บ้านโคกยูงเป็นชุมชนที่อยู่มายาวนานและมีรากฐานทางประวัติศาสตร์ที่สัมพันธ์กับการตั้งถิ่นฐานของผู้คนในพื้นที่ภาคใต้ของประเทศไทยตั้งแต่สมัยโบราณ ชุมชนนี้เริ่มต้นจากกลุ่มชาวบ้านที่อพยพเข้ามาตั้งรกรากเพื่อทำการเกษตรและประมง เนื่องจากพื้นที่มีความอุดมสมบูรณ์ทั้งทางทรัพยากรธรรมชาติและแหล่งน้ำ

ในอดีตบ้านโคกยูงมีลักษณะเป็นชุมชนเกษตรกรรมแบบพึ่งพาตนเอง โดยเน้นการปลูกพืชสวนยางพารา และพืชพื้นเมืองอื่น ๆ รวมถึงการเลี้ยงสัตว์เพื่อบริโภคและจำหน่ายในท้องถิ่น วิถีชีวิตของชาวบ้านได้รับอิทธิพลจากวัฒนธรรมท้องถิ่นและความเชื่อดั้งเดิมที่สืบทอดกันมา โดยชุมชนได้พัฒนารูปแบบการจัดการทรัพยากรและการดำรงชีวิตตามสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง ทั้งนี้ชุมชนยังคงรักษาและส่งต่อประเพณี วัฒนธรรม และภูมิปัญญาท้องถิ่นไว้เป็นอย่างดี จนถึงปัจจุบันบ้านโคกยูงยังคงเป็นชุมชนที่มีความเข้มแข็งและมีการพัฒนาร่วมสมัยควบคู่ไปกับการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรม และสิ่งแวดล้อมของตนเองอย่างสมดุล

บ้านโคกยูง ตั้งอยู่ในพื้นที่ตำบลโคกหล่อ อำเภอเมือง จังหวัดตรัง โดยมีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลทับเที่ยง อำเภอเมืองตรัง จังหวัดตรัง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ ตำบลทุ่งค่าย อำเภอย่านตาขาว จังหวัดตรัง
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ตำบลบ้านควน อำเภอเมืองตรัง จังหวัดตรัง
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ตำบลควนปริง อำเภอเมืองตรัง จังหวัดตรัง

เป็นชุมชนที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ซึ่งมีความอุดมสมบูรณ์ทางธรรมชาติ เหมาะสมต่อการดำรงชีวิตตามวิถีเกษตรกรรมพื้นบ้าน ชาวบ้านส่วนใหญ่ยังคงพึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติในการดำเนินชีวิต โดยเฉพาะด้านอาหารและยาพื้นบ้าน จากการสำรวจพบว่าพื้นที่นี้มีพืชผักพื้นบ้านจำนวนมากซึ่งแสดงให้เห็นถึงความหลากหลายทางชีวภาพและระบบนิเวศที่สมบูรณ์

บริเวณโดยรอบชุมชนประกอบด้วยพื้นที่ป่า พื้นที่รกร้าง พื้นที่เกษตร และแหล่งน้ำธรรมชาติ เช่น หนองน้ำหรือลำคลอง ที่เอื้อต่อการเจริญเติบโตของพืชพื้นถิ่น ชาวบ้านมักออกไปเก็บพืชผักจากธรรมชาติมาใช้ประกอบอาหาร ใช้เป็นยาสมุนไพร และบางชนิดก็นำมาจำหน่ายเพื่อสร้างรายได้เสริม วิถีชีวิตแบบนี้แสดงถึงการอยู่ร่วมกับธรรมชาติอย่างสมดุล

ลักษณะภูมิประเทศของบ้านโคกยูงจึงมีความหลากหลาย มีทั้งที่ดอน ที่ลุ่ม พื้นที่ชื้น และแหล่งน้ำพอเพียง เหมาะสมกับการทำเกษตรพึ่งพาธรรมชาติ อีกทั้งยังสะท้อนให้เห็นถึงการอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น ทั้งในด้านความรู้เรื่องพืชพรรณ อาหารพื้นบ้าน และการดูแลสุขภาพด้วยวิธีธรรมชาติ ถือเป็นชุมชนที่มีทุนทางทรัพยากรและทุนทางวัฒนธรรม

