ในปี พ.ศ. 2505 เดิมทีนั้นชุมชนดั้งเดิมอาศัยอยู่ในห้วยหมากขีประมาณ 10 ปี (ปัจจุบันเป็นพื้นที่ท้ายบ้านของบ้านห้วยขาน) นำโดยนายที จรรยาอร่ามกุล นายแหมะ คีรีอร่ามรัศมี นายเปอะ ไพรสีน้ำเงิน และนายเปอะ กิจยังดี

ในปี พ.ศ. 2515 อพยพไปยังบ้านปางตองตามการประกอบอาชีพเกษตรที่ต้องย้ายไปทำต่างพื้นที่ เมื่อมาอาศัยอยู่บ้านปางตองประมาณ 10 ปี จำนวน 8 หลังคาเรือน ประกอบอาชีพทำไร่และทำนา

ในปี พ.ศ. 2524 ได้อพยพมายังลงมาพื้นที่ราบบริเวณตีนดอยห่างจากบ้านห้วยขานประมาณ 2 กิโลเมตร และได้เป็นหย่อมบ้านของชุมชนบ้านห้วยขาน นำโดยผู้ใหญ่ จินตา เพชรพงศ์ ชุมอาศัยอยู่บริเวณหมู่บ้านแกแลเซ๊ (ปัจจุบันเป็นอ่างเก็บน้ำแม่สะงา) ประมาณ 4 ปี ได้มีบริษัทสัมปทานอ่างเก็บน้ำมาสำรวจพื้นที่เพื่อจัดทำโครงการพลังงานน้ำแม่สะงาทำให้ชุมชนต้องย้ายออกจากหมู่บ้านแกแลเซ๊ลงมาใกล้แม่น้ำแม่สะงา (ปัจจุบันเป็นพื้นที่โครงการพลังงานน้ำแม่สะงา) ทางทิศตะวันตก

ในช่วงปี พ.ศ. 2526-2530 ได้อพยพเข้ามาทางทิศตะวันออกนำโดยผู้นำชุมชนที่เห็นความสำคัญของการศึกษาและบุตรหลายที่มีความเสี่ยงในการข้ามสะพานแม่น้ำแม่สะงา และการคมนาคมที่ไม่สะดวกในการทำมาค้าขาย จึงได้อพยพออกจากพื้นที่เข้ามายังทิศตะวันออก

หลังจากนั้นได้มีประชากรหลายพื้นที่ได้อพยพเข้ามาสมทบเพิ่มมากขึ้นเช่น บ้านปางตอง บ้านห้วยโป่งอ่อน บ้านห้วยผึ้ง จึงได้เสนอขอจัดตั้งหมู่บ้านแยกจากชุมชนบ้านห้วยขาน

ในปี พ.ศ. 2530 นายเผ่ จรรยากิตติผล ได้ขอจัดตั้งชุมชนบ้านทบศอกแยกจากชุมชนบ้านห้วยขาน เมื่อวันที่ 7 เมษายน 2530 ได้รับความไว้วางใจจากชุมชนนายเผ่ จรรยากิตติผล รับเลือกตั้งเป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก

ในปี พ.ศ. 2538 ได้มีการทำถนนทางขึ้นไปบ้านรักไทย จากนั้นเกิดน้ำป่าไหลหลาก ดินถล่ม เข้ามาในชุมชนสร้างความเสียหายและความตื่นตระหนกซึ่งสาเหตุเกิดจากการไถถนนปรับพื้นที่ทำให้ดินร่วนซุยเจอกับฝนตกหนักจึงเกิดดินถล่มเข้ามาในชุมชน

ในปี พ.ศ. 2551 เกิดน้ำป่าไหลหลาก ปิดถนนทางเข้าหมู่บ้านทำให้การสัญจรทางถนนเสียหาย

ในปี พ.ศ. 2562 นายเผ่ จรรยากิตติผล ได้เกษียณอายุราชการในการปกครองชุมชน

ในปี พ.ศ. 2566 นายสมาน คีรีประภาวัฒน์ ได้รับเลือกตั้งเป็นผู้ใหญ่บ้าน ได้ 3 ปี 8 เดือน

