จอมบึงหรืออำเภอจอมบึงมีประวัติมายาวนาน มีถ้ำจอมพลที่เป็นจุดเด่นของอำเภอจอมบึง เเละเป็นที่ตั้งของมหาวิทยาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง สมกับคำขวัญประจำเมือง “ถิ่นคนดี มีอารยธรรม การศึกษาราชภัฏนำ งามล้ำถ้ำจอมพล”
จอมบึงหรืออำเภอจอมบึงมีประวัติมายาวนาน มีถ้ำจอมพลที่เป็นจุดเด่นของอำเภอจอมบึง เเละเป็นที่ตั้งของมหาวิทยาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง สมกับคำขวัญประจำเมือง “ถิ่นคนดี มีอารยธรรม การศึกษาราชภัฏนำ งามล้ำถ้ำจอมพล”
จอมบึง เป็นอำเภอที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ ซึ่งมีหลักฐานสามารถยืนยันได้ว่า เป็นสถานที่มีผู้คนอาศัยตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์เคยอยู่อาศัย จากการค้นพบหลักฐานเครื่องมือ เครื่องใช้ ซึ่งมีอายุไม่น้อยกว่า 4,000 ปี กระจัดกระจายอยู่โดยรอบทุ่งจอมบึง บนพื้นที่ราบ และบริเวณถ้ำตามภูเขา และในเหตุการณ์สมัยไทยรบกับพม่า ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา กรุงธนบุรี ถึงต้นกรุงรัตนโกสินทร์
อำเภอจอมบึง เป็นเสมือนชายแดนเมืองราชบุรี เป็นเส้นทางการเดินทัพของพม่ามาโดยตลอด ซึ่งปรากฏหลักฐานสำคัญที่เกี่ยวเนื่อง เช่น ด่านทับตะโก เป็นต้น และอำเภอจอมบึง เป็นอำเภอที่ “พระพุทธเจ้าหลวง” หรือ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ได้เคยเสด็จพระพาสถึง 2 ครั้ง คือ
ครั้งที่ 1 ปี พ.ศ. 2416 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสไทรโยค จังหวัดกาญจนบุรี โดยผ่านมาทางเมืองราชบุรี มีชาวกระเหรี่ยงจากบ้านสวนผึ้งมาเฝ้ารอรับเสด็จ ใกล้กับ บ้านเก่ากระเหรี่ยงเดิม ในเขตตำบลด่านทับตะโก ตามพระราชนิพนธ์โคลงนิราศกาญจนบุรี ที่พระองค์ทรงแต่งโดยใช้พระนามแฝงว่า “ท้าวสุภัติการภักดี (นาก)” ได้ผ่านท้องที่บ้านหนองบัวค่าย ด่านทับตะโกไปทางท่าตะคร้อ
ครั้งที่ 2 เมื่อวันที่ 19-21 ธันวาคม พ.ศ. 2438 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสถ้ำมุจลินท์ ในเขากลางเมืองท้องที่ตำบลจอมบึง ได้ทรงพระราชทานนามถ้ำใหม่ว่า “ถ้ำจอมพล” และทรงจารึกพระบรมมหานามาภิไธย จปร. 114 เพื่อเป็นอนุสรณ์ไว้หน้าถ้ำด้วย การเสด็จครั้งนี้ ทรงมีพระราชดำริว่า ท้องที่อำเภอจอมบึง เป็นที่ราบ มีการทำนามากกว่าแห่งอื่น ประชาชนตั้งบ้านเรือนอยู่หนาแน่นแต่กันดาร และอยู่ไกลจากตัวเมืองราชบุรีมาก การเดินทางให้เร็วต้องใช้การขี่ม้า ถ้าเดินเท้าต้องใช้เวลาร่วมวัน จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งขึ้นเป็นกิ่งอำเภอ โดยให้ชื่อว่า “จอมบึง” ตามชื่อพระราชทานให้ท้องบึง เมื่อครั้งเสด็จโดยทรงม้า พระที่นั่ง ไปทางสายเก่าบ้านวังมะเดื่อ เพื่อไปทอดพระเนตรบึงใหญ่ ซึ่งพระองค์ทรงโปรดปรานในความงามของบึงมาก ทรงพระดำรัสช้าๆ ว่า "นี้หรือบึง สวยงามดี ต่อไป จะเจริญ ต่อไปนี้ให้เรียกว่า จอมบึง" และให้กิ่งอำเภอจอมบึง ขึ้นกับอำเภอเมืองราชบุรี ในปี พ.ศ.2439 และที่ทำการกิ่งอำเภอจอมบึง ครั้งแรกตั้งอยู่ที่บ้านเกาะริมบึง (ปัจจุบันคือ บริเวณโรงฆ่าสัตว์เทศบาลตำบลจอมบึง) ครั้งที่ 2 บริเวณเสาธงในสนามโรงเรียนบ้านจอมบึง ครั้งที่ 3 คือ ที่ว่าการอำเภอจอมบึง ในปัจจุบัน
