หมู่บ้านไม้ซางหนาม ก่อตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2525 โดยเริ่มต้นจากการที่ "นายจ่าพู่ กำเนิดกรุณา" ย้ายบ้านเรือนมาจากบ้านไม้กาย และเข้ามาตั้งถิ่นฐานในบริเวณบ้านไม้ซางหนามเป็นระยะเวลา 24 ปี ต่อมา "นายอินสม คองแดง" ซึ่งเป็นชาวไทใหญ่ได้พาญาติพี่น้องมาสมทบทำให้มีจำนวนหลังคาเรือนประมาณ 8 หลังคาเรือนในขณะนั้น หลังจากนั้น พี่น้องลาหู่แดง บ้านปางบอน บ้านปางตอง และบ้านผาแดงได้เข้ามาตั้งบ้านเรือน ทำให้ในปัจจุบันบ้านไม้ซางหนามมีจำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 102 หลังคาเรือน  

บ้านไม้ซางหนามมีลักษณะภูมิประเทศเป็นเทือกเขาสูงสลับที่ราบลุ่มระหว่างหุบเขา มีระยะทางจากอำเภอปางมะผ้าประมาณ 27 กิโลเมตร (ถนนคอนกรีต) และมีระยะทางจากจังหวัดแม่ฮ่องสอนถึงหมู่บ้านประมาณ 45 กิโลเมตร            

อาณาเขตของหมู่บ้าน   

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านนาปู่ป้อม ตำบลนาปู่ป้อม อำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน     
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านห้วยส้านนอก ตำบลห้วยผา อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน จังหวัดแม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านห้วยส้านใน ตำบลห้วยผา อำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน จังหวัดแม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ หน่วยป่าไม้สันปันแดน ตำบลนาปู่ป้อม อำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน

นอกจากนี้ บ้านไม้ซางหนามยังมีศาสนสถานสำคัญ ได้แก่ "คริสตจักรไม้ซางหนาม" ในสังกัดของสภาคริสตจักรในประเทศไทย ที่ก่อตั้งเมื่อ ค.ศ. 2000 อีกด้วย

ปัจจุบัน บ้านไม้ซางหนามมีจำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 102 หลังคาเรือน และมีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 453 คน แบ่งออกเป็นประชากรชายจำนวน 242 คน และประชากรหญิงจำนวน 211 คน 

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ลาหู่

บ้านไม้ซางหนาม ประกอบด้วยครัวเรือนที่ทำอาชีพทางการเกษตรจำนวน 94 ครัวเรือน และประกอบอาชีพค้าขายจำนวน 3 ครัวเรือน มีการปกครองโดยผู้นำหมู่บ้าน ผู้ใหญ่บ้าน และองค์การบริหารส่วนตำบล

นอกจากนี้ ยังพบว่ามีโรงเรียนบ้านนาปู่ป้อม ที่ให้การศึกษาแก่เด็กในชุมชน โดยการจัดการของสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษาแม่ฮ่องสอน 

วัฒนธรรมประเพณีของชาวบ้านบ้านไม้ซางหนามยึดถือและปฏิบัติสืบถอดกันมาจนถึงปัจจุบัน ซึ่งสามารถจัดลำดับได้ตามปฏิทินในรอบปี ประกอบด้วยวันสำคัญทางประเพณี 3 วัน ได้แก่ พิธีก่อทราย พิธีเข้าศีลโหล และพิธีศีลโหลจ่านูสี่ตาเว และมีเทศกาลพิเศษอีกหนึ่งครั้ง คือ พิธีกินวอ ดังนี้

1.พิธีก่อทราย (ทรายก่อเว)

