ประวัติความเป็นมาของชุมชนบ้านพี้เหนือ ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน นั้นมีเรื่องเล่าสืบต่อกันมาว่า เมื่อประมาณ 200 กว่าปีที่ผ่านมา มีนายพรานสองพี่น้อง ชื่อ พรานแสนธิและพรานแสนราช ไม่มีข้อมูลว่า อพยพมาจากที่ใด โดยเริ่มมาตั้งรกรากอยู่ที่ต้นน้ำพี้ ด้วยพื้นที่ดังกล่าว มีชนเผ่าอื่นมาอาศัยอยู่ก่อนแล้ว ทำให้เกิดความขัดแย้งเพราะความแตกต่างทั้งเชื้อชาติและวัฒนธรรม ทำให้พรานทั้งสองจึงพาพี่น้องอพยพหาถิ่นฐานใหม่

ผ่านไปสองคืน ทั้งหมดเดินทางไปอย่างไร้ทิศทางล่องตามลำน้ำพี้ไปตามยถากรรม ในคืนที่สาม พรานแสนธิผู้พี่ได้ฝันเห็นแพะภูเขา (เลียงผา) รูปงามตัวหนึ่งได้มาขออาสานําทางไปสู่ดินแดนแห่งหนึ่งที่มีความงดงาม อุดมสมบูรณ์ รุ่งเช้าพรานแสนธิสํารวจโดยรอบบริเวณที่พักก็พบมีรอยเท้าของแพะภูเขาปรากฏอยู่จริง จึงได้ออกเดินทางตามรอยเท้านั้นไป จนมาถึงดินแดนแห่งหนึ่ง รอยเท้าแพะภูเขาได้หายไป นายพรานแสนธิจึงให้พรรคพวกออกสํารวจพื้นที่ดังกล่าวจึงได้เห็นว่าพื้นที่นี้มีความสวยงาม อุดมสมบูรณ์ และเหมาะสมกับการตั้งรกรากถิ่นฐาน โดยมีชื่อเรียกแรกเริ่มตามแม่น้ำที่ไหลผ่านว่า บ้านน้ำพี้ และคือบ้านพี้เหนือ หมู่ 4 ในปัจจุบัน

ปัจจุบันบ้านพี้เหนือเป็นหมู่บ้านเกษตรกรรม คงใช้วิถีชีวิตแบบดั้งเดิม คือ การเกษตร การทำนา ประเพณี วัฒนธรรม ความเป็นอยู่ยังคงเหมือนรุ่นปู่ย่าตายาย บ้านพี้เหนือ ได้น้อมนำพระราชดำรัสของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มาพัฒนาตนเอง ครอบครัว ชุมชน โดยการพึ่งพาตนเอง และสร้างความเข้มแข็งของในชุมชน และได้ร่วมกันหารือ หาแนวทางการพัฒนาของหมู่บ้าน โดยการผ่านเวทีประชาคม ทุกคนร่วมกันได้กำหนดตำแหน่งหมู่บ้าน คือ ต้องการพัฒนาไปสู่การเป็นหมู่บ้าน "ชีววิถี" โดยน้อมนำแนวปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงมาปฏิบัติให้เกิดเป็นรูปธรรมและเกิดความมั่นคง มั่งคั่งและยั่งยืน เพื่อเสริมสร้างความรู้ความเข้าใจในการเกื้อกูลซึ่งกันและกันระหว่างธรรมชาติและการดำรงชีวิตของมนุษย์ โดยมุ่งเน้นการนำจุลินทรีย์ที่มีประสิทธิภาพมาใช้แทนสารเคมี ในการดำเนินงาน 4 กิจกรรม ได้แก่ การเกษตร การประมง การปศุสัตว์ และการจัดการสิ่งแวดล้อม โดยการถ่ายทอดความรู้ให้แก่ราษฎรเพื่อให้เกิดการพึ่งพาตนเองและลดค่าใช้จ่ายส่งผลให้เป็นชุมชนที่เข็มแข็ง นำไปสู่หมู่บ้านเกษตรกรรมเชิงนิเวศและการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ

