บ้านท้ายบ้าน เดิมเป็นที่ตั้งของเมืองบางพระ โดยบ้านบางพระเป็นที่ตั้งของเมืองบางละมุง มีพระยารักษา (เส็ง) เป็นเจ้าเมืองคนแรก ต่อมาทางราชการได้เปลี่ยนแปลงรูปแบบการปกครองเป็นมณฑล จึงได้ย้ายเมืองบางละมุง จากบ้านบางพระไปตั้งอยู่ที่บางปลาสร้อย อำเภอเมืองชลบุรีในปัจจุบัน และรวมเมืองพนัสเข้าด้วยกัน เรียกว่า เมืองชลบุรี

ต่อมาบ้านบางพระได้ยกฐานะเป็นอำเภอบางพระ และในปี พ.ศ. 2446 (ร.ศ.122) จอมพลเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ได้กราบทูลต่อกรมขุนมรุพงศ์ ศิริพัฒน์ ซึ่งเป็นสมุหเทศาภิบาล สำเร็จราชการมณฑลปราจีนบุรี ขอให้ย้ายอำเภอบางพระมาตั้งที่ศรีราชา แต่ยังคงใช้ชื่ออำเภอบางพระเหมือนเดิม และในปี พ.ศ.2460 (ร.ศ.136) จึงได้เปลี่ยนชื่ออำเภอบางพระมาเป็นอำเภอศรีราชาตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา และอำเภอบางพระได้ลดระดับมาเป็นตำบลบางพระ โดยมีหลวงบุรีรัตถคามบดี เป็นนายอำเภอศรีราชาคนแรก

ปัจจุบันบ้านบางพระเป็นชุมชนหนึ่งที่อยู่ในเขตการปกครองของเทศบาลตำบลบางพระ ซึ่งแต่เดิมเป็น สุขาภิบาลบางพระ ต่อมาได้รับการยกฐานะเปลี่ยนแปลงจากสุขาภิบาลเป็นเทศบาลตำบลบางพระ เมื่อวันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ตามพระราชบัญญัติเปลี่ยนแปลงฐานะของเทศบาล พ.ศ. 2542

บ้านท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหัดชลบุรี แต่เดิมเป็นหมู่บ้านเก่าแก่ที่มีผู้คนอยู่อาศัยกันมาอย่างต่อเนื่องเป็นเวลายาวนาน ในสมัยรัชกาลที่ 4 เคยเป็นสถานที่ตั้งเมืองบางพระมาก่อน ด้วยมีคลองสุครีพสำหรับให้พ่อค้าจีนแล่นสาเภาหลบพายุและซื้อของป่าไปขายเมืองบางกอกในสมัยนั้น ปัจจุบันพื้นที่คลองเกิดการทับถมจนตื้นเขิน ในภายหลังจึงได้มีการพัฒนาขุดลอกเพื่อพัฒนาให้เป็นตลาดน้ำและที่จอดเรือประมงขนาดเล็กชั่วคราว ผู้คนอยู่อาศัยในพื้นที่โดยยึดการทำประมงเป็นหลัก จนชุมชนเริ่มเติบโตไปพร้อมกันพัฒนาการทางสังคม ทำให้ชุมชนเริ่มขยายใหญ่ขึ้น และมีการพัฒนาอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน

บ้านท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหัดชลบุรี เป็นชุมชนเล็ก ๆ ตั้งอยู่หมู่ที่ 1 ในเขตการปกครองท้องถิ่นของเทศบาลตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี เป็นพื้นที่ราบลุ่มติดชายทะเลด้านตะวันตกของไทย ห่างจากตัวจังหวัดชลบุรี 17 กิโลเมตร บนถนนสุขุมวิท หลักกิโลเมตรที่ 111 – 113 มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ชุมชนวัดหลวง หมู่ 3 ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี
• ทิศใต้ ติดต่อกับ คลองสุครีพ วัดวิเวการาม ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ชุมชนท่าตาลักษณ์ หมู่ 3 ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ชายทะเลบางพระ ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี

สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรหมู่ที่ 1บ้านท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 1,007 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 459 คน ประชากรหญิง 548 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 492 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2567)

บ้านท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหัดชลบุรี ประชาชนประกอบอาชีพพาณิชยกรรม ประมง ธุรกิจส่วนตัว และรับจ้าง และด้วยสภาพแวดล้อมของชุมชนที่อยู่ติดทะเล ประชากรส่วนใหญ่ในชุมชนจึงพากันประกอบอาชีพด้านการทำประมงเป็นอาชีพหลัก ทั้งการออกหาปลา หาปู หาหอย รวมไปถึงการแปรรูปผลิตภัณฑ์อาหารที่ได้จากทะเล เช่น การทำกะปิ น้ำปลา ปลาเค็ม การไสเคยเพื่อทำกะปิ ต่อมาในปี 2542 ผู้ประกอบอาชีพประมงของชุมชนจึงได้รวมตัวกันเพื่อจัดตั้งกลุ่มแปรรูปอาหารทะเลโดยมีนางสมบัติ เกตุปรางค์ ซึ่งเป็นผู้ใหญ่บ้านในขณะนั้นเป็นประธานกลุ่ม และได้รวมกลุ่มดำเนินกิจกรรมมาจนถึงปัจจุบัน โดยมีการแปรรูปอาหารทะเลที่ชาวบ้านจับมาได้ ให้เป็นสินค้าผลิตภัณฑ์ชุมชนหลายชนิด ตัวอย่างเช่น กะปิ น้ำปลา กุ้งแห้ง ฯลฯ โดยมีกะปิ เป็นสินค้าชุมชนที่มีมาตรฐานเป็นที่ยอมรับ กลุ่มแปรรูปอาหารทะเล ได้เริ่มทำกะปิจากกุ้งเคย ซึ่งเป็นวัตถุดิบในท้องทะเลภายในพื้นที่โดยรอบชุมชนที่มีจำนวนมากและหาได้ง่ายบริเวณชายทะเลของหมู่บ้าน เมื่อปี 2546 ได้ทำจำหน่ายอย่างจริงจัง และส่งกะปิเข้าร่วมการคัดสรรสินค้า OTOP ในปี 2546 ได้ระดับ 3 ดาว 2 สำหรับสินค้าที่มีชื่อเสียงและเป็นที่รู้จักของคนทั่วไปนั้น ได้แก่ น้ำพริกปลาหยอง ปลากระตักแห้ง กะปิ กุ้งแห้ง ปลาเค็ม ปลาหมึกแห้ง และทองม้วนสด เป็นต้น

เนื่องจากบ้านท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี เป็นชุมชนที่อยู่ติดทะเล วิถีชีวิตของชาวบ้านจึงสัมพันธ์กับอาชีพด้านการประมง และการใช้ทรัพยากรธรรมชาติทางทะเลในการดำรงชีพ ดังนั้น จึงเป็นหมู่บ้านที่คงวิถีชีวิตของชาวประมงดั้งเดิมเอาไว้ด้วยการออกหาปลา หาปู หาหอย และแปรรูปผลิตภัณฑ์อาหารที่ได้จากทะเล รวมไปถึงการรรวมตัวกันของสมาชิกเพื่อจัดการวัตุดิบ และทรัพยากรที่หามาได้ เพื่อสร้างความเข้มแข็งและเพิ่มศักยภาพชุมชนผ่านกลุ่มอาชีพ ชาวบ้านมีวิถีชีวิตแบบเรียบง่ายตามแบบแผนของการตั้งถิ่นฐานชุมชนไทยโบราณที่มีความเอื้ออาทรต่อกัน ช่วยเหลือแบ่งปันซึ่งกันและกันและด้วยความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ ทำให้ชุมชนนี้มีอาชีพเลี้ยงครอบครัว และด้วยลักษณะภูมิประเทศที่เอื้ออำนวยต่อการประกอบอาชีพ กอปรกับความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติที่มีอยู่ ทำให้การหาวัตถุดิบในการผลิตเป็นเรื่องที่ง่าย สามารถสร้างรายได้ให้กับคนในชุมชนเป็นอย่างมาก จนคนภายนอกชุมชนต้องเข้ามามีปฏิสัมพันธ์ ในการซื้อขายแลกเปลี่ยนสินค้ากันอยู่เป็นประจำ

