การบอกเล่า จากลุงแก้ว ตุ๊กกา (ปกาเกอะญอ) เป็นคนรุ่นแรก ๆ ที่มาอยู่อาศัยที่ยังมีชีวิตอยู่ ที่ชื่อ "ห้วยโก๋" นั้นเป็นชื่อเดิมที่ใช้เรียกครั้งที่มาตั้งรกร้างถิ่นฐานใหม่ ๆ

"ห้วย" เป็นภาษาคำเมือง แปลว่า ลำธาร "โก๋" เป็นชื่อต้นไม้ชนิดหนึ่งที่ขึ้นอยู่บริเวณต้นน้ำของชุมชน เป็นภาษาปกาเกอะญอ

ในขณะเดียวกัน เขตพื้นที่บริเวณแถบนี้จะมีน้ำห้วยหรือลำธารอีกหลายสาย เช่น ห้วยแม่พริก, ห้วยยาว และห้วยต้นยาง ห้วยโก๋เป็นหย่อมบ้านหนึ่งจากบ้านทุ่งหลุก ตั้งอยู่ที่หมู่ 16 ตำบลเชียงดาว อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่ มีระยะทางห่างจากตัวอำเภอเชียงดาว 15 กิโลเมตร

พ.ศ. 2450 พี่น้องชาติพันธุ์ปกาเกอะญอ เป็นพี่น้องชาติพันธุ์แรกที่ได้มาตั้งรกร้างถิ่นฐานอยู่ ณ บริเวณนี้ ที่มีชื่อว่า "ห้วยโก๋" ซึ่งได้อพยพมาจากบ้านแม่นะ ตำบลแม่นะ อำเภอเชียงดาว

พ.ศ. 2518 พี่น้องชาติพันธุ์ลีซู เป็นพี่น้องชาติพันธุ์ที่สองได้ย้ายมาตั้งถิ่นฐานเพิ่ม 

พ.ศ. 2525 พี่น้องชาติพันธุ์อ่าข่า เป็นพี่น้องชาติพันธุ์ที่สามที่ได้ย้ายมาตั้งถิ่นฐานเพิ่ม ซึ่งอพยพมาจากอำเภอแม่จัน อำเภอแม่สรวย อำเภอเมืองเชียงราย

พ.ศ. 2542 หย่อมบ้านห้วยโก๋ ขอแยกเป็นอีกหมู่บ้าน เนื่องจากมีจำนวนสมาชิกครัวเรือน และประชากรเพิ่มขึ้นเป็นจำนวนมาก จึงขอแยกออกจากหมู่ที่ 9 เป็นหมู่ที่ 16 และขอตั้งชื่อหมู่บ้านใหม่ เป็น "บ้านผาลาย" เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศในพื้นที่เป็นภูเขาหินปูนเป็นหน้าผาสูงชันสลับซับซ้อนและมีลักษณะหลากหลายสีสวยงาม โดยมีนายสุพัตร ต๊ะน่า เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก

ปัจจุบันบ้านผาลาย ตั้งอยู่ที่หมู่ 16 ตำบลเชียงดาว อำเภอเชียงดาว จังหวัดเชียงใหม่ อยู่สูงจากระดับน้ำทะเล 825 เมตร เป็นชุมชนที่อยู่อาศัยรวมกัน 3 ชาติพันธุ์ ได้แก่ ปกาเกอะญอ ลีซู และอ่าข่า โดยมีนายสราวุธ แยเปียกู่ เป็นผู้ใหญ่บ้าน

สาเหตุที่ชาวอ่าข่าย้ายมา เนื่องจากที่เดิมไม่มีพื้นที่เพียงพอในการทำมาหากินและสภาพภูมิประเทศไม่เหมาะกับการจัดตั้งชุมชน รวมทั้งผู้คนในชุมชนเดิมไม่มีความสามัคคี มีความคิดที่แตกต่างกัน มีผลประโยชน์ไม่ลงรอย และมีการปล้นทรัพย์ทำร้ายร่างกายถึงขั้นเอาชีวิตจึงทำให้ได้ย้ายมาอยู่ในที่ปัจจุบัน และเหตุผลที่เลือกที่ตั้งหมู่บ้านที่อยู่ปัจจุบัน เพราะมีสภาพมิภูประเทศและมีทรัพยากรธรรมชาติอุดมสมบูรณ์ รวมทั้งมีพื้นที่เพียงพอและเหมาะแก่การทำมาหากิน

