ประวัติของชุมชนบ้านหนองส่าน ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร มีการตั้งถิ่นฐานมาตั้งแต่หลายร้อยปี โดยผู้คนในพื้นที่นี้ส่วนใหญ่เป็นชาวพื้นเมืองที่มีเชื้อสายลาวหรือชาวไทญ้อ และไทยพื้นเมือง ชาวบ้านได้พัฒนาการเกษตรกรรม เช่น การทำนา การปลูกข้าว และการเลี้ยงสัตว์ เพื่อเป็นอาชีพหลักในการดำรงชีวิต วิถีชีวิตและวัฒนธรรม ของชุมชนบ้านหนองส่านยังคงรักษาวัฒนธรรมพื้นบ้าน เช่น การสืบสานประเพณีการทำนาและการจัดกิจกรรมประเพณีต่าง ๆ เช่น การทำบุญตักบาตรในวันสำคัญต่าง ๆ , งานบุญเข้าพรรษา และงานบุญประจำปีที่จัดขึ้นเพื่อเสริมสร้างความสัมพันธ์ในชุมชน

ชุมชนบ้านหนองส่าน เป็นชุมชนเล็ก ๆ อยู่ในเขตพื้นที่ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร ซึ่งเป็นพื้นที่ผืนนาอันกว้างใหญ่ และตั้งอยู่บนเทือกเขาภูพาน มีความสูง 567 เมตร จากระดับน้ำทะเล คนในชุมชนส่วนใหญ่มีอาชีพทำการเกษตร ทำไร่ ทำนา มีวิถีชุมชนอันเรียบง่ายที่ถือว่าเป็นเสน่ห์ และยังเป็นแหล่งย้อมครามที่มีชื่อเสียง ซึ่งบ้านหนองส่าน ตั้งอยู่ในตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร ซึ่งมีอาณาเขตติดต่อกับพื้นที่ต่าง ๆ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดกับ ตำบลหนองนาคำ อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร
• ทิศใต้ ติดกับ ตำบลภูพาน อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร
• ทิศตะวันออก ติดกับ ตำบลภูด่าน อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร
• ทิศตะวันตก ติดกับ ตำบลนาสะแบง อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร

ทั้งนี้พื้นที่ของบ้านหนองส่านอยู่ในเขตที่มีลักษณะภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่มและมีลำห้วยหรือแหล่งน้ำธรรมชาติหลายแห่ง จึงมีความเหมาะสมต่อการทำเกษตรกรรม เช่น การทำนาและการปลูกพืชต่าง ๆ

บ้านหนองส่าน ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร พบว่ามีประชากร จำนวน 1,290 คน เป็นเพศชาย 641 คน เพศหญิง 649 คน จำนวนครัวเรือน 322 ครัวเรือน ชุมชนบ้านหนองส่านประกอบด้วยชาติพันธุ์หลัก ได้แก่ ไทญ้อ กะเลิง และภูไท ซึ่งอพยพมาจากฝั่งลาว

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: กะเลิง, ญ้อ, ผู้ไท

อาชีพหลักในชุมชน

1.การเกษตร ชาวบ้านหนองส่าน ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม ปลูกข้าวและพืชผักตามฤดูกาล เป็นการทำการเกษตรกรรมแบบผสมผสานตามหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง

2.หัตถกรรมผ้าย้อมคราม ในอดีตหมู่บ้านหนองส่าน เต็มไปด้วยต้นคราม การผลิตครามมัดย้อม ซึ่งเป็นเอกลักษณ์ของท้องถิ่น

3.การท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม บ้านหนองส่าน ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร หมู่บ้านแห่งนี้มีเอกลักษณ์โดดเด่น เป็นชุมชนไทญ้อที่ยังคงวิถีชีวิตการเกษตร และมีฝีมืองานทอผ้าย้อมครามอันน่าหลงใหล การท่องเที่ยวในบ้านหนองส่าน เป็นการพานักท่องเที่ยวลองทำกิจกรรมเกษตรตามฤดูกาล ลองย้อมผ้าครามให้ตัวเอง และปิดท้ายด้วยกิจกรรมกับการนวดแผนไทยให้ร่างกายได้ฟื้นฟู

