คำว่า "ตาด" เป็นภาษาพื้นบ้าน หมายถึง น้ำตก "สาน" คือชื่อแม่น้ำที่ไหลผ่านหมู่บ้าน จึงเป็นที่มาของชื่อหมู่บ้าน สันนิษฐานว่าชาวบ้านตาดสานเดิมคือบ้านน้ำเลย ต่อมาชาวบ้านได้ย้ายออกจากบ้านน้ำเลย บ้านน้ำเลยจึงร้างลง ไม่มีบ้านเรือน ไร้ผู้คน ต่อมามีชาวบ้านปลาบ่ากลุ่มหนึ่งซึ่งมีแนวคิดจะแยกออกไปตั้งหมู่บ้านใหม่ เนื่องจากบ้านปลาบ่าเป็นหมู่บ้านขนาดใหญ่ มีประชาชนอาศัยอยู่มาก ประกอบกับขณะนั้นบ้านน้ำเลยร้างอยู่ จึงเห็นสมควรที่จะอพยพผู้คนส่วนหนึ่งมาตั้งหมู่บ้านใหม่ที่บ้านน้ำเลย แล้วตั้งชื่อหมู่บ้านใหม่ว่า "บ้านตาดสาน" มาจนถึงปัจจุบัน

บ้านตาดสาน ตำบลปลาบ่า อำเภอภูเรือ จังหวัดเลย อยู่ในเขตการปกครองส่วนท้องถิ่นขององค์การบริหารส่วนตำบลปลาบ่า ลักษณะภูมิประเทศตั้งอยู่ในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าภูหลวง ซึ่งคำว่า ภูหลวง มีความหมายว่า เขาที่สูงใหญ่ หรือหมายถึงภูเขาของพระเจ้าแผ่นดิน การเกิดภูหลวงเชื่อว่าเกิดจากการยกตัวของพื้นผิวโลกและดินส่วนที่อ่อนพัดพาลงสู่พื้นที่ส่วนต่ำ และมีข้อสันนิษฐานว่าพื้นที่นี้อาจเคยเป็นทะเลมาก่อนเนื่องจากพบทรายจำนวนมากบนภูหลวง โดยพื้นที่มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลหนองบัว อำเภอภูเรือ
• ทิศใต้ ติดต่อกับ ตำบลวังยาว อำเภอด่านซ้าย
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ตำบลท่าศาลา อำเภอภูเรือ
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ตำบลร่องจิก อำเภอภูเรือ

สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 5 บ้านตาดสาน ตำบลปลาบ่า อำเภอภูเรือ จังหวัดเลย มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 354 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 187 คน ประชากรหญิง 167 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 122 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2567)

เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศของตำบลปลาบ่าเป็นภูเขาสลับซับซ้อน มีอากาศหนาวเย็นตลอดปี มีระดับความสูงเหมาะสมต่อการทำการเกษตร และได้รับการส่งเสริมให้มีการเพาะปลูกไม้เมืองหนาว และได้รับการถ่ายทอดความรู้จากสถานีทดลองเกษตรที่สูงภูเรือหรือสถาบันวิจัยพืชสวนกรมวิชาการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์ ทำให้บ้านตาดสานและหมู่บ้านอื่นในตำบลปลาบ่ามีพืชผักเศรษฐกิจหลายชนิด เช่น มันสำปะหลัง ขิง ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ข้าวโพดหวาน ข้าวโพดข้าวเหนียว ข้าวไร่ ข้าวนา สับปะรด แก้วมังกร เสาวรส ถั่วดำ ถั่วเขียว ถั่วลิสง งาดำ งาขาว งาม่อน กล้วย ยางพารา เงาะ มะม่วง ทุเรียน ไผ่ตรง มังคุด มะไฟ มะนาว ขนุน กาแฟ กะท้อน หวาย แมคคาเดเมีย ไผ่หกหวาน เป็นต้น ด้วยลักษณะภูมิประเทศที่เป็นต่อ อีกทั้งยังได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานต่าง ๆ ในการส่งเสริมการปลูกพืชหลายชนิด ส่งผลให้ชาวบ้านส่วนใหญ่เลือกประกอบอาชีพในภาคเกษตรกรรม โดยบริเวณบ้านตาดสานนี้ได้มีวิธีการทำเกษตรกรรมที่เป็นเอกลักษณ์ คือ การปลูกพืชบนที่สูงลาดชัน หรือการทำเกษตรกรรมบนไหล่เขา ไม่พึ่งพาสารเคมี มุ่งเน้นการเกษตรที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม ส่งเสริมเกษตรอินทรีย์ มีการใช้หลักการบริหารจัดการน้ำตามธรรมชาติ เช่น การทำฝายกักน้ำและระบบท่อน้ำที่นำน้ำจากภูเขามาใช้ในพื้นที่เกษตร

นอกจากการปลูกพืชแล้วนั้น ภายในชุมชนยังมีการส่งเสริมให้มีการเลี้ยงสัตว์ไว้บริโภคในครัวเรือน เช่น ไก่พื้นบ้าน เป็ด ปลา หมูพื้นบ้าน หมูพันธุ์ ไก่แจ้ ไก่พื้นเมือง ไก่ลูกผสม ไก่ธรรมชาติ และแบบคอกปศุสัตว์ การเลี้ยงปลาบ่อ ปลานิล ปลาตะเพียน ปลานวลจันทร์ ซึ่งสามารถแบ่งขายสร้างรายได้เสริมได้