ชุมชนห้วยโก๋ ได้เคยประสบกับการติดเชื้อโควิด-19 ทั้งหมู่บ้าน เมื่อเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. 2564 ซึ่งในเหตุการณ์ครั้งนั้น ทำให้ห้วยโก๋ได้รับคำชมเชยในการจัดการดูแลผู้ป่วยโควิด-19 ได้อย่างรวดเร็วและเป็นระบบ และเชื้อโควิด-19 ไม่แพร่กระจายไปที่อื่น

พื้นที่หมู่บ้านทั้งหมด 15,238 ไร่ แบ่งออกเป็นส่วน ดังนี้

• ที่ดินทำกิน 2,595 ไร่
• พื้นที่ป่าชุมชนที่ขึ้นทะเบียนกับกรมป่าไม้ 10 ไร่
• พื้นที่ป่าที่ดูแลจัดการไฟ  12,643 ไร่

อาณาเขต

• ทิศเหนือ ติดกับ บ้านปางมะเยา ต.ปิงโค้ง อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่
• ทิศใต้ ติดกับ บ้านแม่จอน ต.เชียงดาว อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่
• ทิศตะวันออก ติดกับ บ้านปางตอง ต.ปิงโค้ง อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่
• ทิศตะวันตก ติดกับ บ้านปางแดง ต.เชียงดาว อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่

พื้นที่สาธารณะ

• สนามฟุตบอลกลางแจ้ง
• สนามวอลเลย์บอล
• สำนักสงฆ์บ้านผาลาย
• โบสถ์คริสตจักร 3 แห่ง
• ศูนย์พัฒนาเล็กบ้านผาลาย
• ศูนย์การเรียนชุมชนชาวไทยภูเขา "แม่ฟ้าหลวง" บ้านผาลาย (ศศช.)

สาธารณูปโภคในชุมชน

• แท็งก์น้ำระบบประปาชุมชน 5 แห่ง
• อินเทอร์เน็ตประชารัฐ
• มีไฟฟ้าใช้ทุกครัวเรือนโดยการไฟฟ้าส่วนภูมิภาคอำเภอเชียงดาว

สิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติ

• ถ้ำมี 3 ถ้ำ ได้แก่ ถ้ำต้นม่วง ถ้ำห้วยโก๋ ถ้ำเสือ
• ผาลาย ผาแดง จุดปิ่นผา จุดชุมวิว

ทรัพยากรทางธรรมชาติ

• เขตป่าสงวน เขตป่าอุทยานแห่งชาติศรีลานนา แหล่งน้ำห้วยโก๋ ห้วยแม่พริก ห้วยยาว และห้วยต้นยาง ต้นจันทร์ผา ดอกเทียงนกแก้ว เลียงผา หมูป่า ไก่ฟ้า นกยุง เก้ง กวาง ฟาน

พื้นที่ที่มีกิจกรรมทางสังคม

• สนามฟุตบอลชุมชน
• อาคารอเนกประสงค์บ้านผาลาย
• ลานกลางแจ้งโบสถ์คริสตจักร

ตารางแสดงข้อมูลประชากรบ้านผาลาย หมู่ที่ 16 ต.เชียงดาว อ.เชียงดาว จ.เชียงใหม่

ลำดับที่	ชื่อหย่อมบ้าน	จำนวนประชากรชาย	จำนวนประชากรหญิง	รวมทั้งหมด	จำนวนครัวเรือนทั้งหมด
1	หย่อมบ้านอ่าข่า	192	158	350	52
2	หย่อมบ้านลีซู	258	263	521	73
3	หย่อมบ้านปกาเกอะญอ	54	48	102	27

 

ระบบเครือญาติ

1. Yelmq guq	เยหลุ่มกู่	9 หลังคาเรือน
2. Cemeeq guq	เชอหมื่อกู่	15 หลังคาเรือน
3.Mepoev guq	หมม่อโป๊ะกู่	10 หลังคาเรือน
4.Ghoeqzeeq guq	หวุ่ยยื่อกู่	9 หลังคาเรือน
5.Arsanr guq	อาซึงกู่	3 หลังคาเรือน
6.Zesawq guq	เยส่อกู่	1 หลังคาเรือน
7.Yaerbyan guq	แยเบียงกู่	1 หลังคาเรือน
8.Baejae guq	แบแจกู่	1 หลังคาเรือน
9.Arnyi guq	อายีกู่	1 หลังคาเรือน
10.Meeqlaeq guq	หมื่นแลกู่	1 หลังคาเรือน
11.แซ่ย่าง		1 หลังคาเรือน

 

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ปกาเกอะญอ, ลีซู, อ่าข่า

ประชาชนในชุมชนบ้านผาลายมีการรวมกลุ่มกันแบบเป็นทางการและไม่เป็นทางการในการทำกิจกรรมต่าง ๆ ประกอบด้วย

กลุ่มอย่างเป็นทางการ เช่น กลุ่ม อสม. และกลุ่ม ชรบ.

