บ้านซอแอะเป็นชุมชนปกาเกอะญอที่อาศัยอยู่ในแถบลุ่มน้ำสาขาลำน้ำแม่เทยและลำน้ำแม่ตื่น อยู่ในพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติลุ่มน้ำปิงตอนล่าง โดยชาวปกาเกอะญอได้มีการอพยพย้ายถิ่นฐานเข้ามาในพื้นที่ประมาณช่วงปี พ.ศ. 2435 ซึ่งมีการโยกย้ายถิ่นฐานอยู่บ่อยครั้ง ตามความเชื่อ จารีต ประเพณีของชนเผ่า และปัจจัยด้านพื้นที่ทำกินเป็นสำคัญ เนื่องด้วยบริเวณพื้นที่ตั้งชุมชนเดิมอยู่ในพื้นที่ป่าต้นน้ำ ชาวบ้านทำไร่ก่อให้เกิดการบุกรุกพื้นที่ป่า ซึ่งส่งผลกระทบต่อทรัพยากรในพื้นที่ทั้งป่าไม้ และแหล่งน้ำเป็นอย่างมาก ประกอบกับเป็นพื้นที่ที่อยู่ท่ามกลางหุบเขา มีพื้นที่จำกัด ไม่สามารถขยายเขตชุมชนได้ และเข้าถึงบริการทางด้านสาธารณสุขลำบาก ก่อให้เกิดปัญหาด้านสุขอนามัยของสมาชิกในชุมชน ทางหน่วยงานราชการจึงได้ประสานขอความร่วมมือในการอพยพโยกย้ายออกจากพื้นที่แหล่งต้นน้ำแม่เทย ให้ชาวบ้านเข้ามาอยู่อาศัยในบริเวณพื้นที่หน่วยจัดการต้นน้ำแม่เทย ซึ่งอยู่เหนือจากต้นน้ำขึ้นไปอีก ในช่วงปี พ.ศ. 2537 ชาวบ้านกลุ่มแรกที่ย้ายเข้ามามีประมาณ 3-4 ครัวเรือน จนชาวบ้านเริ่มย้ายเข้ามาในพื้นที่เพิ่มเติมจนกลายเป็นชุมชนที่ขยายพื้นที่ออกไปมาขึ้นมาจนถึงปัจจุบัน

แต่เดิมบ้านซอแอะมีชื่อว่า “พอเซมึทะ” เป็นภาษาปกาเกอะญอ เป็นชื่อที่ชาวบ้านใช้เรียกกันมาตั้งแต่อดีต โดยมาจากชื่อของผู้นำชนเผ่า คือ “พอเซมึ” แปลว่า “สาระแหน่” ส่วนคำว่า “ทะ” แปลว่า “ห้วย” รวมกันเป็นห้วยสาระแหน่ ซึ่งใช้เรียกชื่อหมู่บ้าน และเพี้ยนเสียงเป็น “ซอแอะ” แต่ชาวปกาเกอะญอก็ยังเรียกด้วยภาษาถิ่นมาจนถึงปัจจุบัน 

บ้านซอแอะ เป็นหย่อมบ้านที่อยู่ในเขตการดูแลของบ้านแม้วแม่เทย หมู่ที่ 12 ตำบลแม่ตื่น อำเภออ่มก๋อย จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งประกอบไปด้วยหย่อมบ้านแม้วแม่เทย หย่อมบ้านเลอะตอ และหย่อมบ้านซอแอะ โดยหย่อมบ้านซอแอะตั้งอยู่ห่างจากตำบลแม่ตื่นประมาณ 28 กิโลเมตร ไปทางทิศตะวันตก ห่างจากอำเภออมก๋อยประมาณ 104 กิโลเมตร และห่างจากจังหวัดเชียงใหม่เป็นระยะทางประมาณ 320 กิโลเมตร โดยห่างจากเขตจังหวัดตากประมาณ 60 กิโลเมตร

