จากคำบอกเล่าของผู้เฒ่าผู้แก่ในหมู่บ้าน เดิมพื้นที่บ้านปงไคร้เป็นเพียงภูเขาสูงเมื่อ 200 ปีก่อน และได้มี “พ่ออุ้ยก๋อง ปันธิยะ” ได้ชวนชาวบ้านจากบ้านโป่งแยงในประมาณ 4 ครัวเรือน ได้เข้ามาบุกเบิก ทำมาหากิน ปลูกข้าว ทำไร่เมี่ยง บ้านปงไคร้ ตามที่ชาวบ้านเรียก คือ คำว่า “ปง” มาจากพื้นที่ดินเหนียว ขึ้นและเป็นดินหล่ม และคำว่า “ไคร้” มาจาก พื้นที่ป่ามีต้นไคร้ขึ้นอยู่หนาแน่น จึงเป็นที่มาของชื่อหมู่บ้าน ปงไคร้ และเดิมบ้านปงไคร้เป็นป่าดงดิบ มีสัตว์มากมาย รวมทั้งเสือดุร้ายและผีป่า ทำให้ชาวบ้านเจ็บป่วย เชื่อว่าถูกผีทำร้าย จึงได้จัดตั้งศาลพ่อบ้านเพื่อดูแลชาวบ้านและมีลำน้ำสายหลัก คือ ห้วยปงไคร้ไหลผ่านหมู่บ้าน

ในอดีต บ้านปงไคร้ ได้อยู่ในหมู่บ้านโป่งแยงในหมู่ที่ 1 และนายปั่น ปันธิยะ ซึ่งดำรงตำแหน่ง เป็นผู้ใหญ่บ้าน ใน พ.ศ. 2424 ได้ขอแยกบ้านเป็นหมู่ที่ 5 บ้านปงไคร้ ต.โป่งแยง อ.แม่ริม จ.เชียงใหม่

บ้านปงไคร้ หมู่ที่ 5 ตำบลโป่งแยง อำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่ ลักษณะภูมิประเทศส่วนใหญ่เป็นภูเขาสูง และมีพื้นที่ราบสูงบางส่วน มีลำห้วยเล็กๆ ที่ไหลลงมาจากต้นน้ำดงในที่อยู่บนเขา คือ ลำห้วยปงไคร้ ชาวบ้านที่นี่ส่วนใหญ่จะมีแหล่งน้ำใช้เป็นน้ำประปาภูเขาที่มาจากต้นน้ำ คือ จะใช้เป็นทั้งแหล่งน้ำดื่มและน้ำใช้ โดยชุมชนมีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ พื้นที่ป่าโครงการหลวงหนองหอยและ ตำบลสะเมิง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านโป่งแยงในและบ้านใหม่ต้นลุง
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านโป่งแยงนอกและศูนย์พัฒนาโครงการหลวงหนองหอย
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านใหม่ต้นลุง

สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 5 บ้านปงไคร้ ตำบลโป่งแยง อำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่ มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 489 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 245 คน ประชากรหญิง 244 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 195 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2567)

บ้านปงไคร้ หมู่ที่ 5 เป็นชุมชนชนบท ลักษณะเป็นเป็นบ้านไม้และบ้านปูน ส่วนใหญ่เป็นบ้านชั้นเดียวตั้งอยู่ติดๆ กัน ซึ่งบ้านแต่ละหลังจะไม่มีรั้วกั้นบริเวณบ้านเป็นส่วนใหญ่ และพบว่ามีชาวพม่า (เชื้อสายไทใหญ่) มาอาศัยในหมู่บ้าน ชาวบ้านในชุมชนมีการปฏิสัมพันธ์ของคนในหมู่บ้านระหว่างเพื่อนบ้าน ซึ่งในแต่ละครอบครัวจะมีการไปมาหาสู่กันตลอด 

ประชากรในชุมชนส่วนใหญ่ ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเพาะปลูกพืชผักเมืองหนาว และดอกไม้เมืองหนาว บางส่วนประกอบอาชีพ รับจ้างและอื่นๆ โดยผลผลิตทางเกษตรกรรมของชุมชนมีความหลากหลายต่างกันออกไปในแต่ละฤดูกาล ตัวอย่างเช่น มะระหวาน พริกหวาน มะเขือเทศ แตงกวา ดอกเบญจมาศ สตรอว์เบอร์รี