พ.ศ. 2501 กระทรวงมหาดไทย ได้ประกาศยกฐานะ “กิ่งอำเภอจอมบึง เป็น อำเภอจอมบึง” โดยมีนายประกิต พิณเจริญ เป็นนายอำเภอคนแรก และใช้อาคารหลังเดิมเรื่อยมา จนถึงปี พ.ศ. 2518
วันที่ 1 มิถุนายน พ.ศ. 2515 กระทรวงมหาดไทย เห็นว่าตำบลสวนผึ้ง มีพื้นที่กว้างขวาง เต็มไปด้วยภูเขา และป่าไม้ ประชาชนส่วนใหญ่เป็นชาวกระเหรี่ยงถึง 16 หมู่บ้าน เกรงว่าจะปกครองดูแลไม่ทั่วถึง จึงได้ประกาศแต่งตั้ง และแยกเป็นตำบลใหม่อีก 2 ตำบล คือ ตำบลป่าหวาย และตำบลบ้านบึง
วันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2517 กระทรวงมหาดไทย ได้อนุมัติให้ แบ่งท้องที่ตำบลสวนผึ้ง ตำบลป่าหวาย และตำบลบ้านบึง ออกเป็นกิ่งอำเภอสวนผึ้ง (แยกออกจากอำเภอจอมบึง)
นอกจากการเสด็จพระพาสของ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พระปิยมหาราช) รัชกาลที่ 5 แล้ว ในสมัยของ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช (สมเด็จพระภัทรมหาราช) รัชกาลที่ 9 ได้เสด็จในเขตพื้นที่อำเภอจอมบึง ดังนี้
วันที่ 1 มิถุนายน พ.ศ. 2499 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวองค์ปัจจุบัน สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ และสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี ได้เสด็จประพาสถ้ำจอมพล ได้ทรงจารึกพระปรมาภิไธยย่อ ที่หน้าถ้ำจอมพล ว่า “ภปร. 1 มิ.ย.99 “ ทั้งสามพระองค์ได้ทรงปลูก ต้นสัก ต้นกัลปพฤกษ์ และต้นนนทรี ไว้เป็นที่ระลึก ณ สวนรุกขชาติ บริเวณหน้าถ้ำจอมพล พร้อมโปรดให้ราษฎรได้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทอย่างใกล้ชิด
วันที่ 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2520 สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมงกุฎราชกุมาร เสด็จวางศิลาฤกษ์โรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชจอมบึง และเสด็จประพาสถ้ำจอมพล และทรงเสด็จเปิดป้ายโรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชจอมบึง เมื่อวันที่ 29 กันยายน พ.ศ. 2521
วันที่ 28 สิงหาคม พ.ศ. 2535 พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินวัดถ้ำสิงโตทอง ตำบลปากช่อง อำเภอจอมบึง ทรงประกอบพิธี “พระบรมสารีริกธาตุ ยกฉัตรพระประธาน ตัดลูกนิมิต ฉลองรูปเหมือนพระราชสังวราภิมมฑ์ (หลวงปู่โต๊ะ) และพิธีพุทธาภิกเษกพระพุทธรูป พระพุทธสิริกิตติพิพัฒน์ และสมเด็จนางพญา สก.ฯ หน้าบันพระอุโบสถ วัดถ้ำสิงโตทอง”
