เดิมพื้นที่บริเวณบ้านหนองแม่มดเป็นพื้นที่ป่าดงดิบที่มีความอุดมสมบูรณ์ มีหนองน้ำขนาดใหญ่ในพื้นที่ป่า และมีสัตว์ป่าตามธรรมชาติอาศัยอยู่ ห่างออกไปทางด้านทิศตะวันตกเฉียงใต้เป็นระยะทางประมาณ 2 กิโลเมตร เป็นที่ตั้งของบ้านหนองน้ำขุ่น (บ้านละอ๊อก) ซึ่งเป็นชุมชนที่มีวิถีความเชื่อเกี่ยวกับภูมิปัญญาการรักษาโรคแบบดั้งเดิมคือ “การเล่นแม่มด” และมีการรำบวงสรวงแก่เทพเทวดาเป็นประจำทุกปี

เนื่องด้วยเทคโนโลยีทางการแพทย์ที่ทันสมัยยังเข้าไม่ถึงชุมชน ในการรักษาผู้ป่วยจึงต้องอาศัยการปฏิบัติตามความเชื่อดั้งเดิม ซึ่งในระยะหนึ่งการเล่นแม่มดของชาวบ้านทางราชการถือว่าเป็นการมอมเมาประชาชนจึงมีการตรวจตราและจับกุม ชาวบ้านจึงต้องหลบซ่อนในการเล่นแม่มด โดยจะออกไปทำพิธีที่บริเวณหนองน้ำใหญ่ในป่าดงดิบใกล้ชุมชน และต่อมาเรียกหนองน้ำนั้นว่า “หนองแม่มด” เมื่อประมาณช่วงปี พ.ศ. 2495 มีผู้คนเดินทางอพยพย้ายถิ่นฐานมาจากพื้นที่อื่น จากอำเภอศรีขรภูมิ จังหวัดสุรินทร์ และอำเภอสุวรรณภูมิ จังหวัดร้อยเอ็ด ผ่านมาบริเวณหนองน้ำนี้ และเห็นว่ามีความเหมาะสมต่อการตั้งถิ่นฐาน จึงได้สร้างบ้านเรือนอยู่อาศัยในบริเวณใกล้หนองน้ำนี้ โดยแรกเริ่มมีคนอยู่อาศัยประมาณ 5 ครอบครัว และมีชาวบ้านจากบ้านหนองน้ำขุ่นเข้ามาอาศัยอยู่เพิ่มเติมจนกลายเป็นชุมชนขยายใหญ่ขึ้น และใช้ชื่อชุมชนว่า “บ้านหนองแม่มด” ตามชื่อหนองน้ำที่เรียกกันมาจนถึงปัจจุบัน

บ้านหนองแม่มด หมู่ที่ 10 ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ ที่ตั้งชุมชนมีลักษณะทางกายภาพของสภาพภูมิศาสตร์เป็นที่ราบลุ่มสลับกับที่ดอน ลาดเอียงไปทางด้านทิศตะวันตก มีหนองแม่มดเป็นแหล่งน้ำธรรมชาติในพื้นที่ชุมชน ตั้งอยู่ห่างจากอำเภอเมือง จังหวัดบุรีรัมย์ เป็นระยะทางประมาณ 38 กิโลเมตร และอยู่ห่างจากอำเภอสตึกระยะทางประมาร 20 กิโลเมตร โดยมีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านขาม ตำบลร่อนทอง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านหนองดวน ตำบลเมืองแก
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านหนองกรูดพัฒนา ตำบลเมืองแก
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านหนองน้ำขุ่น ตำบลร่อนทอง

บ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ ลักษณะครอบครัวเป็นแบบครอบครัวขยาย อาศัยอยู่ด้วยกันในกลุ่มเครือญาติ และมีความสัมพันธ์ที่ดีต่อกันระหว่างสมาชิกในชุมชน โดยมีสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 10 บ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 596 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 290 คน ประชากรหญิง 306 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 205 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2566)

บ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ มีการตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยเป็นกลุ่มเครือญาติ และกระจายกันอยู่ในพื้นที่บริเวณชุมชน ซึ่งการตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยในชุมชนสามารถแบ่งออกได้เป็นคุ้มต่าง ๆ  5 คุ้ม ประกอบด้วย

• คุ้มบูรพาพัฒนา
• คุ้มถาวรพัฒนา
• คุ้มธรรมพัฒนา
• คุ้มรื่นรมย์พัฒนา
• คุ้มอุดมทรัพย์

