แสนตอ เดิมทีเป็นคลองส่งน้ำธรรมชาติ เป็นคลองเล็ก ๆ เรียกกันมา ตั้งแต่บรรพบุรุษ เนื่องจากมีตอไม้เป็นจำนวนมาก โดยคลองแสนตอมีน้ำเค็มตลอดทั้งปี แต่เดิมสามารถทำนาเกลือได้ ปัจจุบันมีการพัฒนามาทำเป็นนากุ้ง เลี้ยงหอยแครงบนพื้นลาดในนากุ้ง และเลี้ยงปูควบคู่กันไป คลองแสนตอยังเชื่อมกับคลองสายหลัก คือคลองพิทยาลงกรณ์ ซึ่งไปเชื่อมต่อกับคลองขุนราชพินิจใจ ซึ่งเป็นเส้นทางออกสู่ทะเลกรุงเทพมหานคร ซึ่งจะได้เห็นหลักเขตที่ 28 จุดเชื่อมระหว่างจังหวัดสมุทรปราการ และกรุงเทพมหานคร

ชาวบ้านบริเวณริมคลองแสนตอ มีประวัติการตั้งถิ่นฐานกว่าหลายสิบปี ซึ่งการตั้งถิ่นฐานของชุมชนมีจุดเริ่มต้นที่สำคัญจากกรมส่งเสริมสหกรณ์ โดยนิคมสหกรณ์บ้านไร่ จ.สมุทรสาคร ได้จัดสรรที่ดินให้ประชาชน ครอบครัวละไม่เกิน 50 ไร่ มีพื้นที่ทั้งหมด ประมาณ 1,600 ไร่ ให้เป็นที่อยู่อาศัยและทำมาหากิน โดยการคมนาคมยังไม่มีถนนเข้าถึง ใน พ.ศ. 2542 กรุงเทพมหานครได้มีประกาศเมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2542 ให้ชุมชนแสนตอ เป็นชุมชนตามระเบียบกรุงเทพมหานครว่าด้วยกรรมการชุมชน พ.ศ. 2534 โดยแยกออกมาจากชุมชนคลองพิทยาลงกรณ์ ชุมชน ซึ่งชาวบ้านที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยในพื้นที่จะตั้งบ้านเรือนอยู่ตามแนวลำคลองเรียงรายกันไป

ชุมชนแสนตอ ตั้งอยู่ในพื้นที่แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร เป็นชุมชนในพื้นที่ราบลุ่มริมฝั่งทะเลอ่าวไทย พื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ลุ่มริมคลองน้ำธรรมชาติ มีคลองสายหลักคือคลองแสนตอซึ่งเป็นที่มาของชื่อชุมชน โดยคลองแสนต่อเป็นเส้นทางการคมนาคมทางน้ำที่เชื่อต่อไปยังลำคลองสายต่างๆ อีกลายสายที่เป็นที่ออกสู่ทะเลอ่าวไทยของกรุงเทพมหานคร ด้วยพื้นที่ที่ตั้งอยู่ติดกับเขตพื้นที่ตามแนวฝั่งอ่าวไทยทำให้สภาพน้ำในแหล่งน้ำจึงมีความเค็มจากน้ำทะเลที่หนุนเข้ามา พื้นที่ชายฝั่งที่นอกเหนือจากคลองส่งน้ำ และที่ราบสำหรับตั้งบ้านเรือน จึงถูกแปรสภาพเป็นพื้นที่การทำประมง และประกอบอาชีพที่เกี่ยวเนื่องกับการใช้ทรัพยากรชายฝั่งทะเล โดยในอดีตเป็นพื้นที่ที่มีการทำนาเกลืออยู่หลายบ่อ ปัจจุบันมีการปรับพื้นที่และพัฒนา เป็นบ่อเลี้ยงกุ้ง เลี้ยงหอย เลี้ยงปู บริบทแวดล้อมชุมชนแสนตอจึงเต็มไปด้วยพื้นที่ทางทะเล และป่าชายเลนเป็นหลัก โดยมีพื้นที่พักอยู่อาศัย และพื้นที่ใช้ประโยชน์ส่วนรวม เช่น วัด

ชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร ประชากรในพื้นที่ชุมชนรวมตัวกันตั้งรกรากสร้างบ้านเรือนที่อยู่อาศัยตามแนวฝั่งริมคลองแสนตอเรียบไปตามแนวการไหลของน้ำลงสู่ทะเลอ่าวไทย ในระยะแรกช่วงการก่อตั้งเป็นชุมชนโดยกรุงเทพมหานครได้มีประกาศเมื่อวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2542 ให้ชุมชนแสนตอเป็นชุมชน ตามระเบียบกรุงเทพมหานครว่าด้วยกรรมการชุมชน พ.ศ. 2534 ซึ่งแยกออกมาจากชุมชนคลองพิทยาลงกรณ์นั้น กลุ่มประชากรที่อยู่อาศัยในช่วงแรกมีจำนวนประมาณ 50 หลังคาเรือน ต่อมาจึงมีการขยายครอบครัวและการเข้ามาของผู้คนทำให้เป็นชุมชนที่ขยายใหญ่มากขึ้น โดยมีสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร มีจำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 113 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2567)

และแขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร มีสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากรแขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 62,749 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 29,500 คน ประชากรหญิง 33,249 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 30,147 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนธันวาคม 2567)

ด้วยลักณะพื้นที่และสภาพแวดล้อมของชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร ตั้งอยู่ติดกับเขตพื้นที่ตามแนวฝั่งอ่าวไทยทำให้สภาพน้ำในแหล่งน้ำจึงมีความเค็มจากน้ำทะเลที่หนุนเข้ามา ประชากรส่วนใหญ่ในชุมชนจึงประกอบอาชีพที่เกี่ยวเนื่องกับการใช้ทรัพยากรชายฝั่งทะเล คือ อาชีพด้านการประมงชายฝั่ง การเลี้ยงสัตว์ทะเล ซึ่งในอดีตเป็นพื้นที่ที่มีการทำนาเกลืออยู่หลายบ่อ ปัจจุบันมีการปรับพื้นที่และพัฒนา เป็นบ่อเลี้ยงกุ้ง เลี้ยงหอย เลี้ยงปู เลี้ยงปลากะพง หอยแครง และทำการประมงโดยการออกจับสัตว์ตามพื้นที่ชายฝั่งทะเล ซึ่งจะประกอบอาชีพประมง โดยเป็นประมงที่คำนึงถึงการอนุรักษ์ ทรัพยากรภายในชุมชน โดยจำกัดพื้นที่ในการทำมาหากินของแต่ละครัวเรือน เพื่อเป็นการป้องกันการรุกล้ำพื้นที่ธรรมชาติซึ่งอาจมีผลกระทบต่อระบบนิเวศและอาจทำให้ทรัพยากรที่มีอยู่สูญหายไป

ใน พ.ศ. 2543 มีการจัดตั้งกลุ่มอาชีพประมงแสนตอ เลี้ยงหอยแครง โดยได้รับเงินทุนสนับสนุนการประกอบอาชีพจากสำนักงานประชาสงเคราะห์เขตพื้นที่ 4 กรมประชาสงเคราะห์ จำนวน 63,000 บาท เงินทุนดังกล่าวนำไปลงทุนในการเลี้ยงหอยแครงในพื้นที่ประมาณ 37 ไร่ ในบริเวณบ้านนายสอน พึ่งสาย ประธานกลุ่มอาชีพประมงเลี้ยงหอยแครง 

และด้วยความตระหนักเห็นความสำคัญการอนุรักษ์ของผู้นำชุมชน และประชาชนในชุมชนซึ่งมีจิตสำนึกในการรักถิ่นกำเนิด อนุรักษ์ธรรมชาติ และรักษาสภาพแวดล้อมในชุมชนให้สะอาด ชาวบ้านจึงร่วมกันดูแลทรัพยากรในพื้นที่ เช่น เก็บเศษกิ่งไม้ผุพัง หักโค่นอยู่ในคลองทำให้น้ำเน่าเสีย การอบรมทำน้ำหมัก การแยกและเก็บขยะที่ทิ้งลงคูคลอง เป็นต้น ต่อมาใน พ.ศ. 2547 ชุมชนจึงได้เข้าประกวดชุมชนรักษ์คลองดีเด่นของกรุงเทพมหานคร ได้รับรางวัลชนะเลิศชุมชนรักษ์คลอง