ข้อมูลประชากรจากกรมการปกครอง พ.ศ. 2568 พบว่า หมู่ที่ 3 บ้านโคกยูง มีประชากรทั้งหมดจำนวน 743 คน แบ่งเป็นชาย 331 คน และหญิง 412 คน

บ้านโคกยูงเป็นชุมชนชนบทที่ยังคงความเรียบง่ายและพึ่งพาตนเองได้ในระดับหนึ่ง วิถีชีวิตของชาวบ้านส่วนใหญ่ยังคงยึดโยงกับธรรมชาติ เกษตรกรรม และความสัมพันธ์แบบเครือญาติที่แน่นแฟ้น โดยชาวบ้านในชุมชนมีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกันในรูปแบบของครอบครัวขยาย โดยมีผู้สูงอายุเป็นที่เคารพนับถือและเป็นศูนย์รวมของการถ่ายทอดภูมิปัญญาท้องถิ่น ไม่ว่าจะเป็นการทำสวนยางพารา การปลูกพืชสมุนไพร การประกอบพิธีกรรมทางศาสนา หรือการดูแลสุขภาพแบบพื้นบ้าน ความสามัคคีและความเอื้ออาทรเป็นจุดแข็งของโครงสร้างทางสังคมที่ทำให้ชุมชนยังคงเข้มแข็งแม้จะอยู่ในยุคที่มีการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว

ภายในชุมชนมีการรวมกลุ่มและจัดตั้งองค์กรชุมชนหลายรูปแบบเพื่อสร้างกลไกในการจัดการตนเอง เช่น คณะกรรมการหมู่บ้านที่ทำหน้าที่ประสานงานกับหน่วยงานภาครัฐ กลุ่ม อสม. ที่ดูแลเรื่องสุขภาพประชาชนในระดับครัวเรือน กลุ่มสตรีที่ขับเคลื่อนกิจกรรมทางวัฒนธรรมและการพัฒนาเศรษฐกิจในครัวเรือน รวมถึงกลุ่มเยาวชนที่ริเริ่มกิจกรรมเชิงสร้างสรรค์ เช่น การออกกำลังกาย กิจกรรมจิตอาสา และอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม

ด้านอาชีพ ประชากรส่วนใหญ่นิยมประกอบอาชีพเกษตรกรรม เช่น ปลูกยางพารา ปาล์มน้ำมัน และผลไม้ตามฤดูกาล นอกจากนี้ยังมีกลุ่มอาชีพเสริมที่เกิดจากการรวมกลุ่มของคนในชุมชน เช่น กลุ่มเลี้ยงไก่ กลุ่มทำขนมพื้นบ้าน กลุ่มแปรรูปสมุนไพร และงานจักสานซึ่งช่วยสร้างรายได้เสริมในครัวเรือน

วิถีทางวัฒนธรรม

บ้านโคกยูงเป็นชุมชนชนบท ที่ประชาชนส่วนใหญ่ดำเนินชีวิตอย่างเรียบง่ายและพึ่งพาธรรมชาติ วิถีชีวิตประจำวันของชาวบ้านส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับการเกษตร โดยเฉพาะการกรีดยางพาราและการปลูกพืชสวนครัวที่เป็นแหล่งอาหารและรายได้หลักในครัวเรือน ชาวบ้านจะเริ่มตื่นแต่เช้าเพื่อทำงานในสวนและเลี้ยงสัตว์ รวมถึงการจัดการกิจกรรมในครอบครัวและชุมชน

โดยปฏิทินกิจกรรมของชุมชนมีการจัดสรรตามฤดูกาลและประเพณีท้องถิ่น โดยมีการร่วมกิจกรรมทางศาสนา เช่น งานบุญประจำปี งานทำบุญขึ้นปีใหม่ งานสงกรานต์ และวันสำคัญทางพุทธศาสนา นอกจากนี้ยังมีกิจกรรมส่งเสริมความสัมพันธ์ในชุมชน เช่น การรวมตัวของกลุ่มสตรี กลุ่มเยาวชน และการจัดกิจกรรมเพื่ออนุรักษ์วัฒนธรรมและสิ่งแวดล้อม

ซึ่งในแต่ละช่วงของปี ชาวบ้านจะมีงานและกิจกรรมที่สอดคล้องกับธรรมชาติและสภาพอากาศ เช่น ช่วงต้นปีเป็นช่วงฤดูแล้งที่เหมาะแก่การเก็บเกี่ยวและทำบุญ ส่วนช่วงฤดูฝนเป็นเวลาปลูกพืชและเตรียมความพร้อมสำหรับการเก็บเกี่ยวครั้งต่อไป การดำเนินชีวิตของชาวบ้านจึงผูกพันกับธรรมชาติ