บ้านพี้เหนือ หมู่ที่ 4 ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน มีลักษณะภูมิประเทศที่โดดเด่นด้วยภูเขาซับซ้อนและป่าไม้ที่อุดมสมบูรณ์ทำให้บ้านพี้เหนือมีความหลากหลายทางชีวภาพและมีสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อการทำการเกษตรกรรม นอกจากนี้พื้นที่ป่าไม้ยังเป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญสำหรับชุมชนในด้านการเก็บหาของป่า บ้านพี้เหนือมีขนาดพื้นที่ทั้งหมด 5,400 ไร่ แบ่งเป็นพื้นที่ต่าง ๆ ดังนี้ พื้นที่อยู่อาศัย 1,300 ไร่ พื้นที่ทางการเกษตร 3,200 ไร่ พื้นที่สาธารณประโยชน์ 900 ไร่ บ้านพี้เหนืออยู่ห่างจากตัวจังหวัด 50 กิโลเมตร และห่างจากตัวอำเภอบ้านหลวง 5 กิโลเมตร มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ อำเภอปง จังหวัดพะเยา
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านเกษตรสมบูรณ์ หมู่ที่ 1 ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ตำบลสะเนียน อำเภอเมืองน่าน จังหวัดน่าน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ อำเภอเชียงม่วน จังหวัดพะเยา

ประชากรบ้านพี้เหนือ ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน มีจำนวนครัวเรือนทั้งสิ้น 233 ครัวเรือน รวมจำนวนประชากร 658 คน แยกเป็นเพศชาย 343 คน เพศหญิง 315 คน ส่วนใหญ่ประประกอบอาชีพเกษตรกร

กลุ่มองค์กรด้านเศรษฐกิจชุมชนที่เข็มแข็ง

• กลุ่มชีววิถีพี้เหนือ ตามโครงการชีววิถีเพื่อการพัฒนาอย่างยั่งยืนได้รับการสนับสนุนจากการไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย สามารถกู้ยืมเงินไปประกอบอาชีพ ทำให้มีรายได้เพิ่มขึ้น
• กลุ่มออมทรัพย์เพื่อการผลิตบ้านพี้เหนือ เป็นกลุ่มออมเงิน ช่วยเหลือสมาชิกให้กู้ยืมเงินเพื่อการประกอบอาชีพ ทำให้มีรายได้เพิ่มขึ้นและจัดสวัสดิการในชุมชน
• กองทุนกลุ่มแปรรูปลูกชิด การแปรรูปผลผลิตจากลูกชิดเป็นผลิตภัณฑ์ OTOP
• กลุ่มแปลงผักปลอดภัย เป็นกลุ่มปลูกผักสวนครัวแบบปลอดภัยเพื่อบริโภคและจำหน่ายมีการส่งเสริมการผลิตกล้าพันธุ์ ปุ๋ยหมักชีวภาพการบริหารจัดการพื้นที่ปลูกผัก การบริหารจัดการระบบน้ำสำหรับการเกษตร
• กลุ่มเลี้ยงไก่พันธุ์ไข่ ส่งเสริมการเลี้ยงไก่พันธุ์ไข่เพื่อบริโภค การเลี้ยงแบบโรงเรือน การเลี้ยงโดยใช้วัตถุดิบในชุมชนมีทำอาหารไก่เพื่อลดต้นทุนการเลี้ยงไก่

ในรอบปีหมู่บ้าน บ้านพี้เหนือ ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน จัดกิจกรรมทางสังคม วัฒนธรรม และศาสนา ดังนี้