ชาวบ้านตาดสานส่วนใหญ่ยึดถือและปฏิบัติตามจารีต ประเพณีของชุมชนอย่างเคร่งครัดตามแบบไทยอีสาน ทั้งฮีตสิบสองคองสิบสี่ นับถือผีบรรพบุรุษ และมีพิธีกรรมเก่าแก่ที่สืบต่อกันมา เช่น การเลี้ยงบ้าน การแก้บะ (แก้บน) หรือแม้กระทั่งมีความเชื่อสืบทอดกันมาว่าทุกวันศีล หรือวันพระ ห้ามคนในชุมชนทำงาน ซึ่งถือว่าเป็นกุศโลบายที่แยบยลที่ต้องการให้คนในชุมชนได้มีเวลาพักจากการทำการเกษตร และได้มีเวลาทำบุญตามประเพณีของท้องถิ่น ซึ่งประเพณีของท้องถิ่นที่ถือสืบทอดกันมา เช่น

1. ประเพณีสงกรานต์ ในเดือน 5 ชาวบ้านจะนำพระพุทธรูปลงจากหิ้ง ถือเป็นการเปิดประเพณีสงกรานต์ และจะมีการรดน้ำดำหัวผู้สูงอายุประจำหมู่บ้าน
2. ประเพณีบุญเดือน 10 หรือบุญข้าวสาก ชาวบ้านจะอัญเชิญวิญญาณบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้วมารับข้าวสากที่ประกอบไปด้วยอาหารคาวหวานหลายอย่าง เช่น น้ำ นม ขนม ข้าวต้มมัด เนื้อ ปลา เสร็จแล้วจะมีการทายชะตาของหมู่บ้าน โดยเขียนชื่อของคนไปรวมงานใส่ในบาตร เขย่าแล้วให้พระสงฆ์หยิบขึ้นมาว่าได้ชื่อของใคร ถ้าจับได้คนที่มีฐานะเชื่อว่าจะอยู่ดีกินดี แต่หากจับได้คนมีฐานะค่อนข้างอัตคัดเชื่อว่าจะอยู่กินไม่ค่อยดีเท่าไรนัก
3. ประเพณีเข้าพรรษา มีการหล่อเทียน มีต้นกัน มีต้นผึ้งที่ชาวบ้านช่วยกันทำ จากนั้นชาวบ้านจะนำเทียน ต้นผึ้ง ต้นกัน ไปถวายให้แด่พระสงฆ์ เมื่อเสร็จสิ้นจะมีการเวียนเทียน และรับศีลจากพระสงฆ์

นอกจากประเพณีดังกล่าวมาข้างต้นแล้ว ยังมีประเพณีอื่น ๆ ที่สำคัญไม่แพ้กัน และมีการปฏิบัติสืบทอดกันเป็นประจำทุกปี ดังนี้

• มกราคม : บุญเขากรรม (เดือนอ้าย)
• กุมภาพันธ์ : บุญคูณลาน (เดือนยี่)
• มีนาคม : บุญข้าวจี่ (เดือนสาม)
• เมษายน : บุญเผวสหรือบุญมหาชาติ (เดือนสี่)
• พฤษภาคม : บุญสงกรานต์ (บุญเดือนห้า)
• มิถุนายน : บุญบั้งไฟ (บุญเดือนหก)
• กรกฎาคม : บุญซำฮะ (บุญเดือนเจ็ด)
• สิงหาคม : บุญเข้าพรรษา (บุญเดือนแปด)
• กันยายน : บุญข้าวประดับดิน (บุญเดือนเก้า)
• ตุลาคม : บุญข้าวสาก (บุญเดือนสิบ)
• พฤศจิกายน : บุญออกพรรษา (บุญเดือนสิบเอ็ด)
• ธันวาคม : บุญกฐิน (บุญเดือนสิบสอง)

น้ำตกปลาบ่า

น้ำตกปลาบ่าหรือน้ำตกตานสาน ตั้งอยู่ที่บ้านตาดสาน เป็นน้ำตกที่เกิดจากความต่างระดับของชั้นหินในลำน้ำสาน ประกอบกับลำน้ำที่เกิดจากสายน้ำไหลมาตามลำห้วยเล็ก ๆ แล้วแผ่ออกบนลานหินกว้างประมาณ 15 เมตร จากนั้นไหลลดหลั่นต่อไปตามลำห้วย ช่วงน้ำหลากกระแสน้ำมีปริมาณมาก ไหลตกลงมาเสียงดัง และเกิดละอองน้ำฟุ้งกระจายสวยงาม แต่ในช่วงนี้ไม่ควรลงเล่นน้ำบริเวณด้านบนน้ำตก เพราะน้ำไหลแรง อย่างไรก็ตาม น้ำตกแห่งนี้นับว่าเป็นน้ำตกที่สวยงามอีกแห่งหนึ่ง มีความร่มรื่นเหมาะสำหรับการพักผ่อนหย่อนใจ

ภาษาพูด : ภาษาไทยถิ่นอีสาน สำเนียงเลย ภาษาไทยกลาง

ภาษาเขียน : อักษรไทย

เชิด สิงห์คำป้อง. (2562). โครงการศึกษารูปแบบการพัฒนาศักยภาพชมรมส่งเสริมการท่องเที่ยวโดยชุมชน ตำบลปลาบ่า อำเภอภูเรือ จังหวัดเลย: รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์. สํานักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.

เลยไทม์ออนไลน์ loeitime online. (2563). น้ำตกปลาบ่า. สืบค้นเมื่อ 20 กุมภาพันธ์ 2568, จาก https://www.facebook.com/

องค์การบริหารส่วนจังหวัดเลย. (ม.ป.ป.). น้ำตกปลาบ่า (น้ำตกตาดสาน). สืบค้นเมื่อ 20 กุมภาพันธ์ 2568, จาก https://loeipao.go.th/travel/detail/16