พื้นที่บริเวณชุมชนบ้านอาฮีมีผู้คนเข้ามาตั้งถิ่นฐานเป็นชุมชนตั้งแต่เมื่อใดไม่ปรากฏหลักฐานอย่างชัดเจน แต่จากเรื่องเล่าท้องถิ่นที่ชาวบ้านเล่าสืบต่อกันมาให้ข้อมูลว่า พื้นที่ตำบลอาฮีในปัจจุบันเดิมเป็นเมืองโบราณที่มีผู้คนอาศัยอยู่มาก่อน เรียกบริเวณนี้ว่า “เมืองตูม” ต่อมามีชาวบ้านจากบ้านนาดี อำเภอนาแห้ว อพยพเข้ามาในพื้นที่ และเนื่องด้วยพื้นที่บริเวณนี้เป็นพื้นที่ที่มีทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ เหมาะสมต่อการสร้างที่อยู่อาศัยและการทำเกษตรกรรม จึงมีผู้คนจากพื้นที่อื่นโยกย้ายเข้ามาตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยเพิ่มเติมจนกลายเป็นชุมชนที่ขยายใหญ่ขึ้นและมีประชากรอย่างหนาแน่น และในปี พ.ศ. 2440 มีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบการปกครองท้องถิ่นตามพระราชบัญญัติปกครองหมู่บ้าน ต่อเนื่องมาจนถึงปี พ.ศ. 2442-2450 บ้านอาฮีได้รับการแต่งตั้งเป็นอำเภออาฮี จังหวัดเลย ซึ่งในขณะนั้นพื้นที่จังหวัดเลยประกอบไปด้วย 3 อำเภอ ได้แก่ อำเภอกุดป่อง อำเภอท่าลี่ และอำเภออาฮี ต่อมาในปี พ.ศ. 2549-2450 เกิดกรณีข้อพิพาทระหว่างไทยและฝรั่งเศสซึ่งเข้ามายึดครองดินแดนบริเวณฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงในขณะนั้น ทำพื้นที่ส่วนของอำเภออาฮีจึงถูกฝรั่งเศสยึดครองดินแดนส่วนหนึ่งไป กระทรวงมหาดไทยจึงได้ออกประกาศกำหนดอาณาเขตของประเทศ ลงวันที่ 4 มกราคม 2450 ครอบคลุมพื้นที่ริมฝั่งแม่น้ำเหือง ทำให้อำเภออาฮีบริเวณที่อยู่ติดตามแนวฝั่งแม่น้ำเหืองถูกยุบเป็นตำบลอาฮี โดยให้ขึ้นกับอำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

ความเป็นมาของบ้านอาฮี ปรากฏตามตำนานที่เล่ากันมาว่า ในอดีตกาลมีเมืองอยู่เมืองหนึ่งชื่อว่า เมืองตูม มีผู้ปกครองชื่อ พระยาสุนทรจักษ์ ภรรยาชื่อ นางพรหมจารี ได้ปกครองบ้านเมืองด้วยความร่มเย็นเป็นสุขตลอดมา ครั้งหนึ่งพระยาสุนทรจักษ์ขับไล่นางพรหมจารีออกจากเมือง เพราะพระยาสุนทรจักษ์นอกใจภรรยาไปชอบนางมัทธิสงกา แต่นางมีสามีแล้วชื่อ ท้าวจันทรคราส ซึ่งทั้งสองพลัดพรากกันเพราะแพแตก ท้าวจันททรคราสไปขึ้นฝั่งที่ปากน้ำเหืองตรงบ้านโคกงิ้วที่แห่งเดียวกับนางพรหมจารีติดแพลอยอยู่ นางพรหมจารีจึงข้อร้องให้ท้าวจันทรคราสช่วยสอนวิชาอาคมให้เพื่อนจะได้มาแก้แค้นพระยาสุนทรจักษ์ เมื่อเรียนวิชาสำเร็จนางจึงยกทัพมาที่ชายแดนเมืองตูมและส่งหนังสือไปท้ายพระยาสุนทรจักษ์ให้ออกมาสู้รบ พระยาสุนทรจักษ์ก็ออกรบด้วยตนเองทั้งสองสู้รบกัน พระยาสุนทรจักษ์คิดอุบายฆ่านางโดยใช้บ่วงบาศเสกคาถา แต่ไม่สามารถเอาชนะนางได้จึงโกรธมาก จึงเสียทีนางใช้ดาบฟันคอพระยาสุนทรจักษ์ขาด บ้านเมืองตูมจึงไม่มีเจ้าเมือง นางพรหมจารีจึงยกเมืองตูมให้เป็นของนางคำผิว ซึ่งเป็นภรรยาน้อยของท้าวจันทรคราสและพี่ชายที่อยู่บ้านนาแก่งม้า พี่ชายนางพรหมจารีได้ให้คนนำแกงม้ามาให้นางพรหมจารีกิน แต่นางพรหมจารีผู้เป็น อา บอกว่า “อาฮิกิน” คือ อาไม่กิน เมื่อชาวบ้านคนที่อยู่ใกล้เคียงได้ยินนางพูดว่า “อาฮิกิน” จึงเรียกหมู่บ้านนั้นว่า บ้านอาฮิ ต่อมาจึงเพี้ยนมาเป็น บ้านอาฮี ในปัจจุบัน