ลักษณะทางกายภาพทั่วไปของบ้านแม้วแม่เทย บริเวณหย่อมบ้านซอแอะมีลักษณะเป็นภูเขาสูงสลับซับซ้อน มีความสูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 800 เมตร ชุมชนตั้งอยู่กลางหุบเขาล้อมรอบ มีพื้นที่ป่าไม้ที่อุดมสมบูรณ์ มีพันธุ์ไม้หลากหลายชนิด จึงมีอากาศหนาวเย็นตลอดทั้งปี ชาวบ้านตั้งบ้านเรือนตามไหล่เขา รอบข้างพื้นที่ตั้งจะเป็นภูเขาสูง พื้นที่ส่วนล่างใช้เป็นพื้นที่เกษตรกรรม มีลำน้ำแม่เทยไหลผ่านจากด้านทิศเหนือลงไปทิศใต้ และไหลไปบรรจบกับลำน้ำแม่ตื่น ชุมชนบ้านแม้วแม่เทย หย่อมบ้านซอแอะ มีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านใหม่ทอง ตำบลแม่ตื่น อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านยะลิกุย ตำบลแม่ตื่น อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านเลอะตอ ตำบลแม่ตื่น อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านเลอะตอโกร ตำบลอุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก

ชาวบ้านแม้วแม่เทย หย่อมบ้านซอแอะ เป็นชุมชนกลุ่มชาติพันธุ์ปกาเกอะญอ ชาวบ้านซอแอะมีการตั้งบ้านเรือนเป็นกลุ่มเครือญาติ ซึ่งมีประมาณ 50 ครัวเรือนในหย่อมบ้าน โดยสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 12 บ้านแม้วแม่เทย ตำบลแม่ตื่น อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่ มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 892 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 462 คน ประชากรหญิง 430 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 269 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2566)

ชาวบ้านซอแอะส่วนใหญ่ประกอบอาชีพด้านเกษตรกรรม เป็นการทำการเกษตรเพื่อยังชีพ คือ การปลูกเพื่อบริโภคในครัวเรือน โดยการทำนาแบบขั้นบันได ทำไร่ข้าวแบบไร่หมุนเวียน และมีการปลูกพืชผักอื่น ๆ ผสมไปในไร่นาบ้าง ทั้งยังปลูกผักสวนครัวในพื้นที่รอบบ้าน ระยะหลังชาวบ้านเริ่มมีการปลูกกาแฟมากขึ้น เพราะที่บ้านซอแอะมีสภาพภูมิอากาศที่เหมาะสมสำหรับการปลูกกาแฟ และได้รับการสนับสนุนจากหน่วยจัดการต้นน้ำแม่เทย แต่มีข้อจำกัดในด้านพื้นที่การปลูกเพราะชาวบ้านจะปลูกในบริเวณบ้านของตัวเอง และคนในหมู่บ้านก็ไม่มีใครปลูกเป็นแบบอย่างหรือบ้านตัวอย่างที่ปลูกแล้วได้ผลผลิตเป็นตัวเงิน หรือไม่มีวิทยากรมาให้ความรู้และส่งเสริมอย่างจริงจัง จึงทำให้ชาวบ้านไม่สนใจในการปลูกกาแฟเท่าที่ควร

นอกจากนี้ การหาของป่า และสัตว์ป่า รวมทั้งการรับจ้างทำงานในพื้นที่ใกล้เคียงเป็นอีกหนึ่งอาชีพของประชากรในชุมชน การรับจ้างในช่วงหลังฤดูการเก็บเกี่ยว ได้แก่ การรับจ้างที่หน่วยจัดการต้นน้ำแม่เทย นอกจากนี้ในฤดูกาลเพาะปลูก ชาวบ้านอาจจะรับจ้างทำนาของชาวบ้านด้วยกันเองนอกจากการลงแขกของชาวบ้าน ส่วนการทอย่าม ทอเสื้อ มักทอเพื่อสวมใส่มากกว่าทอขาย และสัตว์เลี้ยงประเภทวัว ควาย หมู ซึ่งจะมีพ่อค้าจากพื้นราบขึ้นไปหาซื้อถึงบนภูเขาแต่ขายได้ในราคาที่ไม่สูงนัก ส่วนไก่มักจะเลี้ยงไว้เพื่อประกอบพิธีกรรม หรืออาจแบ่งขายให้ชาวกะเหรี่ยงด้วยกันที่ขาดแคลนไก่สำหรับทำพิธีกรรมเลี้ยงผี