เดือน	กิจกรรม/ประเพณี
มกราคม	ทำบุญประเพณี ประเพณีตานข้าวใหม่ เป็นการแสดงความกตัญญูและขอบคุณต่อพระแม่โพสพ และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ช่วยให้การเพาะปลูกพืชผลได้ผลดี รวมถึงอุทิศส่วนบุญให้แก่บรรพบุรุษและผู้ล่วงลับไปแล้ว
กุมภาพันธ์	-
มีนาคม	ทำบุญประเพณี บวชนาค
เมษายน	ทำบุญประเพณี สงกรานต์, สงเคราะห์หมู่บ้าน การร่วมกันทำบุญเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่หมู่บ้าน, เก็บเหล้งสังขารแก้บนเจ้าหลวง เป็นการแสดงความเคารพต่อเจ้าหลวง หรือผู้นำที่มีสถานะเป็นบุคคลสำคัญในท้องถิ่นล้านนาที่ล่วงลับไปแล้ว, ขนทรายเข้าวัด เป็นการเสริมบุญโดยการช่วยปรับปรุงวัดหรือทำให้วัดสะอาด สวยงาม, สรงน้ำพระ ฟังธรรม, ถวายทานเจดีย์ทราย, รดน้ำดำหัวผู้สูงอายุ, ทำสังคหะบ้าน, ทำบายศรีสู่ขวัญเจ้าอาวาส ผู้ใหญ่บ้าน ร่างทรงเข้าจ้ำ
พฤษภาคม	-
มิถุนายน	ทำบุญประเพณี ประเพณีเลี้ยงเจ้าหลวงครั้งที่ 2
กรกฎาคม	ทำบุญประเพณี เข้าพรรษา, ตักบาตร, ฟังธรรม, สรงน้ำพระ
สิงหาคม	ทำบุญเข้าพรรษา, ฟังธรรมหลังฝาย
กันยายน	ทำบุญประเพณี ประเพณีสลากชมพู
ตุลาคม	ทำบุญประเพณี ออกพรรษา สรงน้ำพระ, ไหว้สาพระเจ้าต๋นเมืองฉลากภัตร, กฐิน
พฤศจิกายน	ทำบุญประเพณี ประเพณียี่เป้ง, ตั้งกันฟังธรรม, ลอยกระทง
ธันวาคม	ทำบุญประเพณี ประเพณีเลี้ยงเจ้าหลวง ป๋างลูกป๋างหลาน

 

1.นายสมรส คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ

2.นายอินหวล คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ

3.นายต่อง น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูซอ (จ่างซอ)

4.นายทิ น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูซอ (จ่างซอ)

5.นายพุฒิ ไทยใหม่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูสีสะล้อ (จ่างสีสะล้อ)

6.นายแสงคำ คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูสีสะล้อ (จ่างสีสะล้อ)

7.นายสาร น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสมุนไพร

8.นายปรีดา คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสมุนไพร

9.นายเหรียญ คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูศิลป์ (เครื่องจักสาร)

10.นายอินเคี่ยน คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ

11.นายบุญส่อง น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ

ทุนมนุษย์

• นายสมรส คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ
• นายอินหวล คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ
• นายต่อง น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูซอ (จ่างซอ)
• นายทิ น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูซอ (จ่างซอ)
• นายพุฒิ ไทยใหม่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูสีสะล้อ (จ่างสีสะล้อ)
• นายแสงคำ คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูสีสะล้อ (จ่างสีสะล้อ)
• นายสาร น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสมุนไพร
• นายปรีดา คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสมุนไพร
• นายเหรียญ คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านครูศิลป์ (เครื่องจักสาร)
• นายอินเคี่ยน คนอยู่ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ
• นายบุญส่อง น้ำพี้ ปราชญ์ท้องถิ่น ด้านหมอสู่ขวัญ