เพื่อเป็นการเทิดพระเกียรติ และน้อมระลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณ ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวฯ รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี ที่มีต่อพสกนิกรชาวจอมบึงเป็นการส่วนพระองค์ จากการเสด็จประพาสถ้ำจอมพล เขากลางเมือง อำเภอจอมบึง ชาวอำเภอจอมบึงได้สร้างพระบรมราชานุสาวรีย์ องค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ณ บริเวณหน้าที่ว่าการอำเภอจอมบึง ให้ทรงสถิตเป็นมิ่งขวัญพระบารมี ปกเกล้าฯ คู่กับชาวอำเภอจอมบึงสืบไป
อำเภอจอมบึงมีพื้นที่มากเป็นอันดับสองของจังหวัด คือ มีพื้นที่ทั้งสิ้น 816 ตารางกิโลเมตร มีลักษณะภูมิประเทศเป็นที่ราบลุ่มทุ่งนาและหนองน้ำ พบอยู่ทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือของตำบลปากช่อง ใจกลางของตำบลจอมบึง ตอนใต้ของตำบลเพิกไพร ตอนเหนือของตำบลรางบัวและทางตอนกลางด้านทิศตะวันออกของตำบลด่านทับตะโกืพื้นที่เหล่านี้ส่วนใหญ่ใช้ปลูกข้าว พื้นที่เป็นที่ดินทรายและดินลูกรัง พบในด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือและทิศตะวันตกของตำบลปากช่อง ด้านเหนือและด้านตะวันออกของตำบลจอมบึง ตามแนวกลางจากด้านทิศตะวันออกโค้งไปถึงด้านตะวันตกของตำบลรางบัว พื้นที่เหล่านี้ส่วนใหญ่จะใช้ปลูกมันสำปะหลังพื้นที่ดินร่วนปนทรายและดินดำ พบในด้านทิศใต้ของตำบลปากช่อง สองฝั่งลำน้ำภาชีในตำบลด่านทับตะโกและตำบลแก้มอ้น พื้นที่เหล่านี้ส่วนใหญ่ใช้ปลูกอ้อย พืชไร่ และพืชผักสวนครัว โดยเฉพาะตำบลด่านทับตะโกและตำบลแก้มอ้น จะปลูกพืชผักสวนครัวและพืชไร่มากที่สุดในอำเภอพื่นที่ภูเขา พบมากในตอนใต้ของตำบลรางบัว ด้านทิศตะวันตกของตำบลด่านทับตะโกและตำบลแก้มอ้น ตามแนวเส้นแบ่งเขตตำบลและอำเภอ และยังพบภูเขาขนาดเล็กอยู่ในทุกพื้นที่ของตำบลอื่นๆ ด้วย พื้นที่เหล่านี้ส่วนใหญ่จะเป็นป่าไม้
มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้
- ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอโพธาราม จังหวัดราชบุรี อำเภอท่าม่วงและอำเภอเมืองกาญจนบุรี จังหวัดกาญจนบุรี
- ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอเมืองราชบุรี จังหวัดราชบุรี
- ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอปากท่อ จังหวัดราชบุรี
- ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอสวนผึ้ง จังหวัดราชบุรี
สถานที่สำคัญในชุมชน
- พระพุทธฉายถ้ำฤๅษีเขางู
- ถ้ำเขาบิน
- ถ้ำจอมพล
- สวนรุกขชาติถ้ำจอมพล
- วัดวาปีสุทธาวาส (ตลาดอมยิ้ม)
- วัดนิยมธรรมาราม (ด่านทับตะโก)
- มหาวิทยาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง
- ตลาดนัดด่านทับตะโก
เทศบาลตำบลจอมบึง มีเนื้อที่ทั้งหมด 8.5 ตารางกิโลเมตร ประกอบด้วยพื้นที่ทั้งหมดของ หมู่ที่ 1 และพื้นที่เป็นบางส่วนของหมู่ที่ 2 หมู่ที่ 3 และหมู่ที่ 4 รวม 7 ชุมชน