วิถีทางเศรษฐกิจ

เน้นการพึ่งพาตนเองเป็นหลัก โดยยึดแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียงควบคู่กับการใช้ทรัพยากรธรรมชาติในท้องถิ่นอย่างรู้คุณค่า ชาวบ้านส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรม โดยเฉพาะการปลูกพืชผักพื้นบ้าน ซึ่งไม่เพียงแต่ใช้บริโภคในครัวเรือน แต่ยังสามารถจำหน่ายเป็นรายได้เสริมในตลาดชุมชนหรือฝากขายตามร้านค้าในละแวกใกล้เคียง โดยกิจกรรมทางเศรษฐกิจของชุมชนนี้มีความหลากหลายและผูกพันกับภูมิปัญญาท้องถิ่น เช่น การปลูกพืชสมุนไพร การใช้ผักพื้นบ้านในการปรุงอาหารพื้นถิ่น และการเก็บเมล็ดพันธุ์ไว้ปลูกต่อในฤดูกาลถัดไป ชาวบ้านมักปลูกผักไว้รอบบ้าน ใช้แรงงานในครัวเรือน ลดค่าใช้จ่าย และส่งเสริมความมั่นคงทางอาหารให้กับครอบครัว และในบางฤดูกาล พืชผักบางชนิดที่ให้ผลผลิตจำนวนมากก็จะถูกนำไปจำหน่าย สร้างรายได้เสริม โดยไม่ต้องลงทุนสูง จึงถือเป็นวิถีทางเศรษฐกิจที่เหมาะสมกับบริบทพื้นที่ ทั้งในแง่ของการอยู่ร่วมกับสิ่งแวดล้อม การอนุรักษ์ความหลากหลายของพืชพันธุ์ และการดำรงชีวิต

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

บ้านโคกยูงเป็นชุมชนชนบทขนาดเล็กที่ตั้งอยู่ในพื้นที่ซึ่งมีลักษณะทางภูมิประเทศค่อนข้างราบลุ่ม เหมาะแก่การทำเกษตรกรรม โดยเฉพาะการปลูกพืชผักสวนครัวและพืชสมุนไพรพื้นบ้านที่สามารถเจริญเติบโตได้ดีตามฤดูกาล ภูมิอากาศโดยรวมเอื้ออำนวยต่อการเพาะปลูก ดินมีความอุดมสมบูรณ์และมีแหล่งน้ำธรรมชาติที่เพียงพอต่อการใช้ในชีวิตประจำวันและการเกษตร

วิถีชีวิตทางเศรษฐกิจของชาวบ้านโคกยูงส่วนใหญ่มุ่งเน้นไปที่การเกษตรแบบพอเพียง โดยเฉพาะการปลูกผักพื้นบ้านไว้บริโภคในครัวเรือน หากเหลือจึงนำไปจำหน่ายสร้างรายได้เสริม การประกอบอาชีพในลักษณะนี้ใช้ต้นทุนต่ำ เนื่องจากชาวบ้านมีความรู้และประสบการณ์ในการเกษตร และมีการใช้วัสดุที่หาได้ในพื้นที่ เช่น การทำปุ๋ยหมัก การเก็บเมล็ดพันธุ์ไว้ปลูกต่อ ช่วยลดการพึ่งพาปัจจัยภายนอก และในด้านทุนทางชุมชน บ้านโคกยูงมีทุนทรัพยากรธรรมชาติที่โดดเด่น เช่น ดิน น้ำ และพืชพรรณในพื้นที่ซึ่งนำมาสร้างคุณค่าทางเศรษฐกิจและยังคงอนุรักษ์ไว้เพื่อใช้ในรุ่นถัดไป ทุนมนุษย์ก็เป็นอีกหนึ่งจุดแข็งของชุมชน เนื่องจากชาวบ้านมีความรู้ ทักษะ และภูมิปัญญาท้องถิ่นในการดูแลรักษาผลผลิตและสามารถถ่ายทอดต่อกันจากรุ่นสู่รุ่นอย่างต่อเนื่อง 