ประเพณีสำคัญในแต่ละเดือน

• เดือนมกราคม-กุมภาพันธ์ : ประเพณีทำบุญตักบาตรปีใหม่ ชาวบ้านร่วมทำบุญตักบาตรเพื่อความเป็นสิริมงคล และเริ่มต้นปีใหม่ด้วยความสุข
• เดือนมีนาคม-เมษายน : ประเพณีสงกรานต์ (วันปีใหม่ไทย) มีการรดน้ำดำหัวผู้สูงอายุ การเล่นน้ำสงกรานต์ และทำบุญที่วัดในชุมชน
• เดือนพฤษภาคม-มิถุนายน : ประเพณีบุญบั้งไฟ จัดขึ้นเพื่อบูชาเทพยดาและขอฝนสำหรับฤดูเพาะปลูก โดยมีการแห่ขบวนบั้งไฟและจุดบั้งไฟอย่างสนุกสนาน
• เดือนกรกฎาคม-สิงหาคม : ประเพณีเข้าพรรษา ชาวบ้านร่วมถวายเทียนพรรษา และปฏิบัติธรรมในช่วงเข้าพรรษา เพื่อรักษาศีลและทำความดี
• เดือนตุลาคม-พฤศจิกายน : ประเพณีออกพรรษาและกฐิน ชาวบ้านร่วมทำบุญออกพรรษา ประเพณีลอยกระทง จัดกิจกรรมลอยกระทงที่สระน้ำหรือหนองน้ำในหมู่บ้าน
• เดือนธันวาคม : ประเพณีทำบุญตักบาตรส่งท้ายปีเก่า เป็นกิจกรรมที่จัดขึ้นเพื่ออำลาปีเก่าและขอพรให้ปีใหม่เป็นปีที่ดี

นอกจากนี้ยังมีพิธีบายศรีสู่ขวัญ รับขวัญผู้มาเยือน ถือเป็นประเพณีที่สืบทอดมาอย่างยาวนานของชาวอีสาน เชื่อว่าเป็นการเรียกขวัญให้กลับมาอยู่กับเนื้อกับตัว เป็นการช่วยเสริมสร้างกำลังใจที่ดี ประเพณีผูกเสี่ยว สะท้อนความสัมพันธ์และความรักใคร่ชุมชน โดยการจัดงานเพื่อเชื่อมความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลในครอบครัวหรือเพื่อนบ้าน และสุดท้ายการทอผ้าย้อมคราม แม้ไม่ใช่ประเพณี แต่เป็นกิจกรรมที่ชาวบ้านทำตลอดทั้งปี โดยเฉพาะช่วงฤดูว่างจากการเกษตร

1.พระสัญชัย ปญญาวชิโร ปัจจุบันเป็นเจ้าอาวาส วัดหนองส่าน มีบทบาทในการสืบสานและเผยแผ่พระพุทธศาสนาในชุมชน

กายภาพ 

ชุมชนบ้านหนองส่าน เป็นชุมชนเล็ก ๆ อยู่ในเขตพื้นที่ ต.โคกภู อ.ภูพาน จ.สกลนคร รอบชุมชนเต็มไปด้วยผืนนาเขียวขจีอันกว้างใหญ่ และในช่วงข้าวเปลี่ยนสีเป็นสีเหลืองทอง ก็จะกลายเป็นขุมทรัพย์ผืนนาอันล้ำค่า ตั้งอยู่ในพื้นที่ที่สภาพแวดล้อมทางธรรมชาติที่สมบูรณ์ มีภูมิอากาศเย็นสบายตลอดทั้งปี

วัฒนธรรมหรือภูมิปัญญา

การทอผ้าย้อมคราม ชาวบ้านหนองส่าน มีความเชี่ยวชาญเป็นการสืบทอดภูมิปัญญาท้องถิ่นของชุมชน โดยมีขั้นตอนที่พิถีพิถันตั้งแต่การปลูกครามไปจนถึงการย้อมผ้า โดยมีกระบวนการ ดังนี้