- ชุมชนบ้านเกาะ มีประชากรหมู่ 1 จำนวน 232 ครัวเรือน
- ชุมชนหนองบ้านเก่า มีประชากรหมู่ 1 จำนวน 47 ครัวเรือน
- ชุมชนบ้านทำเนียบ มีประชากรหมู่ 2 จำนวน 225 ครัวเรือน
- ชุมชนบ้านกลาง-หลังเขา มีประชากรหมู่ 3 จำนวน 260 ครัวเรือน
- ชุมชนบ้านวังมะเดื่อ มีประชากรหมู่ 3จำนวน 120 ครัวเรือน
- ชุมชนคันคลอง มีประชากรหมู่ 3 จำนวน 45 ครัวเรือน
- ชุมชนหนองบัว-หน้าถ้ำ มีประชากรหมู่ 3,4 จำนวน 120 ครัวเรือน
การปกครองส่วนภูมิภาค
อำเภอจอมบึงแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 6 ตำบล 90 หมู่บ้าน
- จอมบึง (Chom Bueng) จำนวน 13 หมู่บ้าน
- ปากช่อง (Pak Chong) จำนวน 16 หมู่บ้าน
- เบิกไพร (Boek Phrai) จำนวน 11 หมู่บ้าน
- ด่านทับตะโก (Dan Thap Tako) จำนวน 20 หมู่บ้าน
- แก้มอ้น (Kaem On) จำนวน 15 หมู่บ้าน
- รางบัว (Rang Bua) จำนวน 15 หมู่บ้าน
อาชีพประชากรส่วนใหญ่ คือ อาชีพ พาณิชยกรรม ประกอบกิจการหอพัก รับราชการ และประกอบอาชีพเกษตรกรรม ซึ่งมีส่วนน้อย เนื่องจากในเขตเทศบาลมีพื้นที่เพียง 8.5 ตารางกิโลเมตร โดยเฉพาะในหมู่ที่ 3 เศรษฐกิจดีจากการค้าขาย เพราะมีประชากร (นักเรียน/นักศึกษา) เข้ามาศึกษาในสถาบันอุดมศึกษา (มหาวิทยายาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง) ซึ่งทำให้เป็นตัวแปรสำคัญที่ทำให้เศรษฐกิจ ในเขตเทศบาลดีขึ้นเป็นลำดับ ส่วนที่ทำกินนอกเขตเทศบาลมีจำนวนมากส่วนใหญ่ ทำไร่ ทำนา และปศุสัตว์
การปกครองส่วนท้องถิ่น
ท้องที่อำเภอจอมบึงประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 8 แห่ง ได้แก่
- เทศบาลเมืองจอมพล ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลจอมบึง (เขตองค์การบริหารส่วนตำบลจอมบึงเดิม)
- เทศบาลตำบลจอมบึง ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลจอมบึง (เขตสุขาภิบาลจอมบึงเดิม)
- เทศบาลตำบลด่านทับตะโก ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลด่านทับตะโก
- องค์การบริหารส่วนตำบลปากช่อง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปากช่องทั้งตำบล
- องค์การบริหารส่วนตำบลเบิกไพร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเบิกไพรทั้งตำบล
- องค์การบริหารส่วนตำบลด่านทับตะโก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลด่านทับตะโก (นอกเขตเทศบาลตำบลด่านทับตะโก)
- องค์การบริหารส่วนตำบลแก้มอ้น ครอบคลุมพื้นที่ตำบลแก้มอ้นทั้งตำบล
- องค์การบริหารส่วนตำบลรางบัว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลรางบัวทั้งตำบล
ประเพณีและศิลปวัฒนธรรม
เทศบาลตำบลจอมบึง มีประเพณีสำคัญ ๆ ดังนี้
- ประเพณีสงกรานต์
- ประเพณีลอยกระทง
- ประเพณีแห่เทียนจำนำพรรษา
- ประเพณีเนื่องในวันสำคัญต่าง ๆ
ผู้มีความรู้ด้านภูมิปัญญาท้องถิ่น
- สาขาเกษตรกรรม