บ้านอาฮี ตำบลอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย มีลักษณะทางกายภาพของภูมิศาสตร์ชุมชนเป็นพื้นที่ราบ และพื้นที่ราบลุ่มแม่น้ำ ที่มีภูเขาล้อมรอบ ด้านทิศตะวันตกของชุมชนมีแม่น้ำเหืองไหลผ่าน ซึ่งเป็นเขตพรมแดนระหว่างประเทศไทยและประเทศลาว บ้านอาฮีมีเนื้อที่ทั้งหมดประมาณ 14,472 ไร่ โดยมีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ แนวพรมแดนแม่น้ำเหือง บ้านนาแก่งม้า และบ้านคอนตาปู่ สาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว
• ทิศใต้ ติดต่อกับ เขตพื้นที่ตำบลน้ำทูน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ เขตพื้นที่ตำบลท่าลี่
• ทิศตะวันตก พรมแดนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว

สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 1 บ้านอาฮี ตำบลอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 1,301 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 627 คน ประชากรหญิง 674 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 549 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2566)

ประชากรส่วนใหญ่ในชุมชนประกอบอาชีพเกี่ยวกับการทำเกษตรกรรม มีการทำนาข้าวเป็นอาชีพหลักสำคัญ ซึ่งเป็นการปลูกไว้เพื่อบริโภคในครัวเรือนตลอดทั้งปี และชาวบ้านยังมีการปลูกพืชเศรษฐกิจชนิดอื่น ๆ ร่วมด้วย เช่น การทำไร่มันสำปะหลัง การทำไร่ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ การทำสวนยางพารา และการปลูกถั่วชนิดต่าง ๆ ทั้งนี้ชาวบ้านยังมีการทำสวนผลไม้ เป็นการปลูกไม้ผลเศรษฐกิจเพื่อส่งขาย ได้แก่ มะขามหวาน และมะม่วง และนอกจากนี้ประชากรส่วนหนึ่งในชุมชนยังประกอบอาชีพอื่น ๆ ตัวอย่างเช่น อาชีพค้าขาย รับราชการ และรับจ้างทั่วไป ส่วนอาชีพเสริมที่สำคัญของชาวบ้านคือการทำหน่อไม้อัดถุง ซึ่งช่วยสร้างรายได้ให้กับชาวบ้านได้เป็นอย่างดี และบางครอบครัวยึดอาชีพนี้เป็นกิจการภายในครัวเรือนเพื่อสร้างรายได้ในการจุนเจือครอบครัว

บ้านอาฮี ตำบลอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย ประชากรส่วนใหญ่เป็นคนท้องถิ่นอีสานตอนบน และมีเชื้อสายของชาวลาว มีความเชื่อ วัฒนธรรม ประเพณีแบบชาวลาวหลวงพระบาง นับถือศาสนาพุทธ ร่วมกับการนับถือผีซึ่งเป็นความเชื่อแบบดั้งเดิม ชาวบ้านมีการนับถือผีเรียกว่า ปู่เจ้า เชื่อว่าเป็นดวงวิญญาณของบรรพบุรุษที่คอยปกป้องลูกหลานและชุมชนตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน โดยมีประเพณีที่สำคัญของชุมชน คือ