1. การเตรียมวัตถุดิบ การปลูกต้นคราม ชาวบ้านนิยมปลูกต้นครามในพื้นที่ชุ่มชื้น หลังการเก็บเกี่ยวข้าวในฤดูนาปรัง โดยต้นครามใช้เวลาเติบโตประมาณ 2-3 เดือน ก่อนนำมาใช้งาน โดยการเก็บครามจะถูกเก็บในช่วงที่ใบอ่อนและเขียวสดเพื่อให้ได้สีย้อมที่มีคุณภาพ
2. การหมักคราม (อ่างคราม) การเตรียมน้ำหมักคราม ใบครามสดจะถูกแช่น้ำในภาชนะใหญ่ ทิ้งไว้ประมาณ 2-3 วัน จนเริ่มมีสีฟ้าออกมา น้ำหมักจะถูกเติมด้วยด่างธรรมชาติ เช่น น้ำด่างจากขี้เถ้าหรือปูนขาว เพื่อช่วยดึงสีออกจากใบคราม โดยอ่างคราม ที่บ้านหนองส่างมีชีวิตชาวบ้านต้องคอยหมั่นเติมอาหาร ได้แก่ กล้วยสุกและเหล้าขาว เพราะสองอย่างนี้จะทำให้เกิดจุลินทรีย์ในน้ำคราม
3. การเตรียมผ้า การฟองผ้า ผ้าฝ้ายหรือผ้าไหมที่ใช้จะถูกฟองล้างด้วยน้ำสะอาดและสารธรรมชาติ เช่น น้ำมะขาม เพื่อกำจัดไขมันและสิ่งสกปรกบนผ้า สำหรับการเตรียมลวดลาย ชาวบ้านจะใช้เทคนิคผูกมัดหรือเขียนเทียนเพื่อกันสี หรือเอาหนังยางกับถุงพลาสติกมาห่อส่วนที่ไม่อยากเปลี่ยนสีเสื้อ
4. การย้อมผ้า การย้อมสีคราม ผ้าจะถูกจุ่มลงในหม้อครามและนำขึ้นตากในอากาศ สีผ้าจะเปลี่ยนจากสีเขียวเป็นสีน้ำเงินเมื่อสัมผัสกับออกซิเจน การย้อมครามยิ่งต้องการสีเข้มมากเท่าไหร่ ต้องย้อมแล้วขยี้ ย้อมซ้ำหลายครั้ง จนได้ความเข้มที่ต้องการ เมื่อย้อมเสร็จ ผ้าจะถูกล้างด้วยน้ำสะอาดเพื่อกำจัดครามส่วนเกิน
5. การตากและตกแต่ง การตากแห้ง ผ้าจะถูกตากในที่ร่มที่มีลมพัดเพื่อป้องกันสีซีดจากแสงแดด

เอกลักษณ์ของผ้าย้อมคราม บ้านหนองส่าน ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร สีครามธรรมชาติที่ทนทานและไม่ซีดง่าย ลวดลายที่สะท้อนวิถีชีวิตและความเชื่อของชุมชน เช่น ลายขิด หรือลายประยุกต์ตามสมัยนิยม กระบวนการผลิตที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม ใช้วัตถุจากธรรมชาติทั้งหมด การย้อมผ้าครามเป็นทั้งวัฒนธรรมและแหล่งรายได้สำคัญของชาวบ้านหนองส่าน ซึ่งยังคงสืบทอดภูมิปัญญาจากรุ่นสู่รุ่น

เศรษฐกิจ 

มีสำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร ให้คำแนะนำแก่คณะกรรมการโครงการแก้ไขปัญหาความยากจน บ้านหนองส่าน หมู่ที่ 11 ตำบลโคกภู ในการดำเนินงานโครงการแก้ไขปัญหาความยากจน ให้เป็นไปตามระเบียงกระทรวงมหาดไทยว่าด้วยการบริหารและใช้จ่ายเงินโครงการแก้ไขปัญหาความยากจน มีการจัดทำบัญชีคุมลูกหนี้ให้เป็นปัจจุบัน รวมถึงการติดตามเงินยืมค้างชำระของกองทุน ใช้คืนเงินยืนให้เป็นทุนหมุนเวียนให้ผู้ที่ตกเกณฑ์ 

สังคม/การเมือง 

ชาวบ้านหนองส่าน มีความตื่นตัวและมีส่วนร่วมในกิจกรรมทางสังคมและการเมืองอย่างต่อเนื่อง ความร่วมมือระหว่างชุมชนและหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ช่วยเสริมสร้างศักยภาพและความมั่นคงของหมู่บ้านในพัฒนาอย่างยั่งยืน