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ด้วยความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ บ้านตลาดล่าง หรือชุมชนท้ายบ้าน ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหัดชลบุรี จึงใช้ทุนทางธรรมชาติจากทรัพยากรเหล่านี้ในการดำรงชีวิตและประกอบอาชีพ รวมไปถึงการใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการบริหารจัดการทรัพยากรในพื้นที่ให้เกิดประโยชน์สูงสุด และเป็นการเพิ่มมูลค่าสินค้าให้กับชุมชน

กะปิ เป็นภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ใช้ในการถนอมอาหารเพื่อเก็บไว้รับประทานได้นานๆ ไม่ปรากฏหลักฐานว่ามีมาตั้งแต่สมัยใด แต่บรรพบุรุษของไทยเราได้บริโภคกันมาจนเป็นที่แพร่หลายมานานนับร้อยปีจนถึงปัจจุบันนี้ จะเห็นได้จากทุกบ้านทุกครัวเรือนมักจะมีกะปิอยู่คู่กับครัวไทยเสมือนหนึ่งเป็นเครื่องปรุงรสที่มีคุณค่าทางโภชนาการ ประกอบไปด้วยธาตุเหล็ก แคลเซียม ไอโอดีน โปรตีน และเกลือแร่อยู่เป็นจำนวนมาก กะปิเป็นการหมักกุ้งเคยกับเกลือเม็ด

กะปิจากกลุ่มอาชีพแปรรูปอาหารทะเลบ้านตลาดล่างหมู่ที่ 1 ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี เป็นกะปิที่ใช้กุ้งเคยจากธรรมชาติในบริเวณชายทะเลตำบลบางพระที่กลุ่มอาชีพฯ ตั้งอยู่ ผลิตโดยการใช้ภูมิปัญญาดั้งเดิม (ในการถนอมอาหารไว้รับประทานอีกวิธีหนึ่ง) ที่สดและสะอาด โดยปราศจากสารเคมีหรือสารกันบูดต่างๆ สามารถเก็บไว้รับประทานได้นาน

ด้านวัฒนธรรมประเพณีในชุมชน ผู้คนที่อาศัยอยู่ในบริเวณนี้จะนิยมทำบุญในช่วงวันสำคัญทางศาสนา โดยมีวัดและสถานที่ที่สำคัญ ดังนี้

1. วัดบางพระวรวิหาร เป็นวัดดั้งเดิมแต่โบราณ สร้างขึ้นสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ต่อมารัชกาลที่ 4 ได้เสด็จประภาสผังเมืองชายฝั่งตะวันออก ทรงเห็นว่าค่อนข้างทรุดโทรม จึงได้บูรณปฏิสังขรณ์และยกฐานะเป็นอารามหลวงชั้นตรี ชนิดวรวิหาร และเมื่อครั้งวันที่ 23 มิถุนายน 2511 ซึ่งต่อมาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว (ร.9) พร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้า พระบรมราชินีนาถ ได้เสด็จพระราชดำเนินมาทรงยกช่อฟ้าเอกพระอุโบสถ และทรงปลูกต้นพิกุล กับต้นจันไว้หน้าพระอุโบสถอย่างละต้นซึ่งยังยืนต้นอยู่จวบจนปัจจุบัน ภายในวัดจะมีรูปหล่อของอดีตเจ้าอาวาส 3 องค์ เป็นที่เคารพศรัทธาของชาวบ้าน ได้แก่ หลวงปู่ฉิ่ง หลวงปู่กัง และหลวงปู่บู๊