ในปี พ.ศ. 2566 นางสาวสุประวีน ไพรสีน้ำเงิน ได้รับการเลือกตั้งผู้ใหญ่บ้านคนปัจจุบัน

อาณาเขต

• ทิศเหนือ ติดกับ บ้านนาป่าแปก
• ทิศใต้ ติดกับ บ้านห้วยขาน
• ทิศตะวันออก ติดกับ บ้านนาปลาจาด
• ทิศตะวันตก ติดกับ บ้านห้วยมะเขือส้ม

ขนาดพื้นที่ชุมชน 190 ไร่

สภาพพื้นที่ทางกายภาพ สภาพภูมิอากาศส่วนใหญ่เป็นภูเขาสลับทับซ้อน เรามีป่าไม้น้อยใหญ่ทำให้ฝนตกชุมในฤดูฝน อากาศจะร้อนในช่วงเดือนมีนาคม ถึงเดือนเมษายนเพราะเป็นพื้นที่หุบเขา

พื้นที่สาธารณะ และสาธารณูปโภคในชุมชน ชุมชนบ้านทบศอก มีไฟฟ้าใช้ทุกหลังคาเรือน มีน้ำประปาภูเขาไว้ใช้ในครัวเรือน

การคมนาคม ถนนลาดคอนกรีต การเดินทางเข้าสู่ตัวเมืองด้วยระยะทาง 26 กิโลเมตร มีถนนลาดยางมะตอยตลอดสาย มีอาคารอเนกประสงค์ มีพื้นที่ครุภัณฑ์เก่าที่ใช้เป็นพื้นที่สาธารณะในการประชุม ทำกิจกรรมร่วมกับองค์กรเครือข่ายนอกชุมชน

สิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติ ชุมชนแวดล้อมด้วยป่าไม้ที่มีความอุดมสมบูรณ์ มีป่าชุมชนที่บริหารจัดการด้วยระเบียบของชุมชน มีต้นไม้หลากหลายชนิด เช่น ต้นเต็งรัง ต้นสัก และต้นไผ่ ที่สามารถนำมาใช้ในครัวเรือนด้านจักสาน

สถานที่สำคัญทางเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม

ลานวัฒนธรรมในชุมชน พื้นที่ไร่หมุนเวียนบ้านห้วยหม้อ

ทรัพยากรทางธรรมชาติ เศรษฐกิจชุมชน บ้านทบศอก 70% ประกอบอาชีพหลักคือเกษตรกรรม ได้แก่การทำนาทำสวนราหมุนเวียน และเลี้ยงสัตว์ ชุมชนมีพืชเศรษฐกิจที่ส่งออกที่สำคัญคือกระเทียม พริกกะเหรี่ยง และชุมชนมีอาชีพอื่น ๆ คือ ค้าขาย รับจ้าง รับราชการ และรายได้จากการหาของป่าคือน้ำผึ้ง และสัตว์ป่า

พื้นที่ที่มีกิจกรรมทางสังคม ประเพณี และเทศกาลต่าง ๆ

ชุมชนมีพื้นที่จิตวิญญาณในการประกอบพิธีกรรมคือลานต้นธี ที่ใช้เป็นลานแห่งความเชื่อในการทำพิธีกรรม เช่น ปอยต้นธี พิธีกรรมต้นธีรวงข้าว

• ประชากรบ้านทบศอกมีประชากรทั้งหมดจำนวน 389 คน
• แบ่งเป็น ชาย 190 คน หญิง 199 คน
• 98 ครัวเรือนตามหลังคาบ้าน หรือ 107 ครัวเรือนตามทะเบียนบ้านที่อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน
• ประชากรในชุมชนเป็นชนเผ่ากะแยหรือกะเหรี่ยงแดง

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: กะแย

การรวมกลุ่มทางเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม และการเมือง

