บ้านแม่จันใต้ หมู่ที่ 15 ตำบลท่าก๊อ อำเภอแม่สรวย จังหวัดเชียงราย ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2524 มีประชากร 234 คน 39 ครัวเรือน โดยการนำของนายแลจือ จือปา เดิมทีอาศัยอยู่บ้านดอยงามหมู่ที่ 15 ต่อมาได้จัดตั้งหมู่บ้านแห่งใหม่จำนวน 8 หลังคาเรือน เนื่องจากมีปัญหาที่ดินทำกินไม่เพียงพอและเกิดการเปลี่ยนแปลงทางศาสนา โดยได้ชื่อว่าแลจืออ่าข่าภู ต่อมาทางการได้เปลี่ยนชื่อหมู่บ้านเป็น บ้านแม่จันใต้

ประชาชนในชุมชนส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม ปลูกไม้ผลเมืองหนาว ชา และกาแฟ ปัจจุบันกาแฟเป็นพืชเศรษฐกิจหลักที่สร้างรายได้ให้กับคนในชุมชนและสามารถพัฒนาสู่ตลาดระดับโลกรวมถึงกระบวนการขั้นตอนการผลิตกาแฟคุณภาพ สามารถส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงเกษตรกรผสมผสาน เป็นชุมชนต้นแบบการศึกษาดูงาน กระบวนการผลิตชา กาแฟ ตั้งแต่การปลูกในพื้นที่ป่าจนเป็นผลิตภัณฑ์

ปัจจุบันชุมชนบ้านแม่จันใต้ยังมีทุนเดิมทางวัฒนธรรมประเพณี พิธีกรรม ตามความเชื่อดั้งเดิมของบรรพบุรุษและยังมีการประกอบพิธีกรรม ประเพณีตามฤดูกาลปฏิทินอ่าข่ารอบ 1 ปี ซึ่งสิ่งเหล่านี้เป็นมรดกที่บรรพบุรุษสร้างมาไว้ให้กับคนอ่าข่า ชุมชนบ้านแม่จันใต้ได้ตระหนักให้ความสำคัญ จึงอยู่คู่กับชุมชนจนมาถึงทุกวันนี้

อาณาเขต

• ทิศเหนือ ติดต่อกับหมู่ที่ 28 บ้านใหม่จะคะ
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอเวียงป่าเป้า
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอเวียงป่าเป้า
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอพร้าว เชียงใหม่

ลักษณะภูมิประเทศ

• หมู่บ้านตั้งอยู่บนไหล่เขาสูงชัน ในระดับสูงกว่านํ้าทะเล 1,300-1,500 เมตร ฤดูหนาว จะมีอากาศหนาวเย็นมาก โดยเฉพาะในช่วงเวลากลางคืนจนถึงสว่าง

การเดินทาง

• เส้นทางที่ 1 ห่างจากตัวเมืองเชียงใหม่ 150 กิโลเมตร ใช้เส้นทางหลวงหมายเลข 118 เชียงใหม่-เชียงราย ผ่านอำเภอเวียงป่าเป้า ถึง กม. 110 บ้านแม่ต๋ำ เลี้ยวซ้าย อีก 26 กิโลเมตร ใช้เวลาในการเดินทาง 45 นาที ถึงบ้านห้วยน้ำขุ่น เลี้ยวซ้าย อีก 2 กิโลเมตร ถึงบ้านแม่จันใต้ สภาพถนนทางขึ้นหมู่บ้านเป็นดินแดง ฤดูฝนการเดินทางลำบาก
• เส้นทางที่ 2 ห่างจากตัวเมืองเชียงราย 104 กิโลเมตร ใช้เส้นทางหลวงหมายเลข 118 เชียงราย-เชียงใหม่ ผ่านอำเภอแม่สรวย ถึง กม. 78 บ้านแม่ต๋ำ เลี้ยวขาว อีก 26 กิโลเมตร ใช้เวลาในการเดินทาง 45 นาที ถึงบ้านห้วยน้ำขุ่น เลี้ยวซ้าย อีก 2 กิโลเมตร ถึงบ้านแม่จันใต้ สภาพถนนทางขึ้นหมู่บ้านเป็นดินแดง ฤดูฝนการเดินทางลำบาก