2. วัดเขาบางพระ ตั้งอยู่ทางด้านล่างของพระพุทธบาทบางพระ มีการสร้างรูปปั้นพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร (กวนอิม) ขนาดใหญ่ไว้เพื่อให้ประชาชนได้มาสักการะบูชา

3. วัดวิเวการาม สร้างในช่วงรัชกาลที่ 4 เดิมชาวบ้านเรียกว่า “วัดนอก” โดยวัดนี้เป็น ที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ

4. พระพุทธบาทบางพระ เป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทจำลอง ซึ่งได้รับการบูรณะในสมัยรัชกาลที่ 4 โดยที่ยอดมณฑป ณ ที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบางจำลองนั้นจะมีจุดชมวิว สามารถมองเห็นเกาะสีชังได้อย่างชัดเจน ซึ่งในช่วงกลางเดือน 3 ของทุก ๆ ปีจะมีการจัดงานนมัสการพระพุทธบาทกัน

5. ศาลเจ้าพ่อหลักเมือง ศาลนี้สร้างขึ้นเมื่อหลายร้อยปีมาแล้ว บริเวณที่สร้างเป็นที่ตั้งของเมืองโบราณ โดยมีการบูรณะซ่อมแซมขึ้นในปี พ.ศ. 2545 และจัดให้มีการทำบุญประจำปี ในวันที่ 31 ธันวาคมของทุกปี

6. บ่อน้ำพุร้อนบางพระ ในอดีตเป็นที่ตั้งบ่อน้ำร้อนเก่า ซึ่งถือว่าบ่อน้ำพุร้อนแห่งนี้เป็นวัตถุเก่าแก่ และใช้เป็นตราสัญลักษณ์ของเทศบาลตำบลบางพระตั้งแต่ปี พ.ศ. 2506 เป็นต้นมา

7. อู่ต่อเรือ การต่อเรือด้วยไม้ของชาวบางพระ ถือเป็นการอนุรักษ์อาชีพดั้งเดิมของบรรพบุรุษเอาไว้ เนื่องจากตำบลบางพระเคยเป็นที่ตั้งกองทหารเรือมาก่อนสัตหีบนั่นเอง ทำให้มีอาชีพการต่อเรืออยู่บ้างมาจนถึงปัจจุบัน

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ด้านเศรษฐกิจ:

การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในบ้านท้ายบ้านที่ทำให้ระบบคิดและการปฏิบัติเปลี่ยนแปลงไป คือ การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2520 มีบริษัทเอกชนเข้ามาก่อตั้งขึ้นในอำเภอศรีราชา โดยเริ่มจากแนวความคิดที่จะสร้างโรงงาน สถานประกอบการเพื่อสนองตอบนโยบายของรัฐบาลที่จะขยายเขตอุตสาหกรรมไปสู่ภูมิภาค ก่อให้เกิดการจ้างงาน เป็นการกระจายรายได้และสร้างความเจริญให้แก่ส่วนภูมิภาค ทำให้ในระยะต่อมาอำเภอศรีราชามีโรงงานอุตสาหกรรมมาตั้งในพื้นที่มากขึ้น เน้นการส่งเสริมการลงทุนและพัฒนาด้านอุตสาหกรรม จนทำให้อำเภอศรีราชาเป็นพื้นที่นิคมอุตสาหกรรมในที่สุด ส่งผลต่อวิถีชีวิตของคนที่นี่ทำให้เกิดความแตกต่างไปจากที่เคยมีมาในอดีตเป็นอย่างมาก

