กว๊านพะเยาเป็นแหล่งน้ำที่มีความสำคัญทั้งในด้านภูมิศาสตร์และวัฒนธรรม ตั้งอยู่ในจังหวัดพะเยา ภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย ซึ่งเป็นแหล่งน้ำที่ใหญ่ที่สุดในลุ่มน้ำอิงและในภาคเหนือโดยรวม กว๊านพะเยามีลักษณะภูมิประเทศที่คล้ายกับแอ่งกระทะหงาย ซึ่งเกิดจากการบีบตัวโก่งงอของเปลือกโลกเมื่อประมาณ 60 ล้านปีที่ผ่านมา ทำให้พื้นที่แห่งนี้ถูกล้อมรอบด้วยเทือกเขาทั้งสองฝั่งคือ เทือกเขาดอยด้วน ทางทิศตะวันออกและเทือกเขาผีปันน้ำ (ดอยหลวง) ทางทิศตะวันตก นอกจากนี้ยังเป็นจุดเชื่อมต่อที่สำคัญของลำน้ำและแหล่งน้ำต่าง ๆ ที่ไหลรวมกัน ก่อนที่จะไหลลงสู่แม่น้ำอิงและไปรวมกับแม่น้ำโขงที่บ้านปากอิง อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงราย โดยแม่น้ำโขงไหลต่อไปในประเทศลาว เขมร และเวียดนามจนถึงทะเลจีนใต้

คำว่า "กว๊าน" ในภาษาเหนือหมายถึง แหล่งน้ำที่รวมกันจากลำห้วย หนอง และร่องน้ำต่าง ๆ ซึ่งเชื่อมต่อกันอย่างเป็นระบบ กว๊านพะเยาเดิมเป็นแหล่งน้ำตามธรรมชาติที่มีน้ำมากในฤดูฝนและลดลงในฤดูแล้ง โดยประกอบไปด้วยลำห้วยสำคัญหลายสาย เช่น น้ำแม่ใจ ห้วยแม่ตำ น้ำร่องขุ้ย และน้ำร่องปง ที่ไหลมารวมกันจนเกิดเป็นแหล่งน้ำขนาดใหญ่ในปัจจุบัน ในปี พ.ศ. 2484 กรมประมงได้ดำเนินการสร้างทำนบกั้นลำน้ำอิง เพื่อเพิ่มปริมาณน้ำในฤดูแล้งและสนับสนุนการเกษตรและการทำประมงน้ำจืด ส่งผลให้กว๊านพะเยากลายเป็นบึงน้ำขนาดใหญ่ที่รองรับน้ำจากลำห้วยและแม่น้ำต่าง ๆ ที่ไหลลงสู่อ่างเก็บน้ำ

นอกจากความสำคัญทางภูมิศาสตร์และเศรษฐกิจแล้ว กว๊านพะเยายังมีคุณค่าทางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ที่ลึกซึ้ง ตำนานเกี่ยวกับกว๊านพะเยาได้ถูกถ่ายทอดผ่านคำเล่าขานและกลอนพื้นบ้าน โดยตำนานแรกเกี่ยวข้องกับพระโพธิสัตว์ที่เสวยชาติเป็นนกเอี้ยงบินลงไปอาบน้ำในหนองน้ำแห่งหนึ่งทุกวันจนถูกเหยี่ยวจิกกิน ทำให้หนองน้ำแห่งนี้ถูกเรียกว่า "หนองเอี้ยง" ตำนานที่สองเล่าถึงการแอบชู้ของพระร่วง (พ่อขุนรามคำแหง) กษัตริย์แห่งเมืองสุโขทัยที่ได้แปลงกายเป็นนกเอี้ยงหนีไปจนตกลงในหนองน้ำ หนองน้ำแห่งนั้นจึงได้ชื่อว่า "หนองเอี้ยง" อีกครั้ง