• กลุ่มวิสาหกิจสร้างป่าสร้างรายได้ ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2562 โดยกษมา ถาวร เป็นผู้เข้ามาช่วยให้คนในชุมชนมีการบริหารจัดการเรื่องการสร้างรายได้จากป่า ด้วยการใช้ใบไม้มาทำเป็นจาน ด้วยเครื่องอัดขึ้นรูปจาน ทำให้ชุมชนสนใจจึงได้รวมตัวกันจัดตั้งกลุ่มขึ้นมาเพื่อสร้างรายได้แก่ชุมชนและช่วยลดโลกร้อนรวมไปถึงการป้องกันไฟป่าที่หน่วยงานให้ความสำคัญกลุ่มของชุมชนมากขึ้น
• กลุ่มแม่บ้านเกษตรกรบ้านทบศอก ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2565 มาจากชุมชนอยากสร้างรายได้ด้วยผลผลิตในชุมชนอาทิ พริก กล้วย แตง ถั่ว เพื่อช่วยกันสร้างรายได้ให้แก่ชุมชนและสร้างพลังในการตั้งกลุ่มเกษตรกรในชุมชน
• กลุ่มแปรรูปผลผลิตด้วยรูปแบบกสิกรรม ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2564 มาจากการแปรรูปด้วยนวัตกรรม การหมัก การดอง และการส่งเสริมให้ชุมชนเรียนรู้การทำงานเกษตรครบวงจรในชุมชน

อาชีพและการรวมกลุ่มประกอบอาชีพในชุมชน

• อาชีพหลัก คือ ทำไร่หมุนเวียน
• อาชีพเสริม คือ รับจ้างตามฤดูกาล

เครือข่ายการค้าขาย/แลกเปลี่ยนภายใน-ภายนอกชุมชน

• มีร้านค้าในชุมชนจำนวน 5 ร้าน

การออกไปทำงานนอกชุมชน

• ชุมชนมีน้อยที่ประกอบอาชีพครู ทหาร อาสาสมัครรักษาดินแดน เนื่องจากชุมชนในอดีตเข้าไม่ถึงระบบการศึกษาทำให้ปัจจุบันจึงเห็นชุมชนทำอาชีพเกษตรมากกว่างานอื่น ๆ

การเข้ามาทำงานในชุมชนของคนต่างถิ่น

• โรงไฟฟ้าพลังงานน้ำแม่สะงามีบุคลากรต่างพื้นที่ที่เข้ามาทำงานบรรจุข้าราชการและอัตราจ้างทั่วไป และมีเจ้าหน้าที่อุทยานน้ำตกผาเสื่อที่คอยบริการนักท่องเที่ยวในช่วงการท่องเที่ยว

กิจกรรมทางเศรษฐกิจ (กิจกรรมในการประกอบอาชีพต่าง ๆ )

ปฏิทินการเพาะปลูก

• มกราคม ถางพื้นที่เพาะปลูก
• กุมภาพันธ์ ถางพื้นที่เพาะปลูก
• มีนาคม ชิงเผาพื้นที่เกษตร
• เมษายน เตรียมพื้นที่เพาะปลูก
• พฤษภาคม ปลูกข้าว
• มิถุนายน ปลูกข้าว/หว่านข้าวนา
• กรกฎาคม ถางหญ้า/ปลูกข้าวนา
• สิงหาคม ถางหญ้า
• กันยายน ถางหญ้า
• ตุลาคม เกี่ยวข้าวไร่หมุนเวียน
• พฤศจิกายน เกี่ยวข้าวไร่หมุนเวียน
• ธันวาคม ขนถ่ายผลผลิต

กิจกรรมทางสังคม วัฒนธรรม และศาสนาของกลุ่มต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นในรอบปี

• เมษายน ปอยต้นธี
• กันยายน ปอยข้าวต้ม
• ตุลาคม ต้นธีเล็ก
• ธันวาคม ทำบุญผู้ล่วงลับ/ทำบุญหมู่บ้าน/คริสต์มาส

ในรอบปีชุมชนมักประสบภัยธรรมชาติ น้ำป่าไหลหลาก เนื่องจากชุมชนอยู่ใต้ตีนดอย ทำให้ฝนตกชุกมีน้ำป่าไหลหลากลงมาในพื้นที่ชุมชน ในเดือนสิงหาคม-ตุลาคม ฝนตกชุก

ผลกระทบ/ปัญหาที่เกิดขึ้นในแต่ละช่วงเวลาในรอบปี

• ผลกระทบทำให้ชุมชนตื่นตระหนกและมีชีวิตไม่ปลอดภัย รวมไปถึงโครงการโรงไฟฟ้าพลังงานน้ำแม่สะงาที่เสียงดังรบกวนชุมชนทุก ๆ ปี