นอกจากนี้ ชุมชนบ้านปงไคร้ ตำบลโป่งแยง อำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่ ยังมีรายได้จากการเป็นชุมชนท่องเที่ยว รูปแบบของกิจกรรมการท่องเที่ยวของชุมชน มีทั้งการแลกเปลี่ยนเรียนรู้และการศึกษาดูงาน ซึ่งเป็นกิจกรรมเพื่อให้นักท่องเที่ยวและแขกผู้มาเยือนได้รับประสบการณ์จริงจากธรรมชาติในท้องถิ่น นักท่องเที่ยวและแขกผู้มาเยือนท้องถิ่นมีโอกาสที่จะได้พบและเรียนรู้ซึ่งกันและกัน โปรแกรมการท่องเที่ยวของชุมชนได้รับการออกแบบและดำเนินการโดยกลุ่มของคนในท้องถิ่นที่ทำงานเป็นผู้ประสานงานและไกด์ท้องถิ่น ซึ่งการท่องเที่ยวโดยชุมชนจะเน้นการพัฒนาชุมชนท้องถิ่นและการอนุรักษ์ไปพร้อมกัน

ทางชุมชนมีการจัดกลุ่มขึ้นมาทั้งหมด 6 กลุ่ม ได้แก่ กลุ่มฟ้ามุ่ย กลุ่มอาหาร กลุ่มเดินป่า กลุ่มศิลปวัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้าน กลุ่มผลิตผลการเกษตร กลุ่มนวดแผนโบราณ ซึ่งกลุ่มต่างๆ เหล่านี้มีการจัดตั้งประธานกลุ่มขึ้นมาเพื่อบริหารจัดการให้มีประสิทธิภาพ กลุ่มลูกค้าที่เดินทางเข้ามาท่องเที่ยวในชุมชน ทางชุมชนมีการจัดทำเลี้ยงอาหารตามเมนูในท้องถิ่น ซึ่งเป็นอาหารที่สามารถหาได้จากแหล่งอาหารของชุมชน รูปแบบการท่องเที่ยวจะเน้นการท่องเที่ยวด้านการศึกษาธรรมชาติ การสำรวจเส้นทาง เดินชมสวนผักต่างๆ และมีการเดินป่า เพื่อศึกษาธรรมชาติและนำกล้าฟ้ามุ่ยไปปล่อยคืนสู่ป่า ตอนกลางคืนก็จะมีการแสดงทางวัฒนธรรมของชุมชน

จุดศูนย์รวมทางจิตใจของชุมชน ชาวบ้านทุกคนนับถือพระพุทธศาสนาและจะมีการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาต่าง ๆ ที่วัด อีกทั้งยังจะใช้วัดเป็นสถานที่รวมตัวของชาวบ้านในการทำกิจกรรมต่างๆ เช่น เป็นที่ประชุมชาวบ้าน และในหมู่บ้านยังมีศาลพ่อบ้าน ซึ่งชาวบ้านจะให้ความเคารพนับถือ

ด้านวัฒนธรรมในหมู่บ้าน มีประเพณีที่ชาวบ้านร่วมกันทำร่วมกันปฏิบัติเป็นที่ยึดเหนี่ยวจิตใจ ความสัมพันธ์ตั้งแต่ดั้งเดิมมาจนถึงปัจจุบัน คือ ประเพณีกินข้าวใหม่เดือน 4 (มกราคม) ประเพณีเจ้าทรงม้า ในเดือน 6-7 (มีนาคม-เมษายน) ประเพณีรดน้ำดำหัว ประเพณีสืบชะตา ในเดือน 7 (เมษายน) การเลี้ยง พ่อบ้าน เลี้ยงผีขุนน้ำในเดือน 9 (มิถุนายน) โดยชาวบ้านเชื่อว่า ป่าเขา ต้นไม้ทุกต้นมีพ่อบ้านดูแล การที่เราจะตัดต้นไม้ หรือจะเอาใบไม้เพียงใบเดียวไม่ว่าจะเป็นสมุนไพรต่างๆ ต้องขอพ่อบ้านที่เป็นผู้ดูแล ไม่เช่นนั้นอาการที่เจ็บป่วยจะไม่หายหรือจะมีเหตุร้านเกิดขึ้นกับตนเองและชาวบ้านบ้านปงไคร้มีการดำรงชีวิตอยู่ ร่วมกันเป็นแบบญาติพี่น้อง ช่วยเหลือ แบ่งปันซึ่งกันและกันตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน มีประเพณีที่สำคัญของชุมชน เช่น