กว๊านพะเยาจึงไม่เพียงแต่เป็นแหล่งน้ำสำคัญที่สนับสนุนการเกษตรและการประมงของชาวบ้านในพื้นที่ แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของการเชื่อมโยงระหว่างธรรมชาติและวัฒนธรรมที่ถูกถ่ายทอดผ่านตำนานและวิถีชีวิตของชาวพะเยา ชุมชนที่อาศัยอยู่รอบ ๆ กว๊านพะเยาจึงถือว่าเป็นส่วนหนึ่งของแหล่งน้ำที่มีคุณค่าทั้งในด้านสิ่งแวดล้อมและประเพณีพื้นบ้านที่สืบทอดมาอย่างยาวนาน การรักษาสภาพแวดล้อมของกว๊านพะเยาจึงเป็นเรื่องที่สำคัญในการคงไว้ซึ่งความสมดุลระหว่างธรรมชาติและวิถีชีวิตของคนในท้องถิ่น

กว๊านพะเยาอยู่ในเขตอำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา เป็นแหล่งน้ำที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในภาคเหนือตอนบน มีลักษณะคล้ายกะทะ โดยมีกว๊านพะเยาเป็นก้นกะทะ ถูกล้อมรอบด้วยภูเขาทั้งสองฝั่ง คือ เทือกเขาดอยด้วนทางทิศตะวันออก และเทือกเขาผีปันน้ำ (ดอยหลวง) ทางทิศตะวันตก หนึ่งในลักษณะเด่นของกว๊านพะเยา คือ แหล่งน้ำที่สำคัญที่เกิดจากการรวมตัวของลำห้วยและลำน้ำจากเทือกเขาต่าง ๆ เช่น ลำน้ำแม่ใจ ห้วยแม่ตำ ลำน้ำร่องขุ้ย และลำน้ำร่องปง ซึ่งไหลมารวมกันในแอ่งกว๊านพะเยา โดยน้ำในกว๊านพะเยาจะสูงในช่วงฤดูฝนและลดลงในฤดูแล้ง การกักเก็บน้ำจากลำน้ำเหล่านี้ช่วยให้พื้นที่รอบ ๆ กว๊านพะเยาสามารถใช้ประโยชน์ในการเกษตรกรรม การประมงน้ำจืด และการใช้ดื่มกินของชุมชนได้ตลอดทั้งปี

พื้นที่ริมกว๊านพะเยามีลักษณะเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำ ซึ่งมีพืชน้ำและพืชทุ่งหญ้าหลากหลายชนิดที่ช่วยรักษาระบบนิเวศในพื้นที่ เช่น ต้นบัว ต้นสะเดา และพืชน้ำอื่น ๆ ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการกรองน้ำและรักษาคุณภาพน้ำให้สะอาด พื้นที่นี้ยังเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำ เช่น ปลา กุ้ง และหอย ที่เป็นแหล่งอาหารสำคัญของชุมชน นอกจากนี้ยังมีสัตว์ป่าอื่น ๆ ที่พบได้รอบกว๊าน เช่น นกน้ำ และสัตว์เลื้อยคลานต่าง ๆ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของระบบนิเวศที่สมบูรณ์ของกว๊านพะเยา

กว๊านพะเยามีภูมิประเทศที่สวยงาม โดยรอบเป็นภูเขาที่ทอดยาวตามแนวทิศตะวันออกและตะวันตก ทำให้สถานที่นี้มีทิวทัศน์ที่งดงามทั้งในฤดูฝนและฤดูแล้ง ในช่วงฤดูฝน กว๊านพะเยาจะมีน้ำท่วมเต็มพื้นที่ เป็นภาพที่งดงามและช่วยเพิ่มความอุดมสมบูรณ์ให้กับระบบนิเวศ ในขณะที่ในช่วงฤดูแล้งกว๊านพะเยาจะมีลักษณะเป็นบึงขนาดใหญ่ที่เชื่อมโยงกับแหล่งน้ำต่าง ๆ ในพื้นที่