บ้านแม่จันใต้ ประกอบด้วย 42 ครัวเรือน ประชากร 229 คน ชาย 118 คน และหญิง 111 รวม 229 คน ที่ผ่านมาได้มีการสำรวจข้อมูลตระกูลคนในชุมชนมีประมาณ 10 ตระกูลเรียงตามลำดับ (1) จือปา (2) เชอมือ (3) มาเยอะ (4) เบก่า (5) กาวอ (6) เบเช (7) อาหงี่ (8) แยเบียง (9) เบียงแล และ (10) เบียงโห และชุมชนได้มีการสำรวจข้อมูลเบื้องต้นจากอดีตถึงปัจจุบันที่ได้มาอยู่อาศัยชุมชนบ้านแม่จันใต้ เป็นรุ่นที่ 5

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: อ่าข่า

คนในชุมชนบ้านแม่จันใต้ มีการรวมกลุ่มดำเนินงานกิจกรรมต่าง ๆ ดังนี้

1.วิสาหกิจชุมชนบ้านแม่จันใต้ กลุ่มวิสาหกิจชุมชน ได้ดำเนินงานเกี่ยวกับการผลิตเมล็ดกาแฟ โดยทุกครัวเรือนในชุมชนเข้ามาร่วมเป็นสมาชิก ทั้งหมด 42 ครัวเรือน ได้ดำเนินงานกิจกรรมผลิตเมล็ดกาแฟคุณภาพ ทำการตลาดในเมืองไทยและต่างประเทศ ซึ่งได้รับการสนับสนุนจาก องค์กร GIAPSA ประเทศญี่ปุ่น และหน่วยงานองค์กรภาคีเครือข่ายต่าง ๆ

2.กลุ่มการท่องเที่ยวโดยชุมชน การท่องเที่ยวโดยชุมชน (โฮมสเตย์) ได้ดำเนินงานกิจกรรมตั้งแต่ปี 2562 โดยมีสมาชิกในชุมชนมาบริหารจัดการร่วมกัน กิจกรรมที่นำเอาต้นทุนชุมชนมาบริหารจัดการ ศูนย์เรียนรู้ชุมชน เช่น

• วิสาหกิจชุมชนผลิตกาแฟคุณภาพ
• วิถีชีวิต วัฒนธรรม ภูมิปัญญา ชนเผ่าอ่าข่า
• การทำเกษตรผสมผสาน

ชุมชนบ้านแม่จันใต้ มีทุนเดิมทางวัฒนธรรมประเพณีพิธีกรรมทางความเชื่อดั้งเดิม และยังมีการประกอบพิธีกรรม ประเพณีตามฤดูกาลปฏิทินของอ่าข่ารอบ 1 ปีครบสมบูรณ์แบบ สิ่งเหล่านี้เป็นมรดกที่บรรพบุรุษสร้างไว้ให้กับชนเผ่าอ่าข่า ดังนี้

• ประเพณี ไข่แดง โล้ชิงช้า ตีลูกข่าง
• พิธีกรรม ทำประตูหมู่บ้าน เซ่นไหว้บูชาเจ้าที่ ไล่สิ่งชั่วร้าย

วิถีชีวิตทางเศรษฐกิจ

ประชาชนคนในชุมชนส่วนประกอบอาชีพเกษตรกรรม ปลูกไม้ผลเมืองหนาว ชา กาแฟ ปัจจุบันกาแฟเป็นพืชเศรษฐกิจหลักที่สร้างรายได้ให้กับคนในชุมชนและสามารถพัฒนาสู่ตลาดโลกรวมถึงกระบวนการขั้นตอนการผลิตกาแฟคุณภาพ เป็นแหล่งปลูกกาแฟที่ขึ้นชื่ออันดับต้น ๆ ของประเทศ

 