นายจรัญ อ่วมสะอาด ประธานชุมชนแสนตอ ซึ่งเห็นความสำคัญในการส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ การส่งเสริมและพัฒนาชุมชนให้น่าอยู่ ได้จัดตั้งศูนย์เรียนรู้พืชและสัตว์น้ำเค็ม ชุมชนเศรษฐกิจพอเพียงปี พ.ศ. 2550 ได้เข้าประกวดชุมชนสีเขียว ที่มีสภาพสิ่งแวดล้อมสะอาด ร่มรื่น สวยงาม พัฒนาให้ ชุมชนน่าอยู่ ซึ่งจัดโดยสถานีวิทยุร่วมด้วยช่วยกัน ได้รับรางวัลชนะเลิศ ประเภทชุมชนสีเขียวมีสิ่งแวดล้อม ร่มรื่น สะอาด สวยงาม เมื่อวันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2550

ประธานกลุ่มอาชีพประมงแสนตอ และประธานชุมชนแสนตอ ได้ร่วมกันพัฒนาและส่งเสริมให้ชุมชนเป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ โดยได้รับงบประมาณสนับสนุนจากทางราชการ สร้างและปรับปรุงที่ พักอาศัยให้สามารถรองรับเยาวชน นักเรียน นิสิต นักศึกษา ประชาชนทั่วไปที่มาศึกษาดูงาน รวมทั้งการ ประชุม อบรม สัมมนา กลุ่มย่อยแบบ ไป - กลับได้ และได้พัฒนาสิ่งก่อสร้าง สิ่งอำนวยความสะดวกให้ สามารถรองรับนักท่องเที่ยวที่ต้องการพักอาศัยแบบพักค้างคืน (Home - stay) โดยการจัดบริการอาหาร ทะเลสดราคาแล้วแต่จะตกลงกันเมนูอาหารที่นิยมหลายอย่างได้แก่ ปูผัดผงกะหรี่ ต้มยำทะเล หอยแครง หรือหอยแมลงภู่จิ้มน้ำจิ้มรสเด็ด ปลากะพงทอดหรือนึ่งมะนาว ผัดผักรวมมิตร เพื่อรองรับนักท่องเที่ยวที่เข้ามาเยี่ยมชมพื้นที่ และเรียนรู้วิถีชีวิตชุมชน ซึ่งเป็นกลุ่มอาชีพที่ช่วยสร้างรายได้อีกทางหนึ่งให้กับชาวบ้านได้เป็นอย่างดี

ชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร เป็นชุมชนชาวประมง วิถีชีวิตของประชากรส่วนใหญ่จึงเกี่ยวข้องกับอาชีพด้านการทำประมง และการทำเกษตรกรรม ตามลักษณะของพื้นที่และกลุ่มอาชีพ และชุมชนแสนตอเป็นชุมชนพุทธศาสนา ชาวบ้านมีวิถีชีวิตความเชื่อที่เชื่อมโยงกับพุทธศาสนา มีการเข้าวัดทำบุญ ตักบาตรพระสงค์ และร่วมกิจกรรมต่างๆ วันสำคัญทางศาสนา และประเพณีไทยที่สัมพันธ์กับวิถีแบบชาวพุทธ เช่น วันออกพรรษา วันเข้าพรรษา ประเพณีการทอดกฐิน เป็นต้น โดยพื้นที่ชุมชนชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร มีวัดสำคัญที่อยู่ในบริเวณชุมชนและพื้นที่ใกล้เคียงที่เช้าบ้านให้ความเคารพนับถือและศรัทธา ทั้งยังร่วมทำกิจกรรม ได้แก่ วัดธรรมคุณาราม (หลวงพ่อเต่า) และวัดหัวกระบือ นอกจากนี้ ในพื้นที่ชุมชนยังมีศาลที่ชาวบ้านศรัทธากราบไว้เป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เคารพนับถือ คือ ศาลเจ้าแม่กวนอิม

ท่องเที่ยววิถีชุมชนแสนตอ

นอกจากการท่องเที่ยวเพื่อการเยี่ยมชมความสวยงามทางธรรมชาติ และพื้นที่แห่งวิถีชีวิตของชุมชนแล้ว ชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร มีลานกิจกรรมที่จะสามารถทำกิจกรรมอื่นๆ ได้หลากหลาย เช่น การจัดกิจกรรม walk rally การเล่นปิงปอง ที่ทางลุงสอนมีจัดเตรียมไว้ให้หรือการเล่นกีฬาทางน้ำต่างๆ ซึ่งนักท่องเที่ยวสามารถเลือกทำ กิจกรรมได้ตามใจชอบหรือจัดกิจกรรมได้ตามความเหมาะสม และกิจกรรมอื่นๆ เช่น กิจกรรมพายเรือคายัค กิจกรรมปลูกป่าชายเลน กิจกรรมงมหอยแครง กิจกรรมทำอาหารทะเล กิจกรรมล่องเรือชมหลักเขต 