ประชาชนที่อาศัยอยู่บริเวณริมกว๊านพะเยาโดยปกติแล้วเป็นชาวไทยพื้นเมืองเดิมที่ตั้งถิ่นฐานบ้านเรือนอยู่ในบริเวณนี้มาเป็นเวลานาน ส่วนหนึ่งอาจอพยพย้ายเข้ามาเนื่องจากการแต่งงานกับคนในพื้นที่ริมกว๊านพะเยา ส่วนหนึ่งเป็นประชากรแฝง เช่น กลุ่มคนที่เข้ามาประกอบอาชีพในบริเวณนี้เป็นการชั่วคราว 

ริมกว๊านพะเยามีภูมิประเทศที่เอื้อต่อการทำการเกษตรกรรม เนื่องจากพื้นที่ส่วนใหญ่ประกอบด้วยที่ราบลุ่มและแหล่งน้ำธรรมชาติที่เหมาะสมกับการเพาะปลูกและการทำการเกษตรอื่น ๆ ทำให้ประชาชนในพื้นที่มีรายได้หลักมาจากภาคเกษตรกรรม โดยเฉพาะการทำเกษตรกรรมแบบดั้งเดิมและการใช้ทรัพยากรธรรมชาติในพื้นที่เพื่อเป็นรายได้ที่ยั่งยืน ส่วนนอกภาคการเกษตรก็มีบทบาทสำคัญในด้านการพัฒนาเศรษฐกิจและเสริมสร้างรายได้ให้กับประชาชนในพื้นที่เช่นกัน

1.ภาคเกษตรกรรม 

ภาคเกษตรกรรมเป็นแหล่งรายได้หลักของประชาชนในพื้นที่ริมกว๊านพะเยา เนื่องจากภูมิประเทศที่เหมาะสมสำหรับการทำเกษตรกรรม ทั้งในด้านการเพาะปลูก การเลี้ยงสัตว์ และการประมง รวมไปถึงการใช้ทรัพยากรป่าไม้ในพื้นที่ ทำให้การเกษตรกรรมในพื้นที่ริมกว๊านพะเยามีความหลากหลายและสามารถสร้างรายได้ได้ในหลายรูปแบบ

• กสิกรรม การเพาะปลูกข้าวและพืชผลอื่น ๆ เช่น ข้าวโพด ถั่วเหลือง และผักต่าง ๆ เป็นส่วนสำคัญของการเกษตรกรรมในพื้นที่ เนื่องจากน้ำในกว๊านพะเยาเอื้อต่อการชลประทานในช่วงฤดูร้อน ทำให้การปลูกข้าวและพืชอื่น ๆ เป็นไปได้ตลอดทั้งปี โดยเฉพาะในช่วงฤดูฝนที่น้ำจากกว๊านพะเยาจะช่วยหล่อเลี้ยงพื้นที่การเกษตร
• ปศุสัตว์ การเลี้ยงสัตว์ เช่น โค กระบือ และไก่ เป็นกิจกรรมที่สำคัญในการสร้างรายได้แก่ชาวบ้าน นอกจากนี้ยังมีการนำผลผลิตจากสัตว์ เช่น นม และไข่ มาทำการแปรรูปเพื่อเพิ่มมูลค่าทางเศรษฐกิจ
• การทำประมง กว๊านพะเยาเป็นแหล่งน้ำธรรมชาติที่มีความหลากหลายของระบบนิเวศทั้งสัตว์น้ำและพืชน้ำนานาชนิด ส่งผลให้มีบทบาทสำคัญอย่างมากต่อการประกอบอาชีพของประชาชนในพื้นที่ โดยเฉพาะการประมงน้ำจืด ชาวบ้านในพื้นที่ยังคงทำการจับปลาและกุ้งจากกว๊านพะเยาเป็นอาชีพหลัก โดยปลาและกุ้งที่จับได้มักจะถูกนำไปจำหน่ายทั้งในท้องถิ่นและในตลาดต่าง ๆ
• การเก็บผลผลิตจากป่าไม้ เช่น การเก็บเห็ด
• การบริการทางเกษตรและการแปรรูปผลิตผลทางการเกษตร นอกจากการทำเกษตรกรรมพื้นฐานแล้ว ชาวบ้านในพื้นที่ยังมีการพัฒนาเทคโนโลยีในการแปรรูปผลิตผลทางการเกษตร เช่น การทำข้าวเกรียบ การทำน้ำตาลจากต้นตาล หรือการแปรรูปผลไม้ เพื่อเพิ่มมูลค่าของผลผลิตทางการเกษตร และขยายตลาดการค้าเพื่อรองรับผลิตภัณฑ์ทางการเกษตร