นอกจากนี้ บ้านโคกยูงมีโครงสร้างสังคมที่เข้มแข็ง มีความร่วมมือและช่วยเหลือกันระหว่างเพื่อนบ้าน เช่น การแลกเปลี่ยนแรงงาน การแบ่งปันเมล็ดพันธุ์ การรวมกลุ่มกันเพาะปลูก ซึ่งเป็นปัจจัยสำคัญที่เสริมสร้างความมั่นคงในชีวิตและการทำมาหากินของชุมชน และยังแสดงให้เห็นถึงความเข้มแข็งของเครือข่ายทางสังคมในระดับชุมชนอีกด้วย

บ้านโคกยูงมีเอกลักษณ์ทางภาษาที่สะท้อนถึงวัฒนธรรมและวิถีชีวิตของชาวบ้านในพื้นที่ โดยภาษาหลักที่ใช้ในการสื่อสารในชีวิตประจำวันคือภาษาไทยถิ่นใต้ ซึ่งเป็นภาษาที่ใช้ทั่วไปในภาคใต้ของประเทศไทย มีสำเนียงและคำศัพท์เฉพาะที่แตกต่างจากภาษาไทยกลาง ชาวบ้านในชุมชนมักใช้ภาษานี้ในการพูดคุย ทำงาน รวมถึงในการจัดกิจกรรมทางวัฒนธรรมและประเพณีต่าง ๆ

นอกจากนี้ ในบางครอบครัวหรือกลุ่มชุมชน อาจพบการใช้ภาษาท้องถิ่นอื่น ๆ หรือภาษาพูดเฉพาะกลุ่มที่ถ่ายทอดกันมาในครอบครัว เช่น ภาษามลายูถิ่นใต้ ซึ่งสะท้อนถึงประวัติศาสตร์และความหลากหลายทางชาติพันธุ์ในพื้นที่ 

ด้านเศรษฐกิจ:

เศรษฐกิจของบ้านโคกยูงยังคงเน้นไปที่การเกษตรกรรมและการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างยั่งยืนเป็นหลัก ชาวบ้านส่วนใหญ่มีรายได้จากการปลูกพืชผักพื้นบ้านที่ใช้บริโภคในครัวเรือนและจำหน่ายในตลาดท้องถิ่น เพื่อสร้างรายได้เสริมให้กับครอบครัว แม้ว่าการเกษตรจะเป็นอาชีพหลัก แต่ก็พบว่ามีข้อจำกัดบางประการ เช่น ปริมาณผลผลิตที่ขึ้นอยู่กับสภาพภูมิอากาศและฤดูกาล รวมถึงเทคนิคการผลิตและการจัดการที่ยังต้องพัฒนาเพิ่มเติม เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพและคุณภาพของผลผลิต นอกจากนี้การจำหน่ายผลผลิตบางครั้งยังมีข้อจำกัดในเรื่องของตลาดและช่องทางการจัดจำหน่ายที่ยังไม่กว้างขวางนัก

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

บ้านโคกยูงมีความหลากหลายทางชีวภาพสูง โดยเฉพาะพืชผักพื้นบ้านที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติในบริเวณรอบครัวเรือนและพื้นที่ป่าไม้ ชุมชนให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์และใช้ประโยชน์ทรัพยากรธรรมชาติเหล่านี้อย่างยั่งยืน โดยพื้นที่ส่วนใหญ่มีลักษณะเป็นดินร่วนที่ระบายน้ำได้ดี เหมาะสมต่อการปลูกพืชผักพื้นบ้านและไม้ยืนต้นหลายชนิด เช่น ต้นเนียง ซึ่งเป็นพืชที่พบมากที่สุดและมีความสำคัญทางเศรษฐกิจและวัฒนธรรมของชุมชน นอกจากนี้ ยังพบการใช้ประโยชน์จากพืชผักพื้นบ้านทั้งในด้านอาหารและสมุนไพร รวมถึงการนำไปขายสร้างรายได้ และชุมชนยังตระหนักถึงการดูแลรักษาสิ่งแวดล้อมด้วยการปลูกและขยายพันธุ์พืชผักพื้นบ้าน พร้อมทั้งส่งเสริมการไม่ทำลายทรัพยากรธรรมชาติ เพื่อให้ระบบนิเวศและความอุดมสมบูรณ์ของป่าไม้และแหล่งน้ำยังคงอยู่ได้อย่างยั่งยืน ทั้งนี้ ชุมชนได้มีการรวมกลุ่มและถ่ายทอดภูมิปัญญาท้องถิ่นเกี่ยวกับการใช้และการอนุรักษ์พืชผักพื้นบ้านให้คงอยู่สืบไป