อาชีพหลักด้านเกษตร เช่น ปลูกมะม่วง ลำไย ข้าวโพด ถั่วดิน ถั่วดำ

อาชีพเสริม กลุ่มจัดทำโฮมสเตย์ และกลุ่มหัตถกรรม (ผ้าชนเผ่า)

เครือข่ายการค้าขาย/แลกเปลี่ยนภายใน-ภายนอกชุมชน

• หัตถกรรมบ้านปางแดงใน
• พิพิธภัณฑ์เรียนรู้ราษฎรบนพื้นที่สูงจังหวัดเชียงใหม่
• สถาบันวิจัยพัฒนาพื้นที่สูง
• ศูนย์การเรียนชุมชนชาวไทยภูเขา "แม่ฟ้าหลวง" บ้านผาลาย (ศศช.)
• โครงการส่งเสริมอาชีพเพื่อการท่องเที่ยววิถีชาติพันธุ์ (องค์การแพลนอินเตอร์เนชั่นแนล)

การออกไปทำงานนอกชุมชน ผู้คนในชุมชนที่ออกไปทำงานนอกชุมชน มีทั้งไปทำงานในต่างจังหวัด และต่างประเทศ ร้อยละ 70% ของประชากรในชุมชน

การเข้ามาทำงานในชุมชนของคนต่างถิ่น ผู้คนต่างถิ่นที่เข้ามาทำงานในชุมชน จะเป็นลักษณะการเข้ามารับจ้างเป็นรายวันไปกลับทำงานด้านการเกษตร เช่น พี่น้องไต (ไทยใหญ่) พี่น้องดาราอาง รับจ้างเก็บข้าวโพด เก็บถั่วดิน ถั่วดำ เป็นต้น

องค์กรภายนอกที่เข้ามาทำงานในชุมชน

• กำนันผู้ใหญ่บ้านเขตอำเภอเชียงดาว
• โรงพยาบาลเชียงดาว
• ที่ว่าการอำเภอเชียงดาว
• สถาบันวิจัยพื้นที่สูงบ้านปางแดงใน
• องค์การแพลนอินเตอร์เนชั่นแนล
• เกษตรอำเภอ
• IMPECT

ผังโครงสร้างองค์กรชุมชน

ปฏิทินกิจกรรมต่าง ๆ ในชุมชน ดังนี้

เดือน	กิจกรรมเพาะปลูกและเทศกาล
1	เก็บเมล็ดพันธุ์, เก็บตกข้าวโพด/ข้าวสาลีดอย, ปีใหม่อ่าข่า
2	ตากถั่วลิสง, เดินป่า, ปักผ้า
3	เดินป่า, ปักผ้า
4	ดับไฟป่า ทำแนวกันไฟ, ฝากั้นน้ำ (ฝายชะลอน้ำ), เตรียมพื้นที่เพาะปลูก, ปีใหม่อ่าข่าพุทธ
5	ปลูกข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ และข้าวโพดหวาน
6	เก็บมะม่วงน้ำดอกไม้, ปลูกข้าวไร่,เก็บข้าวโพดหวาน
7	เก็บมะม่วงน้ำดอกไม้, ปลูกข้าวไร่,เก็บข้าวโพดหวาน
8	เก็บลำไย, ตีถั่ว, เก็บน้อยหน่า, ปลูกถั่ว
9	เก็บลำไย, ตีถั่ว, เก็บน้อยหน่า, ปลูกถั่ว
10	เก็บข้าวโพดเลี้ยงสัตว์
11	เก็บถั่วลิสง, กินข้าวใหม่
12	เก็บถั่วลิสง, คริสต์มาส

ปราชญ์ชาวบ้านด้านสมุนไพร

• นายอาแยะ แปแจ อายุ 78 ปี
• นายบูกุ อาหยิ อายุ 49 ปี
• นางหมีต๊ะ หม่อโป๊ะกู่ อายุ 57 ปี