2.นอกภาคการเกษตร

แม้ว่าการทำเกษตรกรรมจะเป็นรายได้สำคัญ แต่ด้วยยุคสมัยและสภาพสังคมที่เปลี่ยนแปลงและพัฒนาไปอย่างต่อเนื่อง ทำให้เกิดอาชีพมากมายนอกเหนือจากการทำเกษตรเพื่อให้สอดคล้องกับบริบทของสังคม โดยเฉพาะในช่วงเวลาที่มีการพัฒนาความเจริญในด้านอุตสาหกรรมและการบริการต่าง ๆ การดำเนินกิจกรรมทางเศรษฐกิจเหล่านี้ได้ช่วยเสริมสร้างรายได้ให้กับประชาชนในพื้นที่มากยิ่งขึ้น เช่น การทำเหมืองแร่ รับราชการ รับจ้าง การทำการค้า ทั้งการค้าขายสินค้าเบ็ดเตล็ด ข้าวของเครื่องใช้ ค้าผลผลิตทางการเกษตร นอกจากนี้ยังมีธุรกิจในภาคการท่องเที่ยว ซึ่งเป็นหนึ่งในอุตสาหกรรมที่กำลังเติบโตในพื้นที่กว๊านพะเยา เนื่องจากมีนักท่องเที่ยวเดินทางมาชมธรรมชาติและศึกษาวัฒนธรรมท้องถิ่น ส่งผลให้ภาคการบริการ เช่น โรงแรม ร้านอาหาร และธุรกิจท่องเที่ยวอื่น ๆ เติบโตขึ้นอย่างรวดเร็ว

ชุมชนบริเวณริมกว๊านพะเยาเป็นชุมชนที่มีลักษณะทางสังคมและวัฒนธรรมที่ผสมผสานอย่างกลมกลืนระหว่างศาสนา วิถีชีวิต และธรรมชาติ การรักษาศาสนาและวัฒนธรรมท้องถิ่นเป็นส่วนสำคัญในการเสริมสร้างความเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันในชุมชนและการดำรงชีวิตอย่างยั่งยืนในสภาพแวดล้อมที่มีความผูกพันกับธรรมชาติและทรัพยากรในท้องถิ่น โดยประชาชนในพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพุทธศาสนิกชน นับถือศาสนาพุทธซึ่งมีบทบาทสำคัญในการดำเนินชีวิตประจำวัน มีการจัดกิจกรรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับศาสนา เช่น การทำบุญ ตักบาตร ฟังธรรม และการร่วมกิจกรรมในวันสำคัญทางศาสนา เช่น วันพระ และวันสงกรานต์ การไปวัดเป็นสิ่งที่ประชาชนกระทำเพื่อสืบสานและรักษาประเพณีอันดีงามไว้

ด้านประเพณีและพิธีกรรมทางศาสนาในชุมชนริมกว๊านพะเยามีความสำคัญสูง เนื่องจากสะท้อนถึงความเชื่อมโยงกับธรรมชาติและความอุดมสมบูรณ์ของท้องถิ่น การรักษาประเพณีเหล่านี้ช่วยเสริมสร้างความสามัคคีและความร่วมมือในชุมชน อีกทั้งยังมีส่วนสำคัญในการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติ

• ประเพณีสงกรานต์ : สงกรานต์ หรือเทศกาลปีใหม่ไทย เป็นประเพณีสำคัญที่ชาวพะเยาให้ความสำคัญ โดยจะมีการทำบุญตักบาตร รดน้ำขอพรผู้ใหญ่ และการเล่นน้ำสงกรานต์ ซึ่งช่วยสร้างความสุขและความสามัคคีในชุมชน การร่วมกิจกรรมในเทศกาลสงกรานต์ทำให้ชุมชนมีความเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน
• ประเพณีทอดกฐิน : ในช่วงฤดูฝน ประชาชนในพื้นที่จะร่วมกันจัดงานทอดกฐิน ซึ่งเป็นการบริจาคเพื่อช่วยสร้างวัดหรือปรับปรุงสิ่งก่อสร้างภายในวัด การทอดกฐินถือเป็นกิจกรรมที่สะท้อนถึงจิตใจที่เอื้อเฟื้อและความเชื่อในบุญบารมีของประชาชนในชุมชน
• ประเพณีขอฝน : เนื่องจากริมกว๊านพะเยามีการทำเกษตรกรรมที่ต้องพึ่งพาน้ำในการเพาะปลูก ประชาชนจะจัดพิธีขอฝนในช่วงฤดูแล้งเพื่อให้พืชผลทางการเกษตรเจริญเติบโตได้ โดยจะมีการบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์และพระพุทธรูปเพื่อขอให้ฝนตกตามฤดูกาล ซึ่งพิธีนี้เป็นการแสดงถึงความเชื่อและความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติ

ผลิตภัณฑ์ปลาส้มริมกว๊านพะเยา

ปลาส้มเป็นผลิตภัณฑ์อาหารพื้นบ้านที่ได้รับความนิยมอย่างมากในชุมชนริมกว๊านพะเยา โดยเฉพาะในกลุ่มประชาชนที่ทำการประมงและอาศัยอยู่ใกล้แหล่งน้ำ การทำปลาส้มเป็นวิธีการถนอมอาหารที่สืบทอดกันมาหลายชั่วอายุคน และยังคงได้รับความนิยมในปัจจุบันทั้งในฐานะอาหารประจำท้องถิ่นและเป็นสินค้าพื้นเมืองที่สร้างรายได้ให้กับชุมชน

กระบวนการผลิตปลาส้ม

การผลิตปลาส้มในพื้นที่ริมกว๊านพะเยามีขั้นตอนที่ไม่ซับซ้อนและใช้วัตถุดิบที่หาได้จากธรรมชาติ ซึ่งขั้นตอนการผลิตประกอบด้วย

1.การเลือกปลา ปลาที่ใช้ทำปลาส้มส่วนใหญ่จะเป็นปลาน้ำจืดที่มีเนื้อเหนียวและมีรสชาติที่ดี เช่น ปลานิล ปลาหมอ หรือปลาทราย ซึ่งจับได้จากกว๊านพะเยา ชาวบ้านจะเลือกปลาที่สดและมีคุณภาพเพื่อให้ได้ผลิตภัณฑ์ที่มีรสชาติอร่อยและทนทาน

2.การทำความสะอาดปลา หลังจากจับปลาแล้วจะทำการขอดเกล็ดและล้างให้สะอาด โดยการล้างปลาอย่างละเอียดช่วยลดกลิ่นคาวและทำให้ปลาเหมาะสมต่อการถนอม

3.การหมักปลา ปลาที่เตรียมเสร็จจะถูกหมักด้วยเครื่องปรุงพื้นบ้าน เช่น เกลือ น้ำตาล และข้าวคั่ว ซึ่งเป็นส่วนสำคัญในการทำให้ปลาเกิดการหมักและมีรสชาติเปรี้ยวอ่อน ๆ หลังจากนั้นปลาจะถูกบรรจุลงในภาชนะที่สะอาดและปิดให้มิดชิด เพื่อให้ปลาหมักได้ตามระยะเวลาที่กำหนด โดยปกติจะใช้เวลาหมักประมาณ 3-5 วัน