1. ประเพณีเลี้ยงผีปู่ย่า ผีปู่ย่าเป็นผีประจำตระกูล ซึ่งสืบทอดมาทางฝ่ายหญิง นอกจากลูกหลานจักต้องให้ความเคารพ โดยจัดทำหอผีไว้ทางทิศหัวนอนและให้ความเคารพโดยไม่กระทำสิ่งที่ไม่ควร แล้วเมื่อถึงโอกาส เช่น สงกรานต์ ขึ้นบ้านใหม่ แต่งงานหรือวันกำหนดเลี้ยงผี (มักกำหนดกันในช่วงเดือน 7-9 เหนือ) ก็ควรจะมีการทำพิธีอย่างสม่ำเสมอตามประเพณีที่สืบทอดกันมาในแต่ละตระกูล โดยจะมีการนำเครื่องสักการะ เช่น ไก่ เหล้า หรือข้าวปลาอาหารอื่น ๆ แล้วแต่จะมีการกำหนดกันมา ไปสังเวยแก่ผีปู่ย่าที่หอผี เพื่อผีปู่ย่าจะได้ คุ้มครองให้ลูกหลานได้อยู่ดีมีสุขตลอดไป

2. ประเพณีเลี้ยงพ่อบ้าน เป็นประเพณีที่มีความเชื่อว่าพ่อบ้านเป็นผู้ปกปักรักษาคุ้มครองทุกคนในหมู่บ้านและทรัพยากรต่าง ๆ จึงจัดทำประเพณีเลี้ยงพ่อบ้านปีละครั้ง เพื่อเป็นการตอบแทนและเคารพบูชาพ่อบ้านให้ชาวบ้านอยู่เย็นเป็นสุขตลอดทั้งปี ช่วงในการทำพิธีนั้นจะเป็นช่วงเช้าของวัน และผู้นำในการทำพิธีนั้นเป็นมัคนายกและผู้สูงอายุที่มีคาถาอาคมเป็นที่นับถือ จะร่วมกันบอกกล่าวพ่อบ้านให้ช่วยรักษาคุ้มครองชาวบ้านให้อยู่เย็นเป็นสุข อาหารที่นำไปเลี้ยงพ่อบ้านนั้นจะมีการตกลงกันในแต่ละปีว่า จะเอาเป็นหัวหมูหรือไก่ ถ้าหากเป็นหัวหมู่ก็จะ แบ่งเป็นแต่ละเขตแล้วแต่แต่ละเขตจะตกลงกันว่าจะเอากี่หัว แล้วเอามารวมกันเป็นของทั้งหมู่บ้าน แต่ถ้า หากว่าเป็นไก่ก็จะเป็นครอบครัวละหนึ่งตัวและนำเอามารวมกัน ผู้ดำเนินพิธีจะจุดธูปไหว้บอกกล่าวและชาวบ้านคนอื่นๆ ก็ยกมือไหว้และอธิฐานจิตต่อพ่อบ้านเพื่อให้ท่านคอยคุ้มครองปกปักรักษา ประเพณีนี้เป็นประเพณีที่สำคัญเพราะความเชื่อว่าพ่อบ้านเป็นผู้ดูและทุกอย่างในหมู่บ้าน ไม่ว่าจะเป็นผู้คนหรือทรัพยากรต่างๆ และประเพณีนี้ถือว่าเป็นการขออภัยแก่พ่อบ้านอีกด้วย ในกรณีที่ทำสิ่งไม่ควรไม่เหมาะสม เช่น พูดจาลบหลู่ ไม่ได้ขออนุญาตหากจะจัดงานสังสรรค์ เป็นต้น

