บ้านห้วยหยวกป่าโซเริ่มก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2512 โดยการนำของนายป่าโซ มาเยอะ ซึ่งอพยพผู้คนมาจากบ้านพญาไพร บ้านโป่งไฮ บ้านนาโต่ และบ้านเล่าลิ่ว ในระยะแรกหมู่บ้านห้วยหยวกป่าโซตั้งอยู่บริเวณสันเขาติดเขตชายแดนไทยและพม่า ต่อมาได้ย้ายลงมาก่อตั้งหมู่บ้านในสถานที่ปัจจุบัน เนื่องจากสถานที่ตั้งของหมู่บ้านเดิมอยู่ไกลแหล่งน้ำ ประกอบกับประชากรในหมู่บ้านเพิ่มจำนวนมากขึ้น จึงได้ย้ายหมู่บ้านลงอีก 6 กิโลเมตร ทางทิศตะวันออกของที่เดิม และตั้งหมู่บ้านขึ้นมาอีกครั้งในปี พ.ศ. 2519 ซึ่งได้รวมกลุ่มหมู่บ้านบริวารอย่างหมู่บ้านห้วยหมาก และหมู่บ้านล่าหู่ที่อยู่ในพื้นที่ต้นน้ำ เข้ามาอยู่รวมกันเป็นหมู่บ้านห้วยหยวกป่าโซจนถึงปัจจุบัน

บ้านห้วยหยวกป่าโซ ตั้งอยู่ที่หมู่ 9 ตำบลแม่สลองใน อำเภอแม่ฟ้าหลวง จังหวัดเชียงราย สภาพพื้นที่โดยทั่วไปเป็นภูเขาสูงมีเทือกเขาสลับซับซ้อน พื้นที่ส่วนใหญ่อยู่ในเขตป่าสงวน มีความสูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 1,200-1,500 เมตร ลักษณะภูมิอากาศเป็นเขตมรสุม ประกอบด้วย 3 ฤดู ได้แก่ ฤดูร้อน เริ่มตั้งแต่เดือนกุมภาพันธ์ถึงพฤษภาคม มีลักษณะร้อนชื้น ฤดูฝนเริ่มตั้งแต่เดือนพฤษภาคมถึงกันยายน และฤดูหนาว เริ่มตั้งแต่เดือนพฤศจิกายนถึงกุมภาพันธ์ พื้นที่ส่วนใหญ่ของบ้านห้วยหยวกป่าโซเป็นพื้นที่ลาดชัน และภูเขาสลับซับซ้อน ประชากรประกอบอาชีพด้านเกษตรกรรม โดยมีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านเล่าลิ่ว
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านห้วยหมาก
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านอาแหละ
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ประเทศเมียนมา

สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 9 บ้านห้วยหยวกป่าโซ ตำบลแม่สลองใน อำเภอแม่ฟ้าหลวง จังหวัดเชียงราย มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 1,135 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 570 คน ประชากรหญิง 565 คน จำนวนครัวเรือนทั้งสิ้น 332 ครัวเรือน (ข้อมูลเดือนมกราคม 2567) ลักษณะครอบครัวของชาวบ้านห้วยหยวกป่าโซเป็นการอยู่เป็นครอบครัวใหญ่ ส่วนใหญ่จะมีการแต่งงานระหว่างคนในหมู่บ้านเดียวกัน ลักษณะเครือญาติเป็นการรวมกลุ่มระหว่างชาติพันธุ์เดียว ซึ่งบ้านห้วยหยวกป่าโซมีกลุ่มชาติพันธุ์ที่อยู่ร่วมกัน 3 ชาติพันธุ์ คือ อาข่า จีน ลาหู่ แต่ก็มีการแต่งงานต่างชาติพันธุ์ด้วยเช่นกัน

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: จีน, ลาหู่, อ่าข่า

การประกอบอาชีพของบ้านห้วยหยวกป่าโซโดยมีรายละเอียด ดังนี้

อาชีพหลัก คือ การทำเกษตรกรรม ผลผลิตจะนำมาบริโภคภายในครัวเรือน ลักษณะเป็นการทำนาแบบขั้นบันได โดยจะเริ่มปลูกช่วงเดือนกรกฎาคมและเก็บเกี่ยวเดือนตุลาคมถึงเดือนพฤศจิกายน ต่อมาเมื่อปี พ.ศ. 2553 ชาวบ้านเริ่มมีการปลูกชาโดยจะเก็บเกี่ยวช่วงเดือนมีนาคมถึงเดือนพฤษภาคม และปี พ.ศ. 2558 เริ่มรู้จักการเพาะปลูกพืชเศรษฐกิจอย่างกาแฟ โดยเป็นกาแฟพันธุ์อาราบิก้า 