4.การตากปลา หลังจากการหมักปลาส้มเสร็จแล้ว บางครั้งจะมีการตากปลาส้มในแสงแดดเพื่อให้เนื้อปลามีความเหนียวและเพิ่มรสชาติให้เข้มข้นขึ้น กระบวนการนี้ช่วยยืดอายุการเก็บรักษาปลาส้มให้สามารถเก็บไว้ได้นาน

5.การบรรจุและจัดจำหน่าย เมื่อปลาส้มทำเสร็จเรียบร้อยแล้ว จะมีการบรรจุในภาชนะที่สะอาดและปิดให้มิดชิด เพื่อรักษาคุณภาพและความสดของปลาส้มก่อนนำไปจำหน่ายในตลาด ทั้งในชุมชนและนอกพื้นที่

การผลิตปลาส้มเป็นหนึ่งในสินค้าพื้นเมืองที่มีความน่าสนใจสำหรับนักท่องเที่ยวที่มาเยือนจังหวัดพะเยา ซึ่งสามารถซื้อเป็นของฝากหรือของที่ระลึกจากการท่องเที่ยวในพื้นที่ โดยปลาส้มริมกว๊านพะเยาเป็นผลิตภัณฑ์ที่สะท้อนถึงความเชี่ยวชาญและภูมิปัญญาของชุมชนในการถนอมอาหาร โดยมีขั้นตอนการผลิตที่เรียบง่ายและเป็นธรรมชาติ นอกจากจะช่วยให้ชาวบ้านสามารถบริโภคปลาได้นานขึ้น ยังเป็นแหล่งรายได้สำคัญที่ส่งเสริมเศรษฐกิจท้องถิ่นด้วย

ภาษาพูด : ภาษาไทยกลาง ภาษาไทยถิ่นเหนือ

ภาษาเขียน : อักษรไทย

กรมประมง. (ม.ป.ป.). กว๊านพะเยา. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://www4.fisheries.go.th/

การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย. (ม.ป.ป.). กว๊านพะเยา. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://thai.tourismthailand.org/

ภัทรบดินทร์ สุทธภักดี. (2559). แนวทางการพัฒนานวัตกรรมเพื่อการบริหารจัดการการท่องเที่ยวของชุมชนริมกว๊านพะเยา. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

ปลาส้มกว๊านพะเยา - ปลาส้มนงคราญ ขายปลีก-ส่ง เชียงราย. (25 สิงหาคม 2563). ปลาส้มจร้า ปลาส้มกว๊านพะเยา. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://www.facebook.com/

ปลาส้มกว๊านพะเยา - ปลาส้มนงคราญ ขายปลีก-ส่ง เชียงราย. (30 พฤษภาคม 2564). ปลาส้มทอด อาโห่รย อาโหร่ย มาแล้วจร้าาาาาา. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://www.facebook.com/

ปลาส้มกว๊านพะเยา - ปลาส้มนงคราญ ขายปลีก-ส่ง เชียงราย. (29 กันยายน 2565). ปปลาส้มจร้า ปลาส้มกว๊านพะเยา. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://www.facebook.com/

มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐานของชุมชน. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://archive.lib.cmu.ac.th/

ศิลปวัฒนธรรม. (21 สิงหาคม 2567). กำเนิด “กว๊านพะเยา” มาจาก “หนองเอี้ยง” แหล่งน้ำขนาดใหญ่อันดับสามของประเทศ. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2568, จาก https://www.silpa-mag.com/

สมศักดิ์ เทพตุ่น และคณะ. (2552). โครงการวิจัยการจัดการท่องเที่ยวเชิงนิเวศโดยชุมชนชาวประมงพื้นบ้านพื้นที่กว๊านพะเยา จังหวัดพะเยา: รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.