1.นายหล่อยุ่ม มาเยอะ เกิดเมื่อปี พ.ศ. 2506 ที่อำเภอแม่ฟ้าหลวง ได้อายุ 20 ได้อพยพมาอาศัยอยู่ที่บ้าน แม่จันใต้ หมู่ 25 ตำบลท่าก๊อ อำเภอแม่สรวย จังหวัดเชียงราย มีบุตรทั้งหมด 6 คน เป็นชาย 4 คน หญิง 2 คน ซึ่งมีบทบาทเป็นผู้นำในการประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ ของชนเผ่า

ทุนกายภาพ

ชุมชนมีความอุดมสมบูรณ์ของธรรมชาติ ป่า ภูเขา ที่ล้อมรอบหมู่บ้าน ทัศนียภาพที่สวยงาม รวมไปถึงลำน้ำที่ไหลผ่าน มีความชุ่มชื้น อากาศดีตลอดปี สามารถปลูกพืชผลต่าง ๆ ได้อย่างดี

ทุนวัฒนธรรม

มีการปฏิบัติประเพณี พิธีกรรมต่าง ๆ อย่างต่อเนื่องในทุก ๆ ปี ที่แสดงถึงเอกลักษณ์เฉพาะตัวของอ่าข่า ทำให้วัฒนธรรมของชาวอ่าข่ายังดำรงอยู่

ทุนเศรษฐกิจ

ปัจจุบัน พืชผลที่ขึ้นชื่อที่สุดของบ้านแม่จันใต้ คือ เมล็ดกาแฟที่ปลูกในพื้นที่ ซึ่งมีคุณภาพดี ทำให้ได้รับความสนใจจากวงการธุรกิจกาแฟเป็นอย่างมาก เป็นแหล่งเพาะปลูกกาแฟชั้นดีของประเทศ เมื่อนึกถึงเมล็ดกาแฟของประเทศไทย ผู้คนก็นึกถึงแม่จันใต้เป็นอันดับแรก ๆ ธุรกิจเมล็ดกาแฟจึงเป็นหนึ่งในทุนเศรษฐกิจที่เป็นจุดแข็งของชุมชนนอกเหนือจากวัฒนธรรมและภูมิปัญญาในธุรกิจการท่องเที่ยว

• พี่น้องชาวบ้านแม่จันใต้ ใช้ภาษาชนเผ่า (อ่าข่า) เป็นภาษาพูดในการติดต่อสื่อสารสำหรับกลุ่มเผ่าอ่าข่า เป็นหลักส่วนการสื่อสารกับพี่น้องเผ่าอื่น ๆ จะใช้เป็นภาษาไทย
• ภาษาเขียนใช้อักษรละติน (ภาษาอังกฤษ)

ด้านเศรษฐกิจ:

คนในชุมชนส่วนใหญ่ประกอบอาชีพ ปลูกผลไม้เมืองหนาว ชา กาแฟ ปัจจุบันกาแฟเป็นพืชเศรษฐกิจหลักที่สร้างรายได้ให้กับคนในชุมชนและสามารถพัฒนาสู่ตลาดโลก รวมไปถึงกระบวนการขั้นตอนการผลิตกาแฟคุณภาพ แหล่งปลูกกาแฟอีกพื้นที่หนึ่งที่ขึ้นลำดับต้น ๆ ของประเทศ

ด้านวัฒนธรรม:

ชุมชนบ้านแม่จันใต้มีต้นทุนทางวัฒนธรรม ประเพณี พิธีกรรม ความเชื่อดั้งเดิมของบรรพบุรุษ รวมไปถึงภาษา การแต่งกาย มีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลา และสิ่งสำคัญผู้นำทางจิตวิญญาณเสียชีวิตจากชุมชนไปทีละคนจึงส่งผลการสืบทอดต่อยอดให้กับคนรุ่นใหม่ในชุมชนได้ยากขึ้น

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. (2566). รายงานโครงการสำรวจและจัดการข้อมูลกลุ่มชาติพันธุ์อ่าข่า ปีงบประมาณ 2566. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. 

หล่อยุ่ม มาเยอะ. ผู้นำทางจิตวิญญาณชุมชนบ้านแม่จันใต้. สัมภาษณ์, 10 ตุลาคม 2566