1. นายธวัชชัย แฉล้มนงนุช บ้านเลขที่ 76/16 หมู่ 2 ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรีมีความสามารถด้าน การทำเกษตรแบบผสมผสาน
- สาขาการแพทย์ไทย
1. นางคุภร นพพงศ์กร บ้านเลขที่ 20/2 หมู่ 4 ตำบลจอมบิง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรีมีความสามารถด้าน รักษาโรคด้วยสมุนไพร
- สาขาศิลปกรรม
ชุมชนหนองบ้านเก่า หมู่ 1 ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรีมีความสามารถด้าน ตีกลองยาว
1. นายยงยุทธ โดรณ บ้านเลขที่ 18 มีความสามารถด้าน หมอแคน หมู่๔ ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรี
2. นายชาญ ปานเขียน บ้านเลขที่ 136 หมู่ 1 ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรีมีความสามารถด้าน การวาดรูปจิตกรรม ประติมากรรม
3. นายสนั่น คารมชิต บ้านเลขที่ 9 หมู่ 1 ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรี มีความสามารถด้าน แกะสลัก
- สาขาศาสนาและประเพณี
1. นายสุรินทร์ เหลือละมัย บ้านเลขที่ 385 หมู่ 3 ตำบลจอมบึง อำเภอจอมบึง จังหวัดราชบุรี มีความสามารถด้าน ประเพณีและวัฒนธรรม
สวนรุกขชาติถ้ำจอมพล ตั้งขึ้นใน พ.ศ. 2497 ด้วยดำริของ ฯพณฯ จอมพลผิน ชุณหะวัณ อดีตรองนายกรัฐมนตรี และรัฐมนตรีว่าการกระทรวงเกษตร ในสมัยนั้น “ถ้ำจอมพล” เป็นนามพระราชทานที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชทานเมื่อคราวเสด็จประพาสถ้ำดังกล่าวเมื่อ วันที่ 19 ธันวาคม พ.ศ. 2438 ด้วยทรงจินตนาการว่าหินงอกหินย้อยภายในถ้ำ มีความงดงามเหมือนกับพู่ห้อยอินทรธนู (เครื่องประดับบ่า) ของทหารยศจอมพลในสมัยนั้นวันที่ 24 มกราคม พ.ศ. 2547 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสถ้ำจอมพลเมื่อคราวเสด็จมาซ้อมรบเสือป่าบริเวณจังหวัดราชบุรี วันที่ 1 มิถุนายน พ.ศ. 2499พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช สมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ และสมเด็จพระราชชนนีศรีสังวาลย์ เสด็จประพาสถ้ำจอมพล และทรงปลูกต้นสัก กัลปพฤกษ์ และนนทรีไว้เป็นที่ระลึกในวโรกาสนั้นด้วย และในวันที่ 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2520 สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชเจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ์สยามมงกุฎราชกุมาร เสด็จประพาสถ้ำจอมพล ในคราวเสด็จพระราชดำเนินวางศิลาฤกษ์โรงพยาบาลสมเด็จพระยุพราชจอมบึง
สวนรุกชาติถ้ำจอมพล
สำนักงานจังหวัดราชบุรี ศาลากลางจังหวัดราชบุรี จังหวัดราชบุรี. จอมบึง. เข้าถึงจาก https://ratchaburi.thailocallink.com/amphur_content/cate/6
กรมอุทยานเเห่งชาติ สัตว์ป่า เเละพันธุ์พืช. ถ้ำจอมพล. เข้าถึงข้อมูลเมื่อ 22 มีนาคม 2564. จาก https://catalog.dnp.go.th/en/dataset/dataset31_18/resource/720dcd
