บ้านป่าตันกุมเมืองเดิมชื่อ “บ้านป่าดงตัน” เนื่องจากบริเวณที่ตั้งของหมู่บ้านเป็นป่าดงของต้นพุทรา (บ่าตัน) ชาวบ้านจึงได้เรียกชื่อตามสิ่งแวดล้อมที่อาศัยอยู่ ต่อมาในสมัยเจ้าพ่อทิพย์ช้างได้เกิดการสู้รบขึ้นจึงได้ใช้บ้านป่าดงตันเป็นหมู่บ้านหน้าด่าน เพราะมีป่าดงพุทราที่หนาทึบ เมื่อพวกทหารพม่ายกทัพเข้าตีเมืองนครลำปาง โดยได้เดินทัพมาจากวัดพระธาตุลำปางหลวงก็จะต้องผ่านป่าดงพุทราแห่งนี้เพราะเป็นหนทางที่ใกล้กว่าทางอื่น แต่ด้วยความหวงแหนและรักแผ่นดินถิ่นกำเนิดของชาวบ้านป่าดงตันจึงได้รวมตัวกันตั้งกองทัพเพื่อสู้กับกองทัพทหารพม่า แต่ในที่สุดชาวบ้านป่าดงตันก็พ่ายแพ้แก่ทหารพม่าเพราะกำลังพลไม่ได้มีการฝึกฝนการสู้รบและไม่มีอาวุธในการต่อสู้ ทัพบ้านป่าดงตันก็แตกสลายพ่ายแพ้แก่ทัพของพม่า ต่อมามีบุคคลเก่งกล้าชื่อ “หนานทิพย์ช้าง” ได้อาสาไปปราบทหารพม่าโดยได้บุกไปฆ่าผู้นำทัพของพม่านั่นคือ “ท้าวมหายศ” ตายที่วัดพระธาตุลำปางหลวง จากนั้นบ้านป่าดงตันจึงได้เปลี่ยนชื่ออีกครั้งเป็น “บ้านป่าตันตุ้มเมือง” ซึ่งตุ้ม หมายถึง การพยุงไว้ช่วงขณะหนึ่ง และต่อมาได้เปลี่ยนชื่อใหม่เป็น “บ้านป่าตันกุมเมือง” ซึ่งคำว่า “กุม” หมายถึง คุ้มครองหรือป้องกัน และได้จัดตั้งเป็นชุมชนบ้านป่าตันกุมเมืองเมื่อวันที่ 23 เมษายน 2545

ลักษณะถูมิประเทศ

สูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 268.60 เมตร มีสภาพทั่วไปเป็นที่ราบลุ่มริมฝั่งแม่น้ำอยู่ในเขตชุมชนเมืองกึ่งชนบท

อาณาเขตติดต่อ 

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ชุมชนบ้านหนองห้าตะวันตก หมู่ที่ 10 ตำบลปงแสนทอง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ ชุมชนบ้านป่ากล้วย หมู่ที่ 4 ตำบลปงแสนทอง
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ชุมชนบ้านหลวง หมู่ที่ 5 ตำบลปงแสนทอง
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ชุมชนบ้านกาดใต้ หมู่ที่ 7 ตำบลปงแสนทองและชุมชนบ้านช้าง หมู่ที่ 7 ตำบลปงแสนทอง

สถานที่สำคัญ

วัดป่าตันกุมเมือง

วัดป่าตันกุมเมือง เป็นวัดที่มีความสำคัญอย่างสมบูรณ์ทั้งทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีของจังหวัดลำปาง กรมศิลปากรได้สำรวจเพื่อขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานและโบราณวัตถุแห่งชาติเพื่อรับปีการเฉลิมพระชนมพรรษาครบ 60 ปี ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวใน พ.ศ. 2530

วัดป่าตันกุมเมือง ตั้งอยู่เลขที่ 211 บ้านป่าตันกุมเมือง หมู่ที่ 5 ตำบลปงแสนทอง อำเภอเมือง จังหวัดลำปาง สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 1727 ประกอบพิธีผูกพัทธสีมาประมาณ พ.ศ. 2486 มีอาคารเสนาสนะ ประกอบด้วย อุโบสถ ศาลาการเปรียญ กุฏิ พระธาตุเจดีย์ และปูชนียวัตถุที่สำคัญ คือพระพุทธรูปปางสมาธิ 2 องค์