ส่งผลให้ในภายหลังได้มีการเริ่มก่อตั้งกลุ่มในบ้านท้ายบ้าน ซึ่งเป็นผลต่อเนื่องมาจากวิกฤติการณ์ทางเศรษฐกิจในปี พ.ศ. 2535 ที่เน้นการพัฒนาพื้นที่แถบชายฝั่งทะเลภาคตะวันออกให้เป็นเขตส่งเสริมการลงทุนและพัฒนาด้านอุตสาหกรรม มีโรงงานต่าง ๆ เกิดขึ้นมากมายในพื้นที่อำเภอศรีราชา มีการเร่งรัดความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจจากการผลิตเพื่อใช้เป็นผลิตเพื่อการส่งออกมากขึ้น มีการใช้แรงงานในภาคอุตสาหกรรม โดยใช้เงินเป็นตัวกระตุ้น ทำให้คนวัยแรงงานที่เป็นหนุ่มสาว พากันละทิ้งหมู่บ้านเพื่อไปทำงานในภาคอุตสาหกรรมที่ให้ค่าตอบแทนที่มากกว่า แบบแผนการดำเนินชีวิตที่เคยเป็นมาในอดีตเปลี่ยนไป ความสัมพันธ์ที่เคยมีอยู่เดิมลดน้อยลง เนื่องจากไม่มีเวลาให้กันเหมือนเคย นำไปสู่สภาวะการล่มสลายของชุมชนในที่สุด ทำให้นางสมบัติ เกตุปรางค์ ผู้ใหญ่บ้านในขณะนั้น เกิดแนวคิดที่จะดึงคนในชุมชนให้หันกลับมาทำงานภายในชุมชนของตนเอง ด้วยเหตุผลที่ว่าทำงานนอกชุมชนจะดีกว่าทำงานในท้องถิ่นของตนเองได้อย่างไร ทำให้ในปี พ.ศ. 2535 เกิดกลุ่มสตรีแปรรูปอาหารทะเลเกิดขึ้นมาในที่สุด

และได้มีการจัดการวัตถุดิบภายในชุมชนเพื่อแปรรูปและสร้างรายได้ หลังจากนั้นก็เริ่มมีผลิตภัณฑ์ใหม่ ๆ ออกมาเป็นลำดับ มีการใช้ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ได้รับการถ่ายทอดจากบรรพบุรุษมาปรับเปลี่ยน ลองผิดลองถูกในการผลิต จนได้สินค้าอื่นออกมา นอกเหนือไปจากปลาตากแห้งคั่วสมุนไพรเพียงอย่างเดียว ซึ่งสินค้าที่ทางกลุ่มทำเพิ่มขึ้น คือห่อหมกปลา ห่อหมกทะเล งบปิ้ง แจงลอน น้ำพริกปลาหยอง กะปิ ฯลฯ และนอกจากนั้นขณะที่คนในชุมชนมาช่วยกันผลิตสินค้าเพื่อออกไปจำหน่ายยังท้องตลาด ยังสอดแทรกคำสอนให้สมาชิกที่มาช่วยรู้จักรักและหวงแหนในชุมชนของตน และหันมาประกอบอาชีพในชุมชนของตนเองมากขึ้น

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กระทรวงมหาดไทย, กรมพัฒนาชุมชน, สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี. (17 ธันวาคม 2562). ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัติวิถีบ้านตลาดล่าง. สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี. สืบค้น 19 มีนาคม 2568, จาก https://district.cdd.go.th/

เทศบาลตำบลบางพระ. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐานตำบล : ผลิตภัณฑ์ชุมชน/หมู่บ้าน. สืบค้น 19 มีนาคม 2568, จาก https://bangphrachon.go.th/

นิสานาถ ชาญศิลป์. (2552). การพัฒนาวิสาหกิจชุมชนโดยทุนทางสังคม กรณีศึกษาชุมชนตลาดล่างบางพระ หมู่ที่ 1 ตำบลบางพระ อำเภอศรีราชา จังหวัดชลบุรี. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.