เขตบางขุนเทียนมีพื้นที่ส่วนสำคัญติดชายทะเลทางด้านฝั่งอ่าวไทย โดยมีหลักเขตเป็นตัวแบ่งพื้นที่ระหว่างกรุงเทพมหานครและจังหวัดข้างเคียงที่อยู่กลางทะเลด้วยกัน คือหลักเขตที่ 28 แบ่งระหว่าง กรุงเทพฯ และจังหวัดสมุทรปราการ และหลักเขตที่ 29 แบ่งระหว่างกรุงเทพฯ และจังหวัดสมุทรสาคร โดยทั้งสองหลักเขตนี้มีระยะห่างกันประมาน 5 กิโลเมตร การที่หลักเขตนี้ไปตั้งอยู่กลางทะเลก็เพราะสืบเนื่องจากกระแสคลื่นได้พักเอาตะกอนของแนวพื้นดินเดิมลงหายไปสู่ทะเลตลอดเวลา สำหรับการเดินทางไปยังหลักเขต สามารถติดต่อเรือท่องเที่ยวได้จากท่าเรือวัดประชาบำรุง (วัดลูกวัว) และท่าเรือโรงเรียนคลองพิทยาลงกรณ์ ฯลฯ

นอกจากนี้ ชุมชนแสนตอ แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร ยังมีแหล่งท่องเที่ยวสถานที่สำคัญในบริเวณชุมชน ได้แก่ ศาลเจ้าแม่กวนอิม วัดหัวกระบือ สะพานแดง จุดชมวิวปลาโลมา ศาลพันท้ายนรสิงห์ ตลาดน้ำพันท้ายนรสิงห์

พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นกรุงเทพมหานคร เขตบางขุนเทียน (โรงเรียนคลองพิทยาลงกรณ์)

พื้นที่จัดแสดงและทำกิจกรรมเพื่อการเรียนรู้ในโรงเรียนคลองพิทยาลงกรณ์ประกอบด้วยพื้นที่ 3 แห่งใน 2 อาคาร ได้แก่ พื้นที่บางส่วนชั้นที่ 2 ของอาคาร 5 ชั้นเป็นห้องที่พื้นที่ของเวทีและพื้นที่ทำกิจกรรม บนเวทีมีบอร์ดแสดงภาพจากกิจกรรมการเรียนรู้เกี่ยวกับท้องถิ่นและป่าชายเลนตามฐานต่างๆ โดยกิจกรรมดังกล่าวที่อยู่ในความรับผิดชอบของอาจารย์เกรียงศักดิ์ ฤกษ์งาม นอกจากนี้ กิจกรรมยังได้รับการสนับสนุนเป็นอย่างดีจากผู้อำนวยการโรงเรียนฯ ทั้งในเรื่องของอาคารสถานที่ในการจัดกิจกรรม และการพัฒนาให้กิจกรรมดังกล่าวเป็นการหารายได้เสริมให้กับโรงเรียน กิจกรรมจัดขึ้นให้กับหน่วยงานการศึกษาหรือหน่วยงานอื่นๆ ที่ต้องการนำเด็กและเยาวชนมาร่วมกิจกรรมการเรียนรู้นอกห้องเรียน

ส่วนจัดแสดงที่ 2 เป็นพื้นที่เก็บรวบรวมข้าวของเครื่องใช้ในชีวิตประจำวัน และของเก่าที่ไม่ได้มีการใช้งานแล้วมาเก็บรวบรวมไว้ ก่อนที่จะพัฒนามาเป็นพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นของกรุงเทพมหานคร จุดประสงค์สำคัญในการรวบรวมครั้งนั้นมาจากความต้องการรวบรวมสิ่งของที่ใช้ในการเรียนการสอน วัตถุบางส่วนมาจากการบริจาคของชาวบ้าน วัตถุสิ่งของประกอบไปด้วย เครื่องกระเบื้อง เครื่องถ้วย อุปกรณ์ดักสัตว์น้ำ อุปกรณ์ทางการเกษตร กระถางธูป เครื่องปั้นดินเผา พระเครื่อง บอร์ดแสดงภาพในเรื่องครูภูมิปัญญาท้องถิ่น ภาพวาดของเด็กเกี่ยวกับท้องถิ่น เครื่องดนตรีบางชิ้น นอกจากนี้ ยังมีพื้นที่อีกส่วนหนึ่งให้เด็กเข้ามาใช้ห้องเรียนดังกล่าวในการอ่านหนังสือ หรือทำกิจกรรมในชั่วโมงเรียนอื่นๆ

