บ้านนาปลาจาดเป็นชุมชนชาวไทยใหญ่ สันนิษฐานว่ามีการเข้ามาของผู้คนจนกลายเป็นชุมชนในช่วงประมาณปี พ.ศ. 2380 โดยมีพ่อเฒ่าเตยะเป็นแข่ไตเหนือกับพ่อเฒ่าจันทร์ติ๊บเป็นคนเมืองมาจากเชียงใหม่เป็นชาวบ้านกลุ่มแรกที่อพยพเข้ามาตั้งบ้านเรือนในบริเวณด้านทิศใต้ของชุมชนปัจจุบัน เนื่องจากเป็นพื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ มีลำน้ำแม่สะงีไหลผ่าน ทำให้มีป่าที่สมบูรณ์ มีปลาชุกชุมในลำน้ำ ปลาที่พบมากก็คือปลาจาด จึงได้ชื่อว่านาปลาจาด ต่อมาเกิดเหตุการณ์ผู้คนทำร้ายกันในพื้นที่จนเสียชีวิต ชาวบ้านจึงพากันย้ายบ้านเรือนขึ้นมาทางทิศเหนือตรงที่ตั้งชุมชนปัจจุบัน โดยมีนายส้านเป็นแข่ไตเหนือ หรือผู้นำธรรมชาติ เรียกว่า นายก้างส้าน แรกเริ่มมีชาวบ้านอาศัยอยู่ร่วมกันประมาณ 7 ครัวเรือนต่อมาจึงมีคนอพยพเข้ามาเพิ่มเติม

ต่อมาในปี พ.ศ. 2460 ได้มีการประกาศยกฐานะขึ้นเป็นหมู่บ้านนาปลาจาด หมู่ที่ 4 ตำบลห้วยผา อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน บ้านนาปลาจาดมีพัฒนาการของชุมชนขึ้นเป็นลำดับ มีการขยายตัวของประชากรและจำนวนหลังคาเรือนที่เพิ่มมากขึ้น มีการพัฒนาระบบน้ำประปาภูเขาไว้ใช้อุปโภคบริโภค มีสถานที่ราชการเกิดขึ้นอีก 1 แห่ง คือ สถานีอนามัยหมู่บ้าน การสร้างทางคมนาคมสัญจรไปมาระหว่างอำเภอเมืองกับหมู่บ้านสะดวกขึ้น เป็นทางลูกรังมีรถยนต์โดยสารไปมาระหว่างอำเภอเมืองกับหมู่บ้าน และชุมชนก็ขยายตัวมากขึ้นเรื่อย ๆ มาจนถึงปัจจุบัน

บ้านนาปลาจาด หมู่ที่ 4 ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ชุมชนตั้งอยู่ทางทิศเหนือของอำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ห่างจากตัวเมืองจังหวัดแม่ฮ่องสอนระยะทางประมาณ 32 กิโลเมตร ลักษณะทางภูมิศาสตร์ของชุมชนตั้งอยู่บริเวณที่ราบระหว่างหุบเขาตามลำน้ำแม่สะงี มีภูเขาสูงขนาบทั้งสองด้านตามแนวทิศเหนือ-ใต้ พื้นที่มีป่าไม้อุดมสมบูรณ์ ส่วนใหญ่เป็นป่าเบญจพรรณ มีพันธุ์ไม้หลายชนิด เช่น ไม้เต็ง ไม้รัง ไม้สัก ไม้แดง ไม้ยาง ฯลฯ พื้นที่ชุมชนมีเนื้อที่ทั้งหมด 2,565 ไร่ มีอาณาเขตติดต่อกับตำบลและหมู่บ้านใกล้เคียง ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ หย่อมบ้านคาหาน ม.4 ต.ห้วยผา อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านทุ่งมะส้าน ม.5 ต.ห้วยผา อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านแม่สุยะ ม.6 ต.ห้วยผา อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านห้วยขาน ม.4 ต.หมอกจำแป่ อ.เมือง จ.แม่ฮ่องสอน