ทุนวัฒนธรรม/ภูมิปัญญา

• ภาษาที่พูดส่วนใหญ่ คือภาษาไทยท้องถิ่น (ภาษาเหนือ)
• การนับถือศาสนา ได้แก่ ศาสนาพุทธ
• วัฒนธรรมเอกลักษณ์ คือ ไหว้สาเจ้าหลวงคำแดงและเจ้าต๋นเมือง
• ประเพณีที่สำคัญ ได้แก่ ประเพณีเลี้ยงเจ้าหลวง ประเพณีตานก๋วยสลาก ประเพณีสงกรานต์ประเพณีสังคหะหมู่บ้าน (สืบชะตา) ประเพณียี่เป็งตั้งกั๋นธรรม
• การทำลูกชิด (ลูกต๋าว) ต้นต๋าวพืชตระกูลปาล์มที่พบในป่าดิบเขาของภาคเหนือ ผลของต้นต๋าวมีเมล็ดภายในที่นำมาทำลูกชิด โดยผลผลิตมักเก็บเกี่ยวช่วงประมาณเดือนกันยายน-มีนาคม โดยจะเก็บผลต๋าวที่สุกเต็มที่ โดยการเลือกผลที่สุกเป็นสีเขียวเข้ม และต้นต๋าวที่แก่จัดชาวบ้านจะเก็บออกมาเพื่อให้ผลต๋าวเป็นอาหารสัตว์และขยายพันธุ์ต้นต๋าวต่อไป กระบวนการจะนำลูกต๋าวออกมาจากผล ต้องผ่านกระบวนการต้มสุก อย่างน้อย 40 นาที เพื่อลดความคันและทำให้นำเนื้อเมล็ดออกมาได้ง่ายขึ้น เมื่อต้มจนผลเป็นสีน้ำตาล ก็จะนำไปสู่การรีดเมล็ดออกมา โดยไม้หนีบต๋าว เป็นการตัดไม้เป็นท่อน สองท่อนแล้วนำมามัดโดยใช้หวาย เป็นภูมิปัญญาการทำไม้หนีบลูกต๋าวของชาวบ้านบ้านพี้เหนือ โดยลูกต๋าวของภาคเหนือจะมีลักษณะที่แตกต่างจากภาคใต้ เนื่องจากกระบวนการนำลูกต๋าวหรือลูกชกออกจากผลมีกระบวนการที่ต่างกัน อย่างที่ภาคใต้จะใช้การควักเมล็ด ทำให้ลูกชิด (ลูกชก) มีความกลมและสั้น แต่ที่ภาคเหนือหรือที่บ้านพี้เหนือ ใช้วิธีการหนีบผลลูกชิด จึงทำให้ลูกชิดที่นี่มีความเรียวยาว จากนั้นนำแช่น้ำ ทิ้งวัน 1 คืน เพื่อลดความคันและทำให้ลูกต๋าวขยายใหญ่ขึ้นเล็กน้อย จากนั้นนำหน่ออ่อนออกจากเมล็ด สามารถนำไปแปรรูป เป็นลูกต๋าวเชื่อม โดยที่บ้านพี้เหนือจะมีการต้มต๋าว หรือเชื่อมต๋าว ปีละครั้งตามฤดูกาล

ทุนกายภาพ

• ฝายชะลอน้ำ
• ขุดสระสาธารณะประโยชน์หมู่บ้านเพื่อปล่อยปลาของชุมชน
• ปรับปรุงระบบท่อน้ำประปาหมู่บ้าน
• ระบบท่อส่งน้ำเข้าสู่พื้นที่การเกษตร
• โรงน้ำดื่มหมู๋บ้านพี้เหนือ
• ขุดบ่อบาดาลหมู่บ้าน
• การวางระบบน้ำแปลงผักปลอดภัย จากฝายที่เราสร้าง

ทุนธรรมชาติ

• น้ำตกห้วยพริกหลวง
• ป่าใหญ่ใกล้บ้าน
• ดงเจ้าต๋นเมือง
• ลำน้ำพี้ที่อุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้ธรรมชาติแห่งขุนเขา

ภาษาพูดส่วนใหญ่ คือ ภาษาไทยท้องถิ่น (ภาษาเหนือ)

ด้านเศรษฐกิจ:

คนในชุมชนบ้านพี้เหนือ มีการน้อมนําเอาปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาใช้ในครัวเรือนและหมู่บ้าน โดยชาวบ้านพี้เหนือนั้น ได้รับความรู้ คำแนะนํา จากสำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอบ้านหลวง หน่วยงานราชการอื่น ๆ และภาคีการพัฒนา มีการส่งเสริม สนับสนุน และมุ่งพัฒนาชุมชนให้เข้มแข็ง และสามารถพึ่งตนเองได้อย่างยั่งยืน โดยมีกิจกรรมส่งเสริมอาชีพ ดังนี้

1.มีการรณรงค์ให้คนในชุมชนยึดหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียงมาปรับใช้ในชีวิตประจำวัน

2.ส่งเสริมให้คนในชุมชน ใช้เวลาว่างใช้พื้นที่หมู่บ้านให้เกิดประโยชน์สูงสุด เช่น กิจกรรมการปลูกผักสวนครัว เลี้ยงวัว เลี้ยงหมู เลี้ยงกบ เลี้ยงปลา เลี้ยงไก่ การเลี้ยงไก่พันธุ์ไข่ เพื่อบริโภคในครัวเรือนและจำหน่าย การทำน้ำยาล้างจาน การทำปุ๋ยหมักชีวภาพ เพื่อลดต้นทุนการผลิต ส่งเสริมให้การจัดทำบัญชีครัวเรือน เพื่อให้ครัวเรือนรับรู้รายรับ-รายจ่ายของครัวเรือน เพื่อให้เกิดความตระหนักระมัดระวังในการใช้จ่าย การส่งเสริมการออมทรัพย์ การพัฒนาในสถานที่สาธารณะของหมู่บ้าน