ประชากรส่วนใหญ่ของหมู่บ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ ประกอบอาชีพด้านเกษตรกรรมเป็นหลัก โดยมีการทำนาเป็นอาชีพหลักสำคัญที่ทั้งเก็บเกี่ยวผลผลิตไว้บริโภคในครัวเรือนตลอดทั้งปี และแบ่งขายเพื่อนำรายได้มาจุนเจือครอบครัว นอกจากนี้ยังมีการทำไร่มันสำปะหลัง ไร่อ้อย สวนยางพารา และการเลี้ยงสัตว์ในระดับครัวเรือน ประชากรบางส่วนมีอาชีพเสริมคือการทอผ้าไหม และงานรับจ้างทั่วไป

ชาวบ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ ส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธ มีความเชื่อและวิถีปฏิบัติตามหลักทางพุทธศาสนาและวันสำคัญทางศาสนา รวมไปถึงวิถีแบบชาวอีสานทั่วไปคือ ฮีต 12 คอง 14 ซึ่งเป็นประเพณีเทศกาลที่จัดขึ้นตลอดทั้งปี ประกอบด้วย

• เดือนอ้าย ทำบุญเข้ากรรม/ประเพณีออกกรรมของพระสงฆ์
• เดือนยี่ ทำบุญคุณข้าว หรือทำบุญสูตรขวัญข้าว
• เดือนสาม ทำบุญข้าวจี่และบุญวันมาฆบูชา
• เดือนสี่ ทำบุญผะเหวด ฟังเทศน์มหาชาติ พิธีเลี้ยงผีฟ้าผีหมอ
• เดือนห้า ประเพณีสงกรานต์
• เดือนหก วันวิสาขบูชา บุญบั้งไฟ การเลี้ยงปู่ตามเหศักดิ์
• เดือนเจ็ด บุญซำฮะบ้าน บวงสรวงหลักบ้าน
• เดือนแปด วันเข้าพรรษา
• เดือนเก้า บุญห่อข้าวประดับดิน
• เดือนสิบ บุญข้าวสาก โฎนตา
• เดือนสิบเอ็ด วันออกพรรษา
• เดือนสิบสอง บุญกฐิน

ทุนทรัพยากรธรรมชาติ

แหล่งน้ำธรรมชาติ หนองแม่มดเป็นแหล่งน้ำธรรมชาติประจำชุมชน เป็นหนองน้ำขนาดใหญ่ที่ชาวบ้านใช้น้ำในการอุปโภคบริโภค และใช้ในการผลิตน้ำประปาชุมชน รวมไปถึงการทำการเกษตรในระดับครัวเรือน ซึ่งหนองแม่มดจะมีน้ำสำหรับให้ชาวบ้านนำไปใช้ประโยชน์ได้ตลอดทั้งปี นอกจากนี้ในแต่ละปีผู้นำชุมชนและชาวบ้านจะทำข้อตกลงและมีมติร่วมกันในการเปิดบ่อหนองแม่มดเพื่อให้ชาวบ้านและคนในพื้นที่ได้มาจับปลาในบ่อน้ำแห่งนี้ โดยมีการเรียกเก็บการเข้ามาจับปลาตามขนาดของเครื่องมือที่ใช้ในการจับ ซึ่งจะเปิดเพียงปีละ 1 ครั้ง หรือตามปริมาณความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากร โดยนำรายได้ไปใช้จ่ายในการพัฒนาแหล่งน้ำและชุมชนต่อไป

ชาวบ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์ ประชากรส่วนใหญ่ใช้ภาษาถิ่นอีสานในการสื่อสารกันภายในชุมชนเป็นหลัก และประชากรบางส่วนมีการใช้ภาษาเขมรถิ่นไทย และภาษากลุ่มชาติพันธุ์กูยด้วย

บ้านหนองแม่มดวันนี้. (2566). สืบค้นเมื่อ 18 มิถุนายน 2567, จาก https://www.facebook.com/

สมศรี ทองหล่อ. (2549). โครงการการศึกษารูปแบบการแก้ปัญหาหนี้สินในชุมชน กรณีบ้านหนองแม่มด ตำบลร่อนทอง อำเภอสตึก จังหวัดบุรีรัมย์: รายงานวิจัยเพื่อท้องถิ่นฉบับสมบูรณ์. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.