ส่วนจัดแสดงที่ 3 เป็นส่วนที่เรียกว่า “พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นกรุงเทพมหานคร บางขุนเทียน” โดยเปิดให้บริการทุกวัน ระหว่างเวลา 08.30 น. – 16.30 น. นิทรรศการดังกล่าวสร้างขึ้นเป็นหนึ่งในโครงการนำร่องพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นของกรุงเทพมหานคร บริษัทเอกชนเข้ามารับทำหน้าที่ในการเก็บข้อมูลและสร้างตัวนิทรรศการ จากคำบอกเล่าของอาจารย์เกรียงศักดิ์ นักวิจัยของบริษัททำงานในระดับลึกที่เป็นการเก็บข้อมูลต่างๆ ทั้งทางภูมิศาสตร์ ประศาสตร์ท้องถิ่น ความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจระหว่างพื้นที่กับชุมชนโดยรอบ อย่างไรก็ตาม เรื่องราวที่บอกเล่าดูจะมุ่งประเด็นไปที่ “ท้องถิ่น” ที่ใกล้กว่าบริเวณใกล้พื้นที่โรงเรียน นัยหนึ่งอาจช่วยให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างเงื่อนไขทางธรรมชาติ/กายภาพ และอีกนัยหนึ่งความเป็นท้องถิ่นที่ยึดโยงกับพื้นที่บริเวณนั้นอาจดูลดความสำคัญลงไป

ฐานข้อมูลพิพิธภัณฑ์ในประเทศไทย. (2557). พิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นกรุงเทพมหานคร เขตบางขุนเทียน (โรงเรียนคลองพิทยาลงกรณ์). ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://db.sac.or.th/museum/

นิกษ์นิภา เปจะโปะ และ พัชราภรณ์ จันทร์สมบุญ. (2561). Amazing ไทยเท่ เก๋ไก๋วิถีชุมชนแสนตอ บางขุนเทียน. มหาวิทยาลัยสยาม.

วัดธรรมคุณาราม หลวงพ่อเต่า บางขุนเทียน ชายทะเล. (2565). [ภาพประกอบ]. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://www.facebook.com/

วัดธรรมคุณาราม หลวงพ่อเต่า บางขุนเทียน ชายทะเล. (2566). [ภาพประกอบ]. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://www.facebook.com/

วันทนี สว่างอารมณ์. (2553). "รูปแบบการจัดการบ้านพักโฮมสเตย์ชุมชนแสนตอแขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร". วารสารหน่วยวิจัยวิทยาศาสตร์เทคโนโลยีและสิ่งแวดล้อมเพื่อการเรียนรู้. 1(1), 63.

วิถีชีวิตชุมชนป่าชายเลนบางขุนเทียน. (ม.ป.ป.). บทที่ 6 วิถีชุมชนป่าชายเลนบางขุนเทียน. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก  https://cms.dru.ac.th/

Tripgether. (27 มีนาคม 2560). แสนตอ แสนสงบ แสนสุข งมหอยแครง นอนโฮมสเตย์ในกรุงเทพฯ พร้อมอาหารทะเลจัดเต็ม!. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://www.tripgether.com/

Butteroly. (2562). • แสนตอ • แสนสงบ • แสนสุข • งมหอยแครง นอนโฮมสเตย์ในกรุงเทพฯ พร้อมอาหารทะเลจัดเต็ม!. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://th.readme.me/

ChumChonChampion. (2567). ชุมชนแสนตอ ทะเลซ่อนตัวในเมืองกรุง. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://www.chumchonchampionthailand.com/

Local Alike รีวิว. (2558). แสนตอ ทะเลซ่อนตัว. สืบค้น 27 มีนาคม 2568, จาก https://www.thetrippacker.com/