เป็นพิธีที่จัดขึ้นในวันเพ็ญเดือน 6 ด้วยการเก็บทรายจากแม่น้ำและขนเข้าไปในวัดเพื่อทำพิธี โดยมี "โตโบ" (ปู่จองโหล) เป็นผู้นำพิธี หลังจากนั้นให้หัวหน้าครอบครัวนำเมล็ดพันธุ์พืชต่าง ๆ ที่จะปลูก (เช่น ข้าว ข้าวโพด ถั่ว งา ฯลฯ) เข้าไปทำพิธีด้วยเพื่อขอให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่นับถือ จงดลบันดาลให้พืชพันธุ์ทั้งหลายงอกงามและได้ผลผลิตตามต้องการ ส่วนทรายจะถือเป็นสัญลักษณ์ของสิ่งไม่ดีและบาปต่าง ๆ ที่เจ้าตัวทำโดยไม่ได้เจตนา เพราะปริมาณของทรายนั้นนับไม่ถ้วน จึงแทนการขอขมากับสิ่งที่ทำผิดไปทั้งหมด

ในวันต่อ ๆ มา ชาวบ้านจะออกหาอาหารในป่าและจับปลา เพื่อเตรียมพิธีเลี้ยงสิ่งศักดิ์สิทธิ์ เจ้าป่า เจ้าเขา และเจ้าที่ต่าง ๆ ตลอดจนเริ่มก่อสร้างศาลา โดยผู้ชายทุกครอบครัวจะต้องรวบรวมใบคาก๊อ ใบคา หรือสังกะสีมาครัวเรือนละ 1 ตับ/แผ่น และแบ่งหน้าที่เพื่อเตรียมอุปกรณ์ในการสร้างศาลาให้แล้วเสร็จก่อนเที่ยงของวันที่ 3 ของพิธีกรรม ส่วนแม่บ้านจะมีหน้าที่เตรียมอาหาร หุงข้าว ทำข้าวเบอะไก่ หมู และปลา เพื่อไปร่วมทำพิธี หลังจากนั้น ชาวบ้านทุกครัวเรือนจะพากันแต่งตัวใส่ชุดชาติพันธุ์และมารวมตัวกันทำพิธีที่ศาลาโตโบ

เมื่อเสร็จสิ้นพิธี ชาวบ้านจะแลกเปลี่ยนอาหารที่เตรียมมาซึ่งกันและกันและร่วมรับประทานอาหารด้วยกันจนอิ่ม รวมทั้งขอพรจากผู้อาวุโสโดยการผูกข้อมือ ผู้ชายลาหู่ที่เป็นพรานป่าจะขอพรจากเจ้าป่าเจ้าเขา โดยทำศีรษะของสัตว์เป็นเป้าหุ่นจำลอง เช่น หมู เก้ง กวาง วัว กระทิง ฯลฯ และใช้อาวุธหน้าไม้ ปืนแก๊ส หรือปืนลูกซอง ยิงป้าหัวจำลองของสัตว์ต่าง ๆ จนพอใจ ถือเป็นการขอพรจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ล่าสัตว์ป่าได้ตามจำนวนที่ต้องการ 

2.พิธีเข้าศีลโหล (สม่าตาเว-เข้าพรรษา)

"เข้าศีลโหล" หมายถึง เข้าพรรษา เป็นพิธีที่ปฏิบัติในวันเพ็ญเดือน 15 ค่ำของทุกปี ทุกครัวเรือนที่ทำสวนทำไร่จะนำข้าวโพดฝักอ่อนและยอดฟักทองที่ปลูกไว้ไปถวายบ้านปู่จอง (วัด) และนำไปแลกเปลี่ยนกับครัวเรือนอื่น ๆ ซึ่งเป็นพิธีที่จัดขึ้นเพียงวันเดียวเท่านั้น 

3.พิธีศีลโหลจ่านูสี่ตาเว (ออกพรรษา) 

การทำพิธีคล้ายคลึงกับพิธีเข้าศีลโหล จะประกอบพิธีในวันเพ็ญเดือน 12 ของทุกปี แต่ยึดถือพืชหลักคือรวงข้าว (จ่านูสี่) ซึ่งข้าวจะเป็นพืชที่ให้ผลผลิตช้าที่สุดในรอบปี ข้าวที่ได้จะนำมาประกอบพิธีร่วมกับพืชชนิดอื่น ๆ เช่น มันเทศ มันสำปะหลัง ถั่ว และแตง ซึ่งให้ผลผลิตในช่วงเดียวกันนั้น แล้วจึงนำไปถวายที่บ้านปุ๋จองโหล (วัด) ก่อนจะนำไปแลกเปลี่ยนกันทุกครัวเรือน