บ้านนาปลาจาด ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นชุมชนชาวไตหรือกลุ่มชาติพันธุ์ไทใหญ่ สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 4 บ้านนาปลาจาด ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 1,637 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 807 คน ประชากรหญิง 830 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 551 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2566)

บ้านนาปลาจาด ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ประชากรส่วนใหญ่ประกอบอาชีพด้านการทำเกษตรกรรม และรับจ้างทั่วไป มีการทำนาปลูกข้าวเป็นอาชีพหลักสำคัญและเพื่อเก็บไว้บริโภคภายในครัวเรือน โดยหลักจากการเก็บเกี่ยวผลผลิตนาข้าวแล้วชาวบ้านจะปรับพื้นที่เพื่อปลูกพืชชนิดอื่นเพิ่มเติม พืชที่ชาวบ้านนิยมปลูกเสริมฤดูการทำนาคือ กระเทียม ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ยาสูบ ข้าวสาลี ผักสวนครัว และถั่วเหลือง ซึ่งการปลูกพืชเศรษฐกิจหลักของชุมชนอันได้แก่ ข้าว กระเทียม และถั่วเหลือง เป็นวิถีการผลิตแบบดั้งเดิมที่ชาวบ้านปฏิบัติสืบต่อกันมาเป็นเวลานาน จะใช้ปุ๋ยอินทรีย์จากมูลสัตว์ในการเพาะปลูก เพราะแต่เดิมเป็นการปลูกเพื่อบริโภคเป็นหลักและแบ่งขายบ้างบางส่วน ในปัจจุบันชาวบ้านหันมาปลูกกระเทียมเป็นพืชเศรษฐกิจเพื่อส่งขายสร้างรายได้ในครัวเรือน และหันมาใช้สารเคมีเพื่อป้องกันและเพิ่มผลผลิตในการสร้างรายได้ของประชากรในชุมชน

ปฏิทินวัฒนธรรมบ้านนาปลาจาด

ทรัพยากรธรรมชาติ

บ้านนาปลาจาด ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นพื้นที่ชุมชนที่ตั้งอยู่ในเขตพื้นที่ของอุทยานแห่งชาติถ้ำปลา-น้ำตกผาเสื่อ มีทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ ป่าไม้ส่วนใหญ่เป็นป่าเบญจพรรณ มีพันธุ์ไม้หลายชนิด เช่น ไม้เต็ง ไม้รัง ไม้สัก ไม้แดง ไม้ยาง ฯลฯ มีข้อกำหนดร่วมกันว่าชาวบ้านสามารถหาของป่ามารับประทานในครัวเรือนได้ แต่ห้ามนำมาจำหน่ายหรือทำเป็นอาชีพ พื้นที่ป่าบางส่วนเริ่มเสื่อมสภาพลงเนื่องจากการขยายตัวของชุมชนที่มีการเข้าไปบุกเบิกพื้นที่ทำกินในพื้นที่ป่าบางส่วน นอกจากนี้พื้นที่ชุมชนยังมีลำน้ำแม่สะงีไหลผ่านบริเวณชุมชน ชาวบ้านมีการกำหนดพื้นที่ลำน้ำเป็นเขตอนุรักษ์สัตว์น้ำที่เชื่อมต่อกับอุทยานถ้ำปลา เป็นการอนุรักษ์ทรัพยากรในท้องถิ่นเพิ่มความมั่นคงและยั่งยืนของทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่

ศูนย์วิจัยวิทยาลัยชุมชนแม่ฮ่องสอน. (ม.ป.ป.). ชุมชนบ้านนาปลาจาด. ฐานข้อมูลองค์ความรู้เกี่ยวกับไทใหญ่. สืบค้นเมื่อ 10 กรกฎาคม 2567, จาก http://www.taiyai.org/taiyaidata/

ชาตรี คำจิ่ง. (2554). การศึกษาแนวทางเพื่อลดต้นทุนการผลิตกระเทียมนา บ้านนาปลาจาด ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน: รายงานวิจัยเพื่อท้องถิ่นฉบับสมบูรณ์ระยะที่ 1. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.