3. ประเพณีเลี้ยงผีขุนน้ำ เป็นประเพณีที่แสดงถึงการเคารพบูชาแม่น้ำคงคา เพื่อให้มีน้ำกินน้ำใช้อย่างเพียงพอตลอดปี เป็นพิธีที่เหลืออยู่น้อยและหาได้น้อยมากในสมัยปัจจุบัน เพราะชาวบ้านทำการเกษตรกันมาก และน้ำในแต่ละปีไม่ค่อยเพียงพอเท่าที่ควรและชาวบ้านยังมีความเชื่อเรื่องวิญญาณ จึงเป็นพิธีที่สำคัญพิธีที่ชาวบ้านทุกคนต้องเข้าร่วม ซึ่งจะจัดขึ้นในช่วงเช้าหรือก่อนสิบโมงเช้า โดยจะนำไก่และเหล้าเป็นเครื่องไหว้บูชา โดยไก่และเหล้านั้นแล้วขึ้นอยู่กับชาวบ้านแต่ละเขตในหมู่บ้านที่จะแบ่งกันเป็นหมวดหมู่ว่าจะตกลงเอาไก่กี่ตัว เอาเหล้ากี่ขวด แล้วนำมารวบรวมกับเขตอื่นๆ ในหมู่บ้านเป็นเครื่องเซ่นไหว้ของหมู่บ้าน และในพิธีผู้ที่เป็นคนบอกกล่าวแก่ผีขุนน้ำ

ปฏิทินกิจกรรมทางสังคมและวัฒนธรรม

แหล่งท่องเที่ยวในชุมชนบ้านปงไคร้ มีความหลากหลายทั้งด้านธรรมชาติและศิลปวัฒนธรรม มีเจดีย์ศรีชลกร ซึ่งเป็นเจดีย์ที่มีความงดงามด้านสถาปัตยกรรม เจดีย์ศรีชลกรตั้งอยู่บริเวณจุดสูงสุดของหมู่บ้าน ทำให้สามารถมองเห็นวิวทิวทัศน์รอบหมู่บ้านได้อย่างชัดเจน ส่วนสถานที่ท่องเที่ยวด้านการเกษตรก็มี สวนสตรอว์เบอร์รี สวนพริกหวาน สวนมะเขือเทศ สวนแตงกวา สวนมะระหวาน และสวนดอกไม้ เป็นต้น สถานที่ท่องเที่ยวที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งของชุมชนบ้านปงไคร้ คือ ป่าชุมชนของหมู่บ้าน เป็นแหล่งรวมทรัพยากรทางธรรมชาติ แหล่งต้นน้ำลำธาร แหล่งอาหาร แหล่งสมุนไพรธรรมชาติ และแหล่งอนุรักษ์ป่าไม้ ซึ่งชาวบ้านร่วมแรงร่วมใจกันอนุรักษ์ไว้อย่างหวงแหน อีกทั้งป่าชุมชนยังเป็นแหล่งขยายพันธุ์ของกลุ่มอนุรักษ์ฟ้ามุ่ย ซึ่งได้รับการสนับสนุนจากสวนพฤกษศาสตร์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิตติ์ ให้เป็นหมู่บ้านอนุรักษ์ฟ้ามุ่ย ทำให้ป่าชุมชนของหมู่บ้านเป็นศูนย์รวมและขยายพันธ์กล้าฟ้ามุ่ยให้อยู่คู่ชุมชนต่อไป

ชาวบ้านปงไคร้ยังคงอนุรักษ์การใช้ภาษาเหนือซึ่งเป็นภาษาท้องถิ่นในการสื่อสารและการดำเนินชีวิตประจำวัน

ปั๋นแก้ว ตะติยา. (2560). การจัดการการท่องเที่ยวโดยการมีส่วนร่วมของชุมชนบ้านปงไคร้ ตำบลโป่งแยง อำเภอแม่ริม จังหวัดเชียงใหม่ และเครือข่ายความร่วมมือ: รายงานฉบับสมบูรณ์. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.

Pongyeangtravel. (2568). หมู่บ้านปงไคร้. สืบค้นเมื่อ 20 กุมภาพันธ์ 2568, จาก https://www.pongyeangtravel.com/