ชาวบ้านซอแอะนับถือศาสนาพุทธ และมีความเชื่อเกี่ยวกับการนับถือผี จึงมีประเพณีและพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการเลี้ยงผีอยู่เสมอ ผีที่ชาวบ้านนับถือมีอยู่ 2 ประเภท คือ ผีดี กับ ผีร้าย ผีดี คือ ผีบ้าน หรือผีเจ้าที่ ซึ่งมีหน้าที่ดูแลรักษาหมู่บ้าน และผีเรือน คือ ผีบรรพบุรุษ เช่น ผีปู่ย่าตายายที่ล่วงลับไปแล้วแต่วิญญาณยังวนเวียนเพื่อคุ้มครองลูกหลาน ตามธรรมเนียมแล้ว ชาวปกาเกอะญอจะมีพิธีเซ่นบวงสรวงบูชาผีเรือนอย่างน้อยปีละ 2 ครั้ง เพื่อให้ปลอดภัยจากการเจ็บไข้ได้ป่วย หรือรอดพ้นจากภัยทั้งปวง นอกจากการเลี้ยงผีบ้านผีเรือนแล้ว ยังมีพิธีเลี้ยงผีไร่ ผีนา ผีป่า ผีดอย ทั้งนี้ จะอาศัยหมอผีผู้มีความรู้ในเรื่องไสยศาสตร์ เวทมนตร์คาถาเป็นผู้ประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผี ซึ่งอาจจะมีทั้งผีดีและผีร้ายที่อยู่ตามป่าเขาลำธารทั่วไป คอยลงโทษผู้ที่ผ่านไปให้ได้รับความเดือดร้อน นอกจากนี้ บ้านซอแอะยังมีหอพระประจำหมู่บ้าน ตั้งอยู่บริเวณเนินเขาใกล้ ๆ กับอาคารศูนย์การเรียนรู้ชุมชนชาวไทยแม่ฟ้าหลวงบ้านซอแอะ ส่วนในเรื่องของพิธีกรรม จะประกอบพิธีกันที่บ้าน โดยพิธีกรรมที่สำคัญที่ยังคงสืบทอดกันมาช้านาน ได้แก่ พิธีมัดมือ และมีประเพณีที่สำคัญ เช่น

• ประเพณีปีใหม่ เป็นประเพณีที่สำคัญที่สุด จัดขึ้นในราวเดือนกุมภาพันธ์ โดยหัวหน้าหมู่บ้านจะระบุวันให้ทราบล่วงหน้า แต่ละปีไม่ตรงกันและแต่ละหมู่บ้านก็อาจมีวันปีใหม่ไม่ตรงกัน เพราะเป็นพิธีที่หมายถึงการเริ่มต้นของฤดูกาลการเกษตร หลังจากพิธีปีใหม่ผ่านพ้นคือการเริ่มต้นการปรับพื้นที่ ฟันไร่ข้าวบนภูเขา เพื่อเตรียมการเพาะปลูก พิธีปีใหม่ ทุกหลังคาเรือนจะหมักเหล้าต้มเหล้าจากข้าวสุก ฆ่าไก่หรือหมูทำเป็นอาหาร และเตรียมฝ้ายดิบไว้ผูกข้อมือทุกคน หัวหน้าหมู่บ้านตามประเพณีจะเริ่มทำพิธีในบ้านของตนเป็นหลังแรก แล้วจึงจะไปทำพิธีที่บ้านทุกหลังในหมู่บ้าน ซึ่งกว่าจะครบอาจใช้เวลาถึง 3 วัน 3 คืน ในพิธีกรรมมัดมือจะมีการรินเหล้าและนำเนื้อไก่มาบวงสรวงต่อผีและวิญญาณ จากนั้นมีการดื่มเหล้าตามประเพณี แล้วจึงมีการมัดมือด้วยฝ้ายดิบพร้อมกับคาถาอวยพรให้อยู่เย็นเป็นสุข