ภูมิปัญญาท้องถิ่นเกี่ยวกับการใช้ประโยชน์จากพืชผักพื้นบ้านในชุมชนบ้านโคกยูง

จากงานวิจัยของ ณิชกาณฑ์ นิลอ่อน (2560) ได้ศึกษาความหลากหลายของพืชผักพื้นบ้านที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติในพื้นที่รวมทั้งสิ้น 57 ชนิด จาก 35 วงศ์ โดยวงศ์ที่พบมากที่สุดคือวงศ์ Fabaceae หรือพืชตระกูลถั่ว ซึ่งมีทั้งไม้ยืนต้น ไม้พุ่ม และไม้ล้มลุก เช่น กระถิน ขี้เหล็กบ้าน แค ชะอม ถั่วฝักยาว และอัญชัน เป็นต้น รองลงมาคือวงศ์ Zingiberaceae หรือวงศ์ขิง เช่น ขมิ้น ข่า ดาหลา และวงศ์ Cucurbitaceae เช่น ตำลึง ฟัก มะระ ซึ่งล้วนเป็นพืชที่ชาวบ้านนำมาใช้ประโยชน์ในชีวิตประจำวันอย่างหลากหลาย

ภูมิปัญญาท้องถิ่นของชาวบ้านโคกยูงสะท้อนให้เห็นการใช้ประโยชน์จากพืชผักพื้นบ้านใน 3 ด้านหลัก ได้แก่ การบริโภคเป็นอาหาร การใช้เป็นสมุนไพรเพื่อดูแลสุขภาพ และการสร้างรายได้ทางเศรษฐกิจ โดยในด้านอาหาร พืชผักพื้นบ้านเหล่านี้ถูกนำมาใช้ในรูปแบบต่าง ๆ เช่น เป็นผักประกอบอาหารทั่วไป หรือกินสดเป็นผักเหนาะ โดยส่วนใหญ่ใช้ใบอ่อนในการปรุงอาหาร รองลงมาคือผลและดอกพืชผักเหล่านี้ยังมีรสชาติที่หลากหลาย ตั้งแต่รสจืด รสขม ไปจนถึงรสเผ็ดร้อน ซึ่งช่วยเติมเต็มรสชาติในเมนูพื้นบ้านต่าง ๆ ได้อย่างลงตัว

ในด้านสมุนไพร ชาวบ้านมีความรู้ความเข้าใจในสรรพคุณของพืชผักพื้นบ้านอย่างลึกซึ้ง โดยใช้พืชผักเหล่านี้รักษาอาการต่าง ๆ เช่น แก้ไข้ รักษาโรคภายนอก ขับลม และบำรุงกำลัง ซึ่งแสดงให้เห็นถึงภูมิปัญญาที่สืบทอดมาอย่างยาวนาน และเป็นส่วนสำคัญของการดูแลสุขภาพในชุมชน นอกจากนี้ ยังมีการนำพืชผักพื้นบ้านบางชนิดไปจำหน่ายเพื่อสร้างรายได้เสริมให้กับครอบครัวและชุมชน โดยเฉพาะต้นเนียงที่พบมากในพื้นที่ เนื่องจากเป็นพืชที่เจริญเติบโตได้ดีในสภาพแวดล้อมของบ้านโคกยูง

ชาวบ้านยังมีความตระหนักและความรักในพืชผักพื้นบ้าน ซึ่งมองว่าเป็นทรัพยากรธรรมชาติที่มีคุณค่า หาได้ง่าย ปลูกง่าย และปลอดภัยจากสารพิษ นอกจากจะเป็นแหล่งอาหารและยาแล้ว ยังเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตและวัฒนธรรมที่เชื่อมโยงกับธรรมชาติอย่างลึกซึ้ง ชุมชนจึงร่วมมือกันอนุรักษ์พืชผักพื้นบ้านโดยการขยายพันธุ์และดูแลรักษา เพื่อให้คงอยู่และส่งต่อไปยังคนรุ่นหลังอย่างยั่งยืน

กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย. (2568). สถิติทางการทะเบียนราษฎร. https://stat.bora.dopa.go.th/stat/

ณิชกานต์ นิลอ่อน. (2560). ความหลากชนิดเเละการใช้ประโยชน์จากพืชผักพื้นบ้าน ตำบลโคกหล่อ อำเภอเมือง จังหวัดตรัง. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.