วัดป่าตันกุมเมืองปรากฏชื่อในประวัติศาสตร์ มีมาก่อนสมัยทิพยจักราธิวงศ์ เป็นวัดในตระกูลอรัญญาวาสีอยู่ขอบป่าพุทรา หรือป่าตันหน้าสนามลำปาง

ในช่วงระหว่าง พ.ศ. 2272-2275 วัดป่าตันกุมเมืองได้เป็นจุดรวมพลของคณะสงฆ์ เพื่อช่วยรักษาบ้านเมือง ได้รวมพลอาสาเป็นค่าด่านหน้าเมืองนครลำปาง รับศึกกองทัพท้าวมหายศลำพูน วัดป่าตันกุมเมือง มีพระมหาเถรสุริยะอรัญวาสี เป็นเจ้าอาวาสองค์แรก สมัยนครลำปางเป็นประเทศราช มีระบบการปกครอง ชั้นราชาคณะปกครองฝ่ายสงฆ์ วัดป่าตันกุมเมืองเป็นวัดจำพรรษาของครูบามหาป่ามาแต่โบราณ ต่อมาสมัยเจ้าหลวงนรนันชัย ชวลิต เจ้าผู้ครองนครลำปาง ได้เห็นสภาพทรุดโทรมและตระหนักถึงความสำคัญของวัดป่าตันกุมเมือง อันเป็นวัดรักษาบ้านเมืองและมีความสำคัญในประวัติศาสตร์มาตั้งแต่สมัยกู้บ้านกู้เมืองจึงมีการบูรณะก่อสร้างให้คงอยู่สวยงามตลอดไป

ประชากรชุมชนป่าตันกุมเมืองส่วนใหญ่ประกอบอาชีพรับจ้างทั่วไป รองลงมาประกอบอาชีพ ค้าขาย รับราชการ และเกษตรกร ตามลำดับ

จำนวนประชากรในพื้นที่บ้านป่าต้นกุมเมือง ตำบลปงแสนทอง อำเภอเมืองลำปาง จังหวัดลำปาง 

• จำนวนประชากร รวมทั้งสิ้น 321 คน แยกเป็น ชาย 294 คน หญิง 327 คน
• จำนวนครัวเรือน 258 ครัวเรือน

โครงสร้างองค์กรชุมชนบ้านป่าต้นกุมเมือง 

1. กลุ่มผู้สูงอายุชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง จำนวนสมาชิก 150 คน ประธานกลุ่ม : นางพรรณี แก้วบุญเรือง
2. กลุ่มสตรีชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง จำนวนสมาชิก 80 คน ประธานกลุ่ม : นางอุดม การะกัน
3. กลุ่ม อสม. ชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง จำนวนสมาชิก 15 คน ประธานกลุ่ม : นางณัฐสุพัต โกษาวัง
4. กลุ่มตัดเย็บชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง จำนวนสมาชิก 7 คน ประธานกลุ่ม : นางแสงดี เครือนวล

กองทุนในหมู่บ้าน มีจำนวน 1 กองทุน ดังนี้

1. กลุ่มกองทุนหมู่บ้านฯ ชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง มีงบประมาณ 1,000,000 บาท ประธานกลุ่ม : นายสมบูรณ์ มะโนปัญญา

ทำเนียบผู้นำชุมชนบ้านป่าตันกุมเมือง

ภาษาไทยถิ่นเหนือหรือภาษาล้านนา

เทศบาลเมืองเขลางค์นคร. (2560). ชุมชนบ้านป่าต้นกุมเมือง ตำบลปงแสนทอง อำเภอเมืองลำปาง จังหวัดลำปาง. เทศบาลเมืองเขลางค์นคร https://www.kelangnakorn.go.th/

เทศบาลเมืองเขลางค์นคร. (2560). วัดป่าตันกุมเมือง. เทศบาลเมืองเขลางค์นคร https://www.kelangnakorn.go.th/