พิธีต้นธีรวงข้าว (อิลูโบ๊แปล)

ประกอบพิธี ณ ลานต้นที เริ่มโดยตัดแต่งต้นธีต้นเล็ก 1 ต้น โดยใช้รวงข้าวที่กำลังออกรวงบูชาบนต้นธีเล็ก หมู 2 ตัว

พิธีนี้เป็นสื่อในการสอบถามในเรื่องการปลูกข้าวปีนี้จะมีความอุดมสมบูรณ์หรือประสบปัญหาในการเพาะปลูกหรือไม่

พิธีต้นธี

ประกอบพิธี ณ ลานต้นที ใช้เวลา 3 วัน

วันแรกจะไปตัดต้นธี ซึ่งชาวบ้านจะร่วมแรงร่วมใจไปตัดต้นไม่สะเป่ ยาวประมาณ 8 เมตร แล้วช่วยกันแบกเข้าหมู่บ้าน ปราชญ์ชุมชนจะทำการตกแต่งประดาต้นธี ในวันที่ 2 ช่วยกันสร้างสัญลักษณ์ที่เป็นตัวแทนสื่อความอุดมสมบูรณ์และการให้ความเคารพต่อธรรมชาติ ทาต้นธีด้วยปูนขาว ตกแต่งให้สวยงาม และร่วมต้อนรับแขกต่างหมู่บ้านที่มาพบปะเยี่ยมเยียนเที่ยวงานปอยต้น

พิธีนี้เป็นการบูชาและอธิษฐานต่อขอให้ปีนี้ได้ข้าวดี มีฝนฟ้าอากาศตกตามฤดูกาล ช่วยดูแลชุมชนไม่ให้เกิดปัญหาทั้งสุขภาพกายและใจ การใช้ชีวิตอย่างสงบสุข ขอการคุ้มครองให้เจอแต่เรื่องดีในตนเองและในชุมชน

บวชป่าต้นน้ำ (เก่เกเร๊ดา)

ประกอบพิธี ณ ลานบริเวณข้างลำห้วย ประกอบพิธีประมาณเดือนมกราคม เพื่อขอน้ำ ขอขมาเรื่องที่ดินทำกิน โดยใช้หมู 1 ตัว ไก่ 7 ตัว เมื่อทำพิธีเสร็จจึงจะสามารถทำการแผ้วถางในพื้นที่เกษตรได้

พิธีนี้มีผลต่อชีวิตของคนในชุมชนในเรื่องผลผลิตการทำเกษตร ความเชื่อเรื่องชีวิตของคนในชุมชนจะประสบปัญหาในเรื่องที่ดินทำกิน เรื่องการล่าสัตว์ จำเป็นต้องทำพิธีกรรมขอขมาก่อนการทำเกษตรในแต่ละปี รวมไปถึงการให้ความเคารพหรือการเชื่อฟังของคนแต่ละคน ถ้าให้ความเคารพจะพบสันติสุขในชีวิต แต่คนที่ไม่เชื่อฟังจะประสบปัญหาไม่ดีตามมา

1.นายเผ่ จรรยากิตติผล

อาศัยอยู่ที่ หมู่ 8

บทบาทสำคัญ งานจักสาน การเสี่ยงทายกระดูกไก่ ทำบุญหมู่บ้าน

เคยดำรงตำแหน่งผู้ใหญ่บ้านสมรสกับนางจันเพ็ญ จรรยากิตติผล มีบุตรด้วยกัน 3 คน เป็นผู้ริเริ่มก่อตั้งหมู่บ้านทบศอกในปี พ.ศ. 2530 เมื่อวันที่ 7 เมษายน 2530 ปัจจุบันเกษียณอายุ มีความรู้ด้านจักสาน เช่น กระด้ง แปม และขันโตก เสื่อ ปัจจุบันได้ถ่ายทอดให้แก่ผู้อื่นเพื่อจะได้นำความรู้จากตนถือปฏิบัติต่อ ๆ กัน

2.นายวันชัย คีรีอร่ามรัศมี

อาศัยอยู่ที่ หมู่ 8

บทบาทสำคัญ ผู้นำงานพิธีกรรมบวชป่าต้นน้ำ (เก่เกเร๊ดา)