อาชีพรอง เช่น การรับจ้างทำงานนอกพื้นที่ ทั้งในตัวอำเภอแม่จัน ตัวเมืองเชียงราย หรือเมืองหลวงอย่างกรุงเทพมหานคร โดยเป็นลักษณะอาชีพแรงงานในโรงงานอุตสาหกรรมและการก่อสร้าง ทั้งยังมีการเคลื่อนย้ายไปทำงานต่างประเทศ คือ ประเทศเกาหลีใต้ และประเทศไต้หวัน โดยเป็นการทำงานรับจ้างทำการเกษตร

อาชีพเสริม หลังจากการทำการเกษตรมีการเปิดร้านขายของในหมู่บ้าน รวมถึงการเลี้ยงสัตว์ และอาชีพการทำไม้กวาดส่งขายให้กับโรงงานทำไม้กวาดในช่วงฤดูร้อน

ประชากรบ้านห้วยหยวกป่าโซมีการนับถือศาสนาดั้งเดิมคือศาสนาผี ตลอดจนศาสนาคริสต์และพุทธศาสนาที่เข้ามาในภายหลัง ทั้งนี้ ชุมชนมีกลุ่มชาติพันธุ์จีนจึงมีการนับถือศาลเจ้าที่เข้ามาเผยแพร่ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2541 มีศาสนสถานตามแต่ละความเชื่อ ได้แก่ โบสถ์คริสตจักรบ้านห้วยหยวกคานาอัน โบสถ์สร้างสรรค์อาข่า โบสถ์คาทอลิก โบสถ์มะโนสุจริต และโบสถ์เกาหลี วัดห้วยหยวกป่าโซ และศาลเจ้าจีนที่เป็นสถานที่ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาและเป็นศูนย์รวมจิตใจของประชาชนแต่ละศาสนา โดยในแต่ละปีจะมีประเพณีสำคัญ เช่น 

• ประเพณีปีใหม่ ประมาณเดือนธันวาคมถึงเดือนมกราคม
• ประเพณีโล้ชิงช้าของชาวอาข่า ช่วงเดือนกรกฎาคมถึงสิงหาคม
• ประเพณีสงกรานต์ ช่วงเดือนเมษายน
• ประเพณีทานข้าวใหม่ ช่วงเดือนตุลาคมถึงพฤศจิกายน โดยจะจัดขึ้นช่วงหลังเกี่ยวข้าว

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ภาษาพูด : อาข่า จีน ลาหู่ พม่า ไทย

ภาษาเขียน : อาข่า จีน ไทย

ด้านสิทธิพลเมืองและสถานะบุคคล:

ในหมู่บ้านห้วยหยวกป่าโซมีกลุ่มประชากรที่เป็นคนไร้รัฐ ไร้สัญชาติ ทำให้คนกลุ่มนี้มีปัญหาและอุปสรรคในการเข้าถึงสิทธิต่าง ๆ เช่น สิทธิด้านการศึกษา สิทธิการรักษาพยาบาล สิทธิทางการเมือง รวมไปถึงสิทธิในการได้รับสวัสดิการชุมชนจากทางรัฐบาล ประเด็นหนึ่งที่เห็นเด่นชัดที่สุด คือ ด้วยความจำกัดของทรัพยากรภายในสถานศึกษาประจำชุมชน โดยเฉพาะงบประมาณและบุคลากรทางการศึกษาซึ่งเป็นข้อจำกัดในการเข้าถึงสิทธิทางการศึกษาของคนไร้สัญชาติในหมู่บ้าน เนื่องจากบ้านห้วยหยวกป่าโซเป็นชุมชนที่อยู่ติดชายแดนพม่า ทำให้มีผู้คนจากฝั่งพม่าเดินทางเคลื่อนย้ายเข้ามาในหมู่บ้านอยู่ตลอดเวลา อีกทั้งกลุ่มคนที่ข้ามฝั่งมามีการส่งบุตรหลานเข้าเรียนในสถานศึกษาในหมู่บ้านห้วยหยวกป่าโซ ทำให้สถานศึกษาเองก็ไม่สามารถรับกลุ่มคนเหล่านี้ เนื่องจากไม่มีเอกสารจากทางการที่ยืนยันสัญชาติและที่อยู่อาศัยอย่างชัดเจน

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

อัสซูวรรณ เปาะหะ. (2560). ปัญหาการเข้าถึงสิทธิทางการศึกษาของคนไร้รัฐ ไร้สัญชาติ: กรณีศึกษา บ้านห้วยหยวกป่าโซ ตำบลแม่สลองใน อำเภอแม่ฟ้าหลวง จังหวัดเชียงราย. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

เชียงรายโฟกัส. (2557). สถานีพัฒนาการเกษตรที่สูงฯ บ้านห้วยหยวกป่าโซ. สืบค้นเมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2567, จาก  https://www.chiangraifocus.net/