• ประเพณีแห่ต้นดอกไม้ จัดขึ้นในช่วงวันที่ 16 เมษายนของทุกปี
• ประเพณีทำบุญเดือนหก จัดขึ้นในวันขึ้น 7-8 ค่ำ เดือน 6 ของทุกปี
• ประเพณีเลี้ยงหอ (เจ้าปู่) จะจัดขึ้น 2 ครั้ง คือในวันขึ้น 4 ค่ำ เดือน 6 เป็นการเลี้ยงเจ้าปู่ที่หอเหนือ บริเวณโรงเรียนชุมชนบ้านอาฮี และถัดมาในวันขึ้น 5 ค่ำ เดือน 6 จะจัดพิธีเลี้ยงเจ้าปู่ที่หอใต้ บริเวณที่ตั้งศาลจำลองโศกใหญ่ก่อนถึงทางเข้าหมู่บ้าน
• ประเพณีบุญซำฮะหรือบุญเดือน 7 จัดในช่วงวันขึ้น 13-15 คำเดือน 7 ของทุกปี
• ประเพณีบุญข้าวสาก จัดในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 10 ของทุกปี
• ประเพณีล่องเฮียไฟ และตักบาตรเทโวช่วงเทศกาลออกพรรษา ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 ของทุกปี

ทุกวันที่ 16 เมษายนของทุก ๆ ปี ชาวบ้านบ้านอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย จะรวมตัวกันทำต้นดอกไม้เพื่อบูชาต่อพระรัตนตรัย ต้นดอกไม้บ้านอาฮีจะมีขนาดไม่ใหญ่มากนัก รูปทรงจะเหมือนกับตัวขุนในหมากรุกไทย มีความสูงไม่เกิน 2 เมตร ใช้คน 4 คนแบก แต่จะประดับตกแต่งดอกไม้แบบเต็มต้นสวยงาม ดอกไม้ที่นำมาตกแต่งก็จะหาจากที่มีอยู่ในหมู่บ้าน ไม่ว่าจะเป็นดอกคูน ว่าน 4 ทิศ โดยวันงานชาวบ้านจะไปรวมตัวกันที่วัดเมืองตูมธรรมาราม มีการทำต้นดอกไม้ทั้งหมดกว่า 20 ต้น เมื่อได้เวลาประมาณไม่เกินบ่าย 2 โมง จะเริ่มเคลื่อนขบวนแห่ต้นดอกไม้ไปตามถนนผ่านเขตชุมชนที่มีชาวบ้านคอยชื่นชมความสวยงามของต้นดอกไม้ตลอดระยะทาง 3 กิโลเมตรก่อนจะเข้าไปที่วัดศิริมงคล เมื่อถึงลานวัดศิริมงคลก็จะแห่ต้นดอกไม้รอบอุโบสถ แล้วนำต้นดอกไม้มาวางเรียงกันเพื่อกล่าวคำถวายต่อพระรัตนตรัยเป็นอันเสร็จพิธี

บ้านอาฮี ตำบลอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย ประชากรส่วนใหญ่เป็นกลุ่มที่สืบเชื้อสายมาจากฝั่งลาว ในลักษณะของกลุ่มชาติพันธุ์ชาวลาว โดยการใช้ภาษาในการสื่อสารของชาวบ้านจะเป็นภาษาถิ่น คือ ภาษาไทยเลย

กฤษฎา ไชยงาม. (2560). โครงการศึกษาศักยภาพชุมชนเพื่อการส่งเสริมการท่องเที่ยวโดยชุมชนแบบมีส่วนร่วม บ้านอาฮี ตำบลอาฮี อำเภอท่าลี่ จังหวัดเลย: รายงานฉบับสมบูรณ์. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.

คุ้มเลยวิลล์. (ม.ป.ป.). แห่ต้นดอกไม้บ้านอาฮี อ.ท่าลี่ จ.เลย. สืบค้นเมื่อ 28 มิถุนายน 2567, จาก https://www.khoomloeivill.com/

GOTOเลย. (ม.ป.ป.). บ้านอาฮี. สืบค้นเมื่อ 28 มิถุนายน 2567, จาก https://www.gotoloei.com/

Thailandtourismdirectory. (ม.ป.ป.). ชุมชนท่องเที่ยวบ้านอาฮี. สืบค้นเมื่อ 28 มิถุนายน 2567, จาก https://thailandtourismdirectory.go.th/