เคยดำรงตำแหน่งสมาชิกสภาองค์การบริหารส่วนตำบล (ส.อบต.) สมรสกับนางจินดา ไพรสีน้ำเงิน มีบุตรด้วยกัน 2 คน เป็นผู้มีความรู้ในการทำพิธีกรรมบวชป่าต้นน้ำ ปัจจุบันยังคงทำหน้าที่พิธีกรรมของชุมชนเพราะเป็นสิ่งสำคัญที่ยึดถือปฏบัติจากรุ่นสู่รุ่นในชุมชน

ทุนกายภาพ

ภูเขาต้นไทร มีต้นไทรอายุหลายร้อยปี ภูเขาแหลมลักษณะแหลมเป็นแนวเขตระหว่างนาปลาจาด-ทบศอก ภูเขาสลับซับซ้อน พริก ถั่ว แตง ฟักเขียว ข้าว

ทุนมนุษย์

มีปราชญ์ชุมชนที่มีความรู้ความสามารถในการทำพิธีกรรมตามประเพณีของหมู่บ้าน มีความสามัคคีของผู้คนในชุมชน และร่วมกันสืบสานวัฒนธรรมของชุมชนได้ดี

ทุนวัฒนธรรม

มีสถานที่ดำเนินกิจกรรมพิธีกรรม เช่น อาคารอเนกประสงค์ ลานพิธีกรรรม ลานต้นธี ป่าต้นน้ำ ป่าช้า

ทุนเศรษฐกิจ

มีกองทุนเงินล้าน กองทุนแม่ของแผ่นดิน กองทุนเงินแก้ไขความยากจน (กขคจ.) เป็นต้น

ไม่มีภาษาเขียน ปัจจุบันภาษากะแยเสี่ยงต่อการเลือนหาย เนื่องจากคนรุ่นใหม่เน้นพูดภาษาไทยกลางเป็นหลัก

ด้านการเมืองการปกครอง:

ภายในชุมชนปกครองกันแบบประชาธิปไตย มีความเป็นพี่เป็นน้องกัน เอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ช่วยเหลือกัน

ด้านเศรษฐกิจ:

ชุมชนพบกับราคาผลผลิตที่ตกต่ำ แต่ชุมชนยังรวมกลุ่มผลผลิตเพื่อช่วยเหลือและผลักดันให้ชุมชนหาทางออกในการสร้างรายได้ร่วมกัน

ด้านสังคมและประชากร:

ประชากรชาวกะแยยังรวมกลุ่มกันอยู่ ไม่ค่อยมีการกระจายตัวไปยังที่อื่น ๆ

ด้านสิทธิพลเมืองและสถานะบุคคล:

การเข้าไม่ถึงสิทธิขั้นพื้นฐาน ชุมชนขาดโอกาสทางการศึกษา และพบกับปัญหาการพิสูจน์สถานะพลเมือง

ด้านระบบสาธารณูปโภค:

มีระบบประปาภูเขาทำให้มีน้ำอุปโภคและบริโภคเพียงพอ มีไฟฟ้าเข้าถึงทุกครัวเรือน

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

ภายในชุมชนมีโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพประจำตำบล (รพ.สต.) อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) และอาสาสมัครพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (อพม.)

ด้านการศึกษา:

ประชากรในชุมชนมีการศึกษาตั้งแต่ระดับประถมศึกษา-ปริญญาตรี

ด้านวัฒนธรรม:

ภายในชุมชนยังมีการจัดงานพิธีกรรมตามประเพณีของชาวกะแยเป็นประจำทุกปี

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

มีการอนุรักษ์พื้นที่ป่าต้นน้ำ และป่าชุมชน

พื้นที่ซ้อนทับ:
อุทยานแห่งชาติ: น้ำตกผาเสื่อ
พื้นที่หน่วยงานรัฐ: สำนักงานน้ำตกผาเสื่อ โครงการพลังงานน้ำแม่สะงา
ที่ดินสาธารณะ: โรงเรียนเก่า 2 แห่ง

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. (2566). รายงานโครงการสำรวจและจัดการข้อมูลกลุ่มชาติพันธุ์กะแย ปีงบประมาณ 2566. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.