4.พิธีกินวอ-ต้อนรับปีใหม่ (ขอะจาเว)

เป็นพิธีที่จัดขึ้นระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนมีนาคมของทุกปี ขึ้นอยู่กับความพร้อมของหมู่บ้าน หากชาวบ้านทุกคนเก็บเกี่ยวผลผลิตข้าวเสร็จแล้วและสามารถหารือฤกษ์ดีร่วมกันได้ พิธีกินวอก็จะสามารถจัดขึ้นได้เร็ว หลังจากหากำหนดการได้แล้วนั้น ทุกบ้านจะจัดเตรียมวัสดุต่าง ๆ ที่เป็นส่วนประกอบสำคัญตามความเชื่อในการทำพิธี รวมถึงเครื่องอุปโภคบริโภคด้วย

การทำพิธีกินวอ จะมีขึ้นภายใน 7 วัน แบ่งออกเป็น 2 ช่วง ช่วงแรก (3 วัน) ถือเป็นการกินวอของผู้หญิง (ขวะโหล-วอใหญ่) และช่วงที่สอง (3 วันหลัง) ถือเป็นวอของผู้ชาย (ขวะหน่อย-วอน้อย) ทุกครัวเรือนต้องจัดเตรียมของใช้ เช่น หม้อหุง อุปกรณ์ประกอบอาหาร ฯลฯ และซ่อมแซมบ้านให้อยู่ในสภาพดีตามกำลังและฐานะของแต่ละครอบครัว นอกจากนี้ ต้องจัดหาเสื้อผ้าและเครื่องนุ่งห่มที่เป็นของใหม่มาคนละ 1 ชุด และต้องจัดเตรียมข้าวสาร (ข้าวจ้าวและข้าวเหนียว) รวมถึงเชื้อเพลิง (ฟืน) ที่ใช้หุงต้มให้เพียงพอต่อการกินวอทั้ง 7 วัน

ขั้นตอนการทำพิธี มีดังนี้

4.1 ก่อนทำพิธี 1 วัน - ทุกบ้านต้องเตรียมที่บูชาเข่งข้าวปุ๊ก (อ่อฟูถี่) สำหรับวางข้าวปุ๊ก (ออฟู) และนำข้าวปุ๊กวางบนเข่งข้าวปุ๊ก

4.2 วันที่ 2 ของการทำพิธี - ทุกบ้านต้องฆ่าและชำแหละหมูในตอนเช้า ขนาดของหมูขึ้นอยู่กับฐานะของแต่ละครัวเรือนหรือสามารถขอแบ่งซื้อจากเพื่อนบ้านได้ หนังและไขมันของหมูต้องนำมาห้อยที่บูชาเข่งข้าวปุ๊กและกินเลี้ยงกันตอนเย็น การกินเลี้ยงจะเริ่มต้นด้วยการเต้นจะคึกเพื่อเปิดงาน ประกอบด้วยการปักรำพิธี (ขอะเจ่ตีเว) ตั้งไว้ตรงกลางลานเต้น มีเสาไม้ไผ่ 4 ต้น ต้นสน 4 ต้นฝังเป็นรูปสี่เหลี่ยม ตกแต่งด้วยกระดาษปอสาสีต่าง ๆ และทำเป็นหิ้งสำหรับวางของบูชาที่พื้นตรงกลางระหว่างเสา พอให้สามารถวางภาชนะสำหรับเทน้ำได้ 