1. องค์กรท้องถิ่นและกลุ่มผู้นำ มีการบริหารงานโดย ผู้ใหญ่บ้าน และคณะกรรมการหมู่บ้าน ซึ่งทำหน้าที่ดูแลชุมชนในด้านการพัฒนาและสวัสดิการชาวบ้าน
2. กลุ่มอาชีพและวิสาหกิจชุมชน การจัดตั้งกลุ่มอาชีพ เช่น กลุ่มทอผ้าย้อมคราม และกลุ่มเกษตรกร ช่วยสร้างความเข้มแข็งทางเศรษฐกิจและสร้างรายได้ให้ชุมชน กลุ่มเหล่านี้มักร่วมมือกันจัดกิจกรรมเพื่อพัฒนาชุมชน เช่น การฝึกอบรม การจัดงานประจำปี
3. ชุมชนบ้านหนองส่าน ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร มีการจัดเวทีประชาคม ในประเด็นสำคัญ เช่น การจัดสรรงบประมาณ การแก้ไขปัญหาความยากจน และการพัฒนาสาธารณูปโภค ชาวบ้านสามารถแสดงความต้องการและปัญหาที่พบ เพื่อให้นำไปพิจารณาในแผนพัฒนาท้องถิ่น

ชุมชนบ้านหนองส่าง ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร ภาษาที่ใช้ในชีวิตประจำวันมีความหลากหลายและสะท้อนถึงวัฒนธรรมของชุมชน โดยส่วนใหญ่จะใช้ภาษาและสำเนียงพื้นถิ่น ภาษาไทยอีสาน เป็นภาษาหลักที่ใช้สื่อสารในชีวิตประจำวัน มีคำศัพท์และสำเนียงที่สะท้อนวัฒนธรรมไทญ้อ ซึ่งเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ดั้งเดิมในพื้นที่ ใช้พูดในครัวเรือน และการประกอบพิธีกรรมในชุมชน นอกจากนี้ยังมีการใช้ภาษาไทญ้อ เพราะชาวบ้านส่วนใหญ่สืบเชื้อสายมาจากชาวไทญ้อ มีลักษณะใกล้เคียงกับภาษาไทยอีสาน แต่มีเอกลักษณ์เฉพาะ เช่น การออกเสียงและสำเนียงบางคำที่ต่างออกไป มักใช้ในพิธีกรรมดั้งเดิม เช่น การสวดมนต์ การร้องเพลงพื้นบ้าน และการเล่านิทานพื้นถิ่น สำหรับภาษาไทยกลาง ใช้ในโอกาสที่เป็นทางกลาง เช่น การติดต่อราชการ การศึกษา และการสื่อสารกับคนนอกพื้นที่ ชาวบ้านรุ่นใหม่มีความคล่องแคล่วในการใช้ภาษาไทยกลาง เนื่องจากระบบการศึกษาที่ส่งเสริมการใช้ภาษาไทยมาตรฐาน

ด้านการเมืองการปกครอง:

ชุมชนมีการบริหารจัดการโดยผู้นำท้องถิ่น เช่น ผู้ใหญ่บ้านและคณะกรรมการหมู่บ้าน ที่ทำหน้าที่ดูแลและพัฒนาชุมชน โดยความท้าทายที่เกิดขึ้น คือการสร้างความโปร่งใสในการบริหารจัดการ และการมีส่วนร่วมของประชาชนในกระบวนการตัดสินใจในการประชุมหมู่บ้านและกิจกรรมต่าง ๆ เพื่อเสนอความคิดเห็นและร่วมกันพัฒนา

ด้านเศรษฐกิจ:

เศรษฐกิจของชุมชนส่วนใหญ่พึ่งพาการเกษตรและหัตถกรรม เช่น การทอผ้าย้อมคราม หากทำให้การเข้าถึงตลาดที่กว้างขึ้น และการเพิ่มมูลค่าสินค้า เป็นสิ่งที่ชุมชนต้องการพัฒนา การจัดตั้งกลุ่มอาชีพ และวิสาหกิจชุมชน เพื่อเสริมสร้างความเข็มแข็งทางเศรษฐกิจ

ด้านสังคมและประชากร:

ชุมชนบ้านหนองส่าน มีความหลากหลายทางชาติพันธุ์ และมีการรักษาประเพณีวัฒนธรรมดั้งเดิม สำหรับความท้าทายที่เกิดขึ้น คือ การรักษาความสามัคคีในชุมชน และการปรับตัวต่อการเปลี่ยนแปลงทางสังคม การจัดกิจกรรมประเพณีและวัฒนธรรมที่ส่งเสริมความสัมพันธ์ในชุมชน

ด้านสิทธิพลเมืองและสถานะบุคคล:

ชาวบ้านมีการรับรู้ถึงสิทธิและหน้าที่ของตนเองมากขึ้น การเข้าถึงข้อมูลและการศึกษาเกี่ยวกับสิทธิพลเมืองยังคงต้องการส่งเสริม การจัดอบรมและให้ความรู้เกี่ยวกับสิทธิพลเมืองแก่ชาวบ้าน

ด้านระบบสาธารณูปโภค:

การพัฒนาสาธารณูปโภคพื้นฐาน เช่น ถนน ไฟฟ้า และน้ำประปา บำรุงรักษาและขยายการบริการให้ครอบคลุมทุกพื้นที่ และชุมชนร่วมมือกับหน่วยงานท้องถิ่นในการพัฒนาและดูแลสาธารณูปโภค

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

มีสถานบริการสาธารณสุขในพื้นที่ที่ให้บริการแก่ชาวบ้าน การเข้าถึงบริการสาธารณสุขที่มีคุณภาพ และการส่งเสริมสุขภาพในชุมชน โดยมีการจัดกิจกรรมส่งเสริมสุขภาพ เช่น การให้ความรู้เกี่ยวกับการดูแลสุขภาพของคนในชุมชน

ด้านการศึกษา:

มีสถานศึกษาในพื้นที่ที่ให้การศึกษาแก่เยาวชน มีการพัฒนาคุณภาพการศึกษา

ด้านวัฒนธรรม:

ชุมชนยังคงรักษาและสืบสานประเพณีวัฒนธรรมดั้งเดิม ถ่ายทอดวัฒนธรรมให้กับคนรุ่นใหม่ และจัดงานประเพณีและกิจกรรมวัฒนธรรมที่ส่งเสริมการมีส่วนร่วมของทุกวัย

บ้านหนองส่าง ตำบลโคกภู อำเภอภูพาน จังหวัดสกลนคร เปิดให้ท่องเที่ยวชมการทำการเกษตรแบบผสมผสานอย่าง โสมนัสฟาร์ม ซึ่งอยู่ห่างจากตัวชุมชนออกมาไม่ไกล ซึ้งมีทั้งพื้นที่นาข้าวและพื้นที่สำหรับปลูกพืชผักสวนครัวหลากหลายชนิด นอกจากนี้ชุมชนยังมีกิจกรรมสนุก ๆ อย่าง Workshop การทำบายศรีฯ ไปไหว้พระ ที่รังสรรค์จากวัสดุธรรมชาติที่หาได้ในชุมชน และ Workshop การทำผ้ามัดย้อมคราม ผลงานศิลปะจากฝีมือของตัวเอง

สำนักงานส่งเสริมเศรษฐกิจสร้างสรรค์ ขอนแก่น. (2564). ชุมชนท่องเที่ยวบ้านหนองส่าน. สืบค้นเมื่อ 16 มกราคม 2568. https://www.isancreativefestival.com/

สำนักงานเทศบาลตำบลโคกภู. (11 กรกฎาคม 2565). สภาพทั่วไป. สืบค้นเมื่อ 17 มกราคม 2568. http://www.kokphu.go.th/

กรมการพัฒนาชุมชน. (11 กรกฎาคม 2565). โครงการพัฒนาคุณภาพชีวิตระดับครัวเรือนแบบบูรณาการ กิจกรรมสร้างพลังชุมชนต้นแบบ. สืบค้นเมื่อ 16 มกราคม 2568. https://district.cdd.go.th/phuphan/

Chailaibackpacker. (2561). เที่ยววิถีชุมชน ณ บ้านหนองส่าน จ.สกลนคร. สืบค้นเมื่อ 16 มกราคม 2568. https://chailaibackpacker.com/bannongsan-sakonnakhon/

Hello Local. (ม.ป.ป.). ชุมชนท่องเที่ยวบ้านหนองส่าน จ.สกลนคร. สืบค้นเมื่อ 16 มกราคม 2568. https://www.hellolocal.asia/th/