• ประเพณีการเลี้ยงผีประจำปีหมู่บ้านซอแอะ เป็นประเพณีที่ทุกคนในหมู่บ้านจะต้องมาร่วมพิธีกรรมไม่ว่าจะเป็นเด็กหรือผู้ใหญ่ ซึ่งพิธีกรรมการเลี้ยงผีจะเลี้ยงด้วยไก่และเหล้าขาวทุกปี แต่ถ้าจะเลี้ยงหมู ไก่ และเหล้าขาวทุก 3 ปี ซึ่งชาวบ้านจะรวบรวมเงินจากทุกหลังคาเรือนเพื่อนำไปซื้อหมูที่ตัวใหญ่ที่สุดของหมู่บ้าน ซึ่งจะต้องเป็นหมู่ตัวผู้เท่านั้น ชาวบ้านแต่ละครอบครัวจะเตรียมข้าวสวยและเหล้าขาวมาร่วมพิธี โดยจัดพิธีบริเวณหลังหมู่บ้าน

ทรัพยากรธรรมชาติ

ทรัพยากรน้ำ จากลักษณะภูมิประเทศของบ้านซอแอะจะอยู่ในหุบเขา จึงมีการใช้ระบบน้ำประปาภูเขา และมาจากแหล่งน้ำตามธรรมชาติ เช่น คลองที่ชุดขึ้นเอง แม่น้ำแม่เทย น้ำที่ชาวบ้านใช้ส่วนใหญ่จะเป็นน้ำที่ได้จากลำห้วยและน้ำจากใต้ดิน เพื่อใช้ในการเกษตรและการบริโภค

ทรัพยากรป่าไม้ สมัยก่อนทรัพยากรป่าไม้มีความอุดมสมบูรณ์เป็นอย่างมาก มีสัตว์ป่าน้อยใหญ่มากมาย สัตว์ที่พบเห็นในสมัยก่อนนั้น ได้แก่ ช้างป่า หมีควาย เลียงผา กวาง หมูป่า กระจง ส่วนพันธุ์ไม้ที่พบเห็น ได้แก่ สนป่า ไม้เต็ง ไม้รัง ไม้สัก ไม้ประดู่ ไม้ไผ่ เป็นต้น พื้นที่ทั้งหมดเป็นป่าดิบชื้น เมื่อชุมชนเข้ามาตั้งถิ่นฐานและใช้ทรัพยากรธรรมชาติในบริเวณจนเริ่มเสื่อมโทรม ชุมชนก็จะย้ายไปที่ที่มีป่าไม้อุดมสมบูรณ์ ทำให้ป่าบริเวณนั้นกลายเป็นภูเขาหัวโล้น และมีแต่หญ้าคาขึ้นทั้งหมด ต่อมาในปี พ ศ. 2523 หน่วยจัดการต้นน้ำแม่เทยเข้ามาจึงมีการจัดสรรทรัพยากร และได้พลิกป่าหญ้าคากลายมาเป็นป่าสน และไม้พันธุ์ต่างๆ ก็เริ่มมีสัตว์ป่าและพืชพันธุ์เกิดขึ้นมา หน่วยต้นน้ำยังจัดสรรพื้นที่ทำกินให้กับชาวบ้านเพื่อไม่ให้ล้ำพื้นที่เขตป่าสงวน จึงทำให้พื้นที่ป่าบริเวณรอบหมู่บ้านซอแอะกลับมามีความอุดมสมบูรณ์อีกครั้ง

ภาษาพูด : ปกาเกอะญอ คำเมือง ภาษากลางภาษาเขียน : อักษรโรมัน อักษรขาว อักษรไทย

ปัทมา ทะนันชัย. (2554). การทำคลอดโดยหมอตำแยในชนเผ่ากะเหรี่ยง: บ้านซอแอะ หมู่ที่ 12 ตำบลแม่ตื่น อำเภออมก๋อย จังหวัดเชียงใหม่. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

อภินันท์ คีตะพันธ์สังวร. (2565). บ้านซอแอะ. สืบค้นเมื่อ 8 มิถุนายน 2567, จาก https://www.google.com/search

Somedays I roast coffee. (2567). บ้านซอแอะ. สืบค้นเมื่อ 8 มิถุนายน 2567, จาก https://www.google.com/search