่คงมีเพียงการเกล้าผมที่ยังปฏิบัติกันต่อมาเหมือนในอดีต ขณะที่ผู้ชายนิยมนุ่งเตี่ยวและเสื้อผ้าเหมือนกับผู้ชายคนเมืองทั่ว ๆ ไป

ชาวขมุเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีวัฒนธรรมการสื่อสารที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะของกลุ่ม ชาวขมุบ้านห้วยจ้อจึงมีการติดต่อสื่อสารกันด้วยภาษาท้องถิ่นพื้นเมือง และภาษากลุ่มชาติพันธุ์คือ "ภาษาขมุ"

ด้านวัฒนธรรม:

การละเล่นและเครื่องดนตรีชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อ ตำบลม่วงยาย

การละเล่นและเครื่องดนตรีชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อ ตำบลม่วงยาย การละเล่นและเครื่องดนตรีจะนิยมใช้ในการเกี้ยวพาราสีของหนุ่มสาว ในอดีตหนุ่มจะไปเที่ยวจีบสาวที่บ้านฝ่ายหญิงในขณะที่เดินทางมาถึงก็จะเป่าปี่ที่ทำด้วยไม้ไผ่เหี้ย (เป็นเครื่องดนตรีชนิดเดียวที่พบส่วนในอดีตนั้นจากการบอกเล่าของชาวบ้านคนเฒ่าคนแก่นั้นขมุจะมีฆ้องเป็นอุปกรณ์ในการประกอบการละเล่น และประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ ปัจจุบันไม่มีฆ้องในหมู่บ้านแล้วเพราะได้ขายกันไปหมด) และมีการเติม (ร้องขับทำนอง) ของขมุไปด้วย เป็นการเกี้ยวพาราสีหญิงสาว เมื่อถึงบ้านหญิงสาวแม่ฝ่ายหญิงก็จะมีการนำผ้าแดงมากั้นไว้ระหว่างห้องอื่น ๆ กับห้องของหญิงสาว พ่อแม่ของฝ่ายหญิงก็จะปล่อยให้หนุ่มสาวอยู่กันตามลำพัง

ปัจจุบันการเกี้ยวพาราสีดังกล่าวเหลือเพียงความทรงจำในอดีตของขมุเท่านั้น เพราะได้มีการรับเอาวัฒนธรรมของคนเมืองพื้นราบใกล้เคียงเข้ามาใช้แทน นอกจากจะใช้ปี่เป็นส่วนประกอบในการเกี้ยวพาราสีของหนุ่มสาวแล้วประเพณีการละเล่นของขมุจะเป็นสิ่งที่แฝงอยู่ในขบวนการของพิธีกรรมต่าง ๆ ซึ่งพบว่าในการทำพิธีกรรมต่าง ๆ ชาวขมุจะมีการเลี้ยง และดื่มกินเหล้าอุ๊กัน และก็จะมีการเติม และปุ้งปี่ (เป่าปี่) กัน อดีตปี่และฆ้องยังเป็นเครื่องดนตรีที่ชาวขมุใช้เป็นมโหรีในงานรื่นเริงต่าง ๆ เช่น การแต่งงาน การขึ้นบ้านใหม่ รวมทั้งการประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผี ชาวขมุจะปุ้งปี่ ตีฆ้องและมีการเติมกัน ปัจจุบันประเพณีนี้เริ่มเปลี่ยนแปลงไป การเติมขมุก็พบน้อยลง จะพบก็มีเพียงแต่การเติมของขมุที่บันทึกเทปเสียงไว้แล้วเปิดฟังกันในกลุ่มคนเฒ่าคนแก่เมื่อยามว่างเท่านั้น การปุ้งปี่ก็มีเพียงไม่กี่คนที่ปุ้งได้

ชาติพันธุ์ขมุ (กำมุ)

ขมุ มีชื่อทางชาติพันธุ์วิทยาว่า “ออสโตรเอเซียติก” (Austroasiatic) เป็นกลุ่มชนดั้งเดิมในเอเชียอาคเนย์ จัดอยู่ในกลุ่มภาษาตระกูลมอญ-เขมร เดิมกลุ่มชาติพันธุ์ขมุเริ่มตั้งถิ่นฐานอยู่ทางใต้ของประเทศจีนลงมา ส่วนมากจะอาศัยอยู่ทางตอนเหนือของประเทศลาว และบางส่วนอาศัยอยู่ในภาคเหนือของประเทศไทย และเวียดนาม ต่อมาใน ปี ค.ศ.1975 บางส่วนมีการอพยพไปอยู่ในประเทศฝรั่งเศส สหรัฐอเมริกา และแคนาดา

กลุ่มชาติพันธุ์ขมุมีกลุ่มย่อยหลายกลุ่ม โดยแบ่งเป็นกลุ่มต่าง ๆ ได้อย่างน้อย 27 กลุ่ม อาทิ ข่ามุ ข่าละเมด ข่าฮอก ข่าขัด ข่าวะ ข่าผู้น้อย ข่ากระเวน ข่าจ่อน ข่าดง ข่ากะเซ็ง ข่าสะลัง ข่านา ข่าแพ ข่าสามภู ข่าเกี่ยว และข่าเพน เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีการแบ่งกลุ่มชาติพันธุ์ขมุในประเทศลาวเป็นกลุ่มย่อยได้ 6 กลุ่ม คือ ตะมอยยวน อยู่แถบตอนเหนือแม่น้ำทา ตะมอยเม อยู่แถบแขวงหลวงพระบาง ตะมอยอู อยู่แถบแขวงเชียงขวาง ตะมอยเจ อยู่แถบภาคตะวันตกเฉียงเหนือของลาว ตะมอยเกวน อยู่รอบ ๆ เมืองน้ำทา ตะมอยกรอง อยู่ตามแนวชายแดนทางภาคเหนือของประเทศไทย

คลังข้อมูลชุมชน. (2564). บ้านห้วยจ้อ จ.เชียงราย. [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อ 8 กุมพาพันธ์ 2567 จาก https://communityarchive.sac.or.th/community/BanHuaiCho

เทศบาลตำบลม่วงยาย. (2565). แผนพัฒนาท้องถิ่น (พ.ศ. 2566-2570). เทศบาลตำบลม่วงยาย อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย.

นิเวศสื่อพื้นบ้านสู่นวัตกรรมสื่อดิจิทัลออนไลน์. (ม.ป.ป.). ชุมชนชาติพันธุ์ขมุบ้านห้วยจ้อ. [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อ 8 กุมพาพันธ์ 2567 จาก https://www.north-thai-ethnic-folkmedia.org/