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

มีการจัดหมู่บ้านให้เป็นระเบียบเรียบร้อย ถูกสุขลักษณะ และมีการปรับปรุงภูมิทัศน์หมู่บ้านให้สวยงาม เช่น มีการปลูกไม้ยืนต้น ไม้ประดับ การปลูกผักปลอดภัยภายในหมู่บ้าน จัดบ้านเรือนมีความเป็นระเบียบเรียบร้อย มีการประสานระหว่างเครือข่ายด้านสาธารณสุขในพื้นที่ให้มีการจัดการด้านสาธารณสุขที่ได้มาตรฐาน เช่น หน่วยแพทย์เคลื่อนที่ ทำงานร่วมกับ อสม. และสาธารณสุข ให้ความสำคัญของการป้องกันเป็นหลัก

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

บ้านพี้เหนือ มีกิจกรรมด้านการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม มีกิจกรรมการปลูกป่า มีป่า ชุมชนอนุรักษ์ป่าใหญ่ใกล้บ้าน การทำแนวกันไฟป่า โครงการทำฝายชะลอน้ำ โครงการอนุรักษ์และดูแลลําน้ำพี้ และน้ำตกห้วยพริกหลวง สิ่งแวดล้อมบ้านพี้เหนือทางธรรมชาติ ได้แก่ แม่น้ำ ภูเขา ป่าไม้และสัตว์ป่า เป็นต้น สิ่งแวดล้อมภายในชุมชน เป็นสิ่งแวดล้อมที่พึ่งพาอยู่กับธรรมชาติ มีการปลูกต้นไม้ ผลไม้ และผักสวนครัวไว้ภายในครัวเรือน

การดูแลรักษาสิ่งแวดล้อมของชุมชน

1. ปลูกจิตสํานึกของคนในชุมชนให้เห็นความสำคัญของสิ่งแวดล้อม
2. ใช้ทรัพยากรธรรมชาติอยํางประหยัดและคุ้มคํา
3. ชุมชนมีส่วนร่วมในการดูแลรักษาสิ่งแวดล้อม
4. จัดการขยะในชุมชนอย่างถูกวิธี เช่น จัดแยงจุดทิ้งขยะอันตราย เป็นต้น
5. ร่วมใจกันออกมาตรการไม่ให้ใช้สารเคมี ฆ่าหญ้า ฆ่าแมลง ภายในชุมชน
6. การจัดการข้อมูลที่ดิน เพื่อป้องกันการขยายพื้นที่ทำการเกษตร
7. การป้องกันและเฝ้าระวังไฟป่า
8. การสร้างฝายชะลอน้ำ 100 ลูกทั่วพื้นที่

ปัจจุบันหมู่บ้าน บ้านพี้เหนือ มีการพัฒนาเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงนิเวศนวัตวิถี ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน

กรมการพัฒนาชุมชน. (2562). บ้านพี้เหนือ ม.4 ต.บ้านพี้ อ.บ้านหลวง จ.น่าน. สืบค้นเมื่อ 10 มกราคม 2568. https://nan.cdd.go.th/wp-content/

การท่องเที่ยวเชิงนิเวศและนวัตวิถี ตำบลบ้านพี้ อำเภอบ้านหลวง จังหวัดน่าน. สืบค้นเมื่อ 11 มกราคม 2568. Facebook. https://www.facebook.com/

ภาพน่าน. (2567). น้ำตกห้วยพริกหลวง บ้านพี้เหนือ อ.บ้านหลวง จ.น่าน. สืบค้นเมื่อ 27 มกราคม 2568. Facebook. https://www.facebook.com/

องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านพี้. (2568). ข้อมูลตำบลบ้านพี้. สืบค้นเมื่อวันที่ 10 มกราคม 2568. https://banpee.go.th

แอ่วอิ่มอุ่น แบบวิถีบ้านพี้เหนือ. สืบค้นเมื่อ 11 มกราคม 2568. Facebook. https://www.facebook.com/

ชุมชนบ้านพี้เหนือ. สืบค้นเมื่อ 11 มกราคม 2568. Facebook. https://www.facebook.com/

AMARINTV : อมรินทร์ทีวี. (2566). เข้าป่าตามหา 'ลูกชิด' จ.น่าน | ตามอำเภอจาน. สืบค้นเมื่อ 11 มกราคม 2025. Youtube. https://www.youtube.com/