ชุมชนปากโสม-ลำภูพาน เป็นชุมชนท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม โดยนำชื่อของสองหมู่บ้านมารวมกัน คือ หมู่บ้านปากโสม เรียกชื่อตามลำห้วยโสม (ไหลมาจากอำเภอน้ำโสม) ที่ไหลผ่านหมู่บ้าน และเป็นบริเวณที่ลำห้วยนี้ไหลมาบรรจบลงแม่น้ำโขง ลักษณะเช่นนี้เรียกตามชาวบ้านว่า ปากน้ำ จึงนำมาตั้งชื่อหมู่บ้านว่า “ปากน้ำโสม” ต่อมาชาวบ้านเรียกกันติดปากว่า “ปากโสม” จนถึงปัจจุบัน เริ่มก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2357 คนกลุ่มแรกที่มาตั้งรกราก คือ นางจาง วางพาบ, นายทา เมืองสุย, นายตา แสนหัวห้าว และนายสิงห์ สาสุข ที่อพยพหนีศึกฮ่อจากเมืองหัวพัน ประเทศลาว แล้วข้ามฝั่งมายังสยามประเทศ

ส่วนหมู่บ้านลำภูพาน ตั้งชื่อตามลักษณะภูมิประเทศของวัดลำภูพานและพื้นที่หมู่บ้านที่ตั้งขนานยาวตามแนวสันเขาภูพาน เริ่มก่อตั้งหมู่บ้านเมื่อปี พ.ศ. 2519 โดยแยกการปกครองออกจากบ้านปากโสมหมู่ที่ 2 มาเป็นลำพูภูพานหมู่ที่ 3 แต่ยังคงเป็นชุมชนเดียวกันในทางวัฒนธรรมประเพณีแบ่งแยกเพียงเขตการปกครองเท่านั้น

สภาพแวดล้อมของชุมชนเป็นชุมชนท่องเที่ยวเชิงนิเวศและวัฒนธรรม โดยการเดินทางจากกรุงเทพมาบ้านปากโสม-บ้านลำภูพาน ระยะทางประมาณ 720 กิโลเมตร ใช้เวลาประมาณ 10 ชั่วโมงขึ้นไป การเดินทางสามารถเดินได้โดยรถยนต์ส่วนตัว โดยในพื้นที่มีสถานที่ท่องเที่ยว คือ ผาชมหมอก, ผาตากเสื้อ, ผาวัดใจ, ภูผาดัก, วัดถ้ำดิน, วัดภูนกกระบา, วัดผาใหญ่วชิรวงศ์, วัดผาตากเสื้อ, วัดพระพุทธบาทผาจ่อง, รอยพระพุทธบาทผาจ่อง และหาดทรายแสงทอง ฝั่งตรงข้ามบ้านปากโสม-บ้านลำภูพาน คือ สปป.ลาว โดยมีลำน้ำโขงคั่นระหว่างกลางเอาไว้

ประชากรในบ้านปากโสม-ลำภูพานมีประชากรอยู่ที่ 988 คน โดยแบ่งเป็นบ้านปากโสม 456 คน และบ้านลำภูพาน 532 คน เนื่องด้วยแต่เดิมแต่บรรพบุรุษได้อพยพมาจากลาว ทำให้ชาวบ้านในพื้นที่มีเชื้อสายลาวด้วย

ชาวบ้านส่วนใหญ่ประกอบอาชีพ เกษตรกรรม, ทำนา, ทำสวนสับปะรด และปลูกมันสำปะหลัง และมีกลุ่มชุมชนวิสาหกิจแปรรูปหมากลอด

ชาวบ้านในพื้นที่นิยมปลูกผักกินเอง และทำการประมงบริเวณลำน้ำโขง

วัดถ้ำศรีมงคล

สถานที่นี้มีเรื่องเล่าและตำนานเกี่ยวกับเรื่องพญานาค โดยภายในวัดแห่งนี้จะมีถ้ำที่อยู่ลึกลงไปในพื้นดินมีชื่อว่าถ้ำดินเพียง    ชาวบ้านเชื่อว่าในอดีตถ้ำแห่งนี้เป็นที่อยู่อาศัยและหนทางในการสัญจรไปมาของนครบาดาลและพญานาค ประกอบกับภายใน  ถ้ำมีน้ำชื้นอยู่ตลอดเวลาและมีลักษณะเป็นโพรงลอดผ่านเข้าไป

ภายในถ้ำจะถูกแบ่งเป็นห้อง ๆ โดยมีชื่อเรียกตามลักษณะของหินงอกหินย้อยและผนังถ้ำต่าง ๆ เช่น บางห้องมีหินงอกลงมาจากผนังเป็นทรงสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ ชาวบ้านเรียกห้องนี้ว่าเป็นห้องหีบศพของพญานาค และบางห้องมีลักษณะเหมือนเสาหินที่ตั้งเรียงราย ชาวบ้านจึงเรียกที่นี่ว่าเป็นหลุมศพของพญานาคนั่นเอง เสน่ห์ของที่นี่นั่นก็คือ แสงสีจากหลอดไฟนีออนที่ส่องสว่างเป็นประกายกระทบกับก้อนหิน สุดทางเดินจะได้พบกับเจดีย์ขนาดเล็กที่ชาวบ้านเชื่อกันว่าเป็นสถานที่เก็บพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าให้นักท่องเที่ยวได้กราบไหว้กันเป็นสิริมงคลก่อนจะออกจากถ้ำนี้ไป

ชุติพงศ์ คงสันเทียะ, ชฎล นาคใหม่, และวิชญ์ จอมวิญญาณ์. (2566). การบูรณาการเครือข่ายชุมชนท้องถิ่นเพื่อจัดทําข้อเสนอ สําหรับยุทธศาสตร์การพัฒนาอําเภอสังคม จังหวัดหนองคาย. วารสารสังคมศาสตร์และวัฒนธรรม. 7 (7), 79-93. 

Thai PBS. (30 มีนาคม 2562). จากชายเขาสู่ชายโขง จากปากโสมสู่ลำภูพาน จ.หนองคาย. สืบค้นวันที่ 28 เมษายน 2567. จาก : https://www.thaipbs.or.th