ปราชญ์ชาวบ้านด้านงานจักสาน

• นายอาแยะ กู่แก้ว อายุ 68 ปี
• นายอาเซ อาซอง อายุ 65 ปี
• นางหมี่โฉ่ เยหลุง อายุ 69 ปี

ทุนมนุษย์

เป็นพื้นที่พหุวัฒนธรรม มีสามพี่น้องชนเผ่าที่อาศัยอยู่ร่วมกัน และมีปราชญ์ชาวบ้านด้านสมุนไพร และด้านงานจักสานหลายคน เป็นผู้มีความเชี่ยวชาญ และสามารถส่งต่อ สืบทอดภูมิปัญญาท้องถิ่นให้กับคนรุ่นต่อไปเพื่อดำรงรักษาไว้ไม่ให้เลือนหายไป

ทุนกายภาพ

ชุมชนมีพื้นที่กว้างใหญ่ ธรรมชาติล้อมรอบที่มีความอุดมสมบูรณ์ ร่วมกับการจัดการพื้นที่ธรรมชาติที่เป็นระบบระเบียบ อย่างพื้นที่ดูแลจัดการไฟป่า

ทุนเศรษฐกิจ

ชุมชนมีแหล่งกู้ยืมเงิน กองทุนต่าง ๆ เพื่อการพัฒนาธุรกิจชุมชน และเพื่อเป้าหมายอื่น ๆ หลายแห่ง เช่น กองทุนเงินล้าน กองทุน SME บ้านผาลาย กองทุนฌาปณกิจสงเคราะห์ กองทุนสตรีและเยาวชน เป็นต้น

ภาษาที่ใช้พูด ใช้ภาษาไทยเป็นภาษากลางในการสื่อสารกับคนภายนอก หากสื่อสารกับภายในกลุ่มตนเองใช้ภาษาแต่ละชาติพันธุ์ในการสื่อสาร

ตัวอักษรที่ใช้เขียน อักษรละติน (อังกฤษ)

สถานการณ์การใช้ภาษาของผู้คนในชุมชน ปัจจุบันกำลังจะสูญหาย เนื่องจากเด็กพูดและใช้ภาษาไทยในการสื่อสารมากกว่าในชีวิตประจำวัน ขณะเดียวกันผู้เฒ่าก็ต้องสื่อสารกับลูกหลาน จึงจำเป็นต้องใช้ภาษาไทยในการพูดคุย

ด้านเศรษฐกิจ:

ชาวบ้านผาลายประกอบอาชีพเกษรตกรรมเป็นหลัก เช่น การปลูกมะม่วง ลำไย ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ข้าวโพดหวาน ถั่วดิน ถั่วดำ เป็นต้น เป็นเศรษฐกิจเพื่อการค้า โดยนำผลผลิตขายให้กับพ่อค้าคนกลาง ซึ่งจะมารับซื้อถึงพื้นที่ในชุมชนและออกไปขายนอกพื้นที่บ้างบางส่วน

ด้านสังคมและประชากร:

ชุมชนบ้านผาลาย (อ่าข่า) เดิมทีนับถือศาสนาบรรพบุรุษ หลังจากเมื่อ พ.ศ. 2535 ได้ทยอยเปลี่ยนศาสนาโดยนับถือศาสนาคริสต์ เนื่องจากผู้นำที่สามารถทำพิธีกรรมทางศาสนาบรรพบุรุษ เริ่มล้มหายตายจากไปทีละคน และไม่มีลูกหลานที่สามารถสืบทอดต่อได้ และเมื่อ พ.ศ. 2558 บางส่วนก็ไปนับถือศาสนาพุทธ

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

ด้านสาธารณสุขบ้านผาลายมีอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) ที่คอยให้การดูแลชาวบ้านและติดต่อประสานงานเบื้องต้นกับโรงพยาบาลเชียงดาว

พื้นที่ซ้อนทับ:
อุทยานแห่งชาติ: อุทยานแห่งชาติศรีลานนา
ป่าสงวนแห่งชาติ: เชียงดาว

• เป็นชุมชนที่มีประสบการณ์การขับเคลื่อนในการผลักดันให้เกิดศูนย์พัฒนาเด็กเล็กในชุมชน โดยคนในชุมชนได้ร่วมกันสร้างโรงเรียนขึ้นมา และผลักดันให้เข้าไปอยู่ในความรับผิดชอบของ อบต. เชียงดาว ได้สำเร็จ

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. (2566). รายงานโครงการสำรวจและจัดการข้อมูลกลุ่มชาติพันธุ์อ่าข่า ปีงบประมาณ 2566. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.