หลังจากทำขอะเจ่เรียบร้อยแล้ว ทุกครัวเรือนต้องเตรียมสิ่งของมาสักการะบูชา ได้แก่ ข้าวปุ๊ก หัวหมู ข้าวสารครัวเรือนละ 1 กำ เทียนขี้ผึ้ง และน้ำ จะมีปู่จอเป็นผู้ทำพิธีบวงสรวง ตีกลอง เป่าแคน (หน่อมึกเว) รอบขอะเจ่ เมื่อเสร็จพิธีบวงสรวงแล้วก็จะเริ่มสนุกสนามกันได้ ครัวเรือนใดที่มีความพร้อมจะนำหัวหมูมาบูชาห้อยที่เข่งลานเต้นจะคึกอย่างน้อย 4 หัว และทุกคืนหลังเที่ยงคืนสามารถนำไปบูชาทำอาหารเลี้ยงผู้เต้นจะคึกได้

4.3 วันที่ 3 ของการทำพิธี - การกินเลี้ยงในตอนกลางคืน

4.4 วันที่ 4 ของการทำพิธี - จะหยุดเต้นจะคึกในตอนกลางคืน 1 วัน เพื่อพักฟื้นร่างกายและเตรียมเข้าขอะหน่อยหรือวอผู้ชาย

4.5 วันที่ 5 ของการทำพิธี - เป็นขอะหน่อย (วอน้อย) หรือการกินวอของผู้ชาย เป็นระยะเวลา 3 วัน ระหว่างเทศกาลกินวอจะไม่มีครัวเรือนใดทำกิจกรรมอื่น ๆ นอกจากมาสนุกสนานร่วมกัน 

บุคคลสำคัญภายในบ้านไม้ซางหนาม ประกอบด้วย

1. นายจ่าพู่ กำเนิดกรุณา (ผู้ก่อตั้งหมู่บ้าน)
2. นายอินสม คองแดง (ผู้ก่อตั้งหมู่บ้าน) 
3. นายศรรามยุทธ์ ยุธนานนท์ (สมาชิกสภาจังหวัด) 

บ้านไม้ซางหนามมีทุนชุมชนด้านภาษา วัฒนธรรม และภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบทอดกันมารุ่นสู่รุ่น นอกจากนี้ ยังมีทุนทางสังคมที่มีความร่วมมือกับเทศบาลและองค์การบริหารส่วนตำบลอีกด้วย

ชาวบ้านบ้านไม้ซางหนามใช้ภาษาลาหู่แดงเป็นหลักในการสื่อสาร อย่างไรก็ตาม ยังไม่มีคนที่สามารถอ่านและเขียนภาษาลาหู่ได้ 

ด้านสิทธิพลเมืองและสถานะบุคคล:

ชาวบ้านบ้านไม้ซางหนามบางส่วน ยังไม่ได้รับสัญชาติไทย ทำให้มีปัญหาด้านสถานะบุคคลและสิทธิในที่ดินทำกิน 

ด้านวัฒนธรรม:

วัฒนธรรมบางอย่างเสี่ยงต่อการสูญหายจากบริบทของชุมชนที่เปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

มูลนิธิอีสตาร์. (ม.ป.ป.). คริสตจักรไม้ซางหนาม. https://www.facebook.com/

โรงเรียนบ้านนาปู่ป้อม. (2564, 1 ตุลาคม). ห้องเรียนไม้ซางหนาม อ. ปางมะผ้า จ. แม่ฮ่องสอน. http://www.facebook.com/photo/

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. (2566). รายงานโครงการสำรวจและจัดการข้อมูลกลุ่มชาติพันธุ์ลาหู่ ปีงบประมาณ 2566. กรุงเทพฯ : ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน).

ศรรามยุทธ์ ยุธนานนท์. (2567, 18 มีนาคม). การเต้นจะคึกและรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ ช่วงงานปีใหม่ลาหู่. https://www.facebook.com/photo/

สำนักงานคณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐาน. (2562). ท่านรองสุภาพ กาวิ เยี่ยมห้องเรียนบ้านไม้ซางหนาม อ.ปางมะผ้า จ.แม่ฮ่องสอน. https://www.obec.go.th/archives/