ชนกลุ่มแรกที่ย้ายถิ่นฐานมาตั้งเป็นหมู่บ้านปูแป้ในปัจจุบันเดิมอพยพมาจากบ้านแม่ตื่น อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก ซึ่งการมาอยู่อาศัยช่วงแรกจะมีประมาณสามครอบครัว แต่กว่าจะมาตั้งบ้านเรือน ณ พื้นที่หมู่บ้านปูแป้ปัจจุบันนี้ได้นั้น จากการบอกเล่าต่อกันมา แรกเริ่มได้ตั้งบ้านอยู่บนเขา ก่อนย้ายลงมาตั้งบ้านไหล่เขา แต่เห็นว่ายังไม่เหมาะสมแก่การดำรงชีวิต จึงย้ายมาตั้งบ้านเรือนริมแม่น้ำแม่ละเมา เพราะมีความอุดมสมบูรณ์ แต่ก็เกิดน้ำท่วมบ้านเรือนบ่อยครั้ง จึงย้ายมาตั้งทางเหนือของหมู่บ้าน จากนั้นคนที่มาตั้งหมู่บ้านปูแป้ ชื่อนายดูแฮพร้อมด้วยน้องสาวชื่อดาแฮ แต่ไม่มีใครทราบแน่ชัดว่าพี่น้องของดูแฮมีกี่คน แต่ที่มาด้วยกันมีเพียงดาแฮเท่านั้น และพร้อมกับคนที่ตามมา สามครอบครัวนี้มาปักหลัก สร้างบ้านเป็นหลักแหล่งในที่แห่งนี้และได้มีการประกอบอาชีพทำไร่หมุนเวียน เริ่มแรกจากการปลูกข้าวไร่ ปลูกพริก และการปลูกฝ้าย ต่อมาไม่นานเริ่มมีคนรู้จัก จึงมีคนย้ายเข้ามาตั้งบ้านเรือนกันมากขึ้น แต่ก่อนจะมาตั้งบ้านเรือนได้นั้นจะต้องมาขออนุญาตจากนายดูแฮถึงจะตั้งบ้านเรือนได้ เนื่องจากนายดูแฮถือเป็นผู้ก่อตั้งหมู่บ้านและเป็นหัวหน้าเผ่า จากคำบอกเล่ากล่าวว่า ข้อตกลงของการย้ายเข้ามาตั้งบ้านเรือนของนายดูแฮคือ เมื่อย้ายเข้ามาตั้งบ้านเรือนในที่นี้นั้นต้องไม่ก่อความวุ่นวาย ประกอบอาชีพอย่างสุจริต ไม่ขโมยข้าวของ และต้องตั้งใจขยันทำงาน จึงสามารถตั้งบ้านเรือนได้ หลังจากหมู่บ้านเป็นที่รู้จักมากขึ้น ผู้คนเริ่มเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ จากที่ประกอบอาชีพการเกษตร การทำไร่ข้าว และเริ่มทำนาดำประมาณปี พ.ศ. 2497 โดยคนที่มาจากที่อื่นได้นำการทำนาดำเข้ามาทำในหมู่บ้าน นาดำที่ทำแห่งแรกจะอยู่ทางทิศใต้ของหมู่บ้าน สืบต่อมาจนถึงรุ่นลูกหลานในปัจจุบัน คือ นางสาวา ใบไม้ทอง

เมื่อผู้นำหมู่บ้านคนแรกคือ นายดูแฮ เสียชีวิตลง นายซอแกซึ่งเป็นบุตรชายของนายดูแฮก็ได้สืบทอดตำแหน่งผู้นำหมู่บ้านต่อจากบิดา โดยนายซอแกเสียชีวิตเมื่อปี พ.ศ. 2525 ซึ่งมีอายุ 84 ปี หลังจากนายซอแกเสียชีวิตทางราชการได้มีการเลือกตั้งผู้ใหญ่บ้านขึ้นเป็นครั้งแรกและได้คัดเลือกและแต่งตั้ง นายต้าฉึ (ภายหลังได้เปลี่ยนชื่อเป็นนายธนะ สงเคราะห์ถิ่น) เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรกอย่างถูกต้องตามราชการ และทางราชการได้เปลี่ยนชื่อหมู่บ้านดูแฮมาเป็นบ้านปูแป้จนถึงปัจจุบัน

ชุมชนบ้านปูแป้ (หมู่ที่ 3) ตั้งอยู่ในพื้นที่ตำบลแม่สอด อำเภอพบพระ จังหวัดตาก โดยชุมชนบ้านปูแป้

• ทิศเหนือ ติดกับ บ้านปางส่างคำ
• ทิศใต้ ติดกับ บ้านห้วยไคร้
• ทิศตะวันตก ติดกับ บ้านปางส้าน
• ทิศตะวันออก ติดกับ บ้านแม่ละเมาไหล่ท่า

การคมนาคม มีเส้นทางรถยนต์ 3 เส้นทาง คือ

• สายที่ 1 จากศาลากลางจังหวัดตาก ถนนสายเอเชียจากตาก-แม่สอด เข้ามาปากทางเข้าบ้านปางส้าน หมู่ที่ 2 ตำบลด่านแม่ละเมา ผ่านบ้านห้วยไคร้ และถึงบ้านปูแป้ เป็นถนนคอนกรีต ใช้เวลาประมาณ 2 ชั่วโมง
• สายที่ 2 จากที่ว่าการอำเภอแม่สอด ถนนสายเอเชียจากแม่สอด-ตาก เข้ามาปากทางเข้าบ้านแม่ละเมา หมู่ที่ 1 ตำบลพะวอ ผ่านบ้านแม่ละเมาไหล่ท่า บ้านห้วยไคร้ และถึงหมู่บ้านปูแป้ เป็นถนนคอนกรีต ใช้เวลาประมาณ 1 ชั่วโมง 28 นาที
• สายที่ 3 จากหมู่บ้านตีนธาตุ อำเภอแม่ระมาด ผ่านบ้านไม้ไผ่ บ้านเลโค๊ะ และบ้านปางส่างคำ มาถึงบ้านปูแป้ เป็นถนนลูกรัง ขึ้นเขาลงเขาและคอนกรีตเป็นบางช่วง ใช้เวลาประมาณ 3 ชั่วโมง 30 นาที

เส้นทางเดินเท้า

• สายที่ 1 จากหมู่บ้านห้วยช้างไร่ ตำบลด่านแม่ละเมา ผ่านบ้านห้วยจะถือ และบ้านห้วยพูล มาถึงบ้านปูแป้ ใช้เวลาประมาณ 10 ชั่วโมง
• สายที่ 2 จากหมู่บ้านโกกโก๋ อำเภอแม่ระมาด ผ่านบ้านสามหลัง มาถึงบ้านปูแป้ ใช้เวลาประมาณ 12 ชั่วโมง

เส้นทางน้ำ สายน้ำแม่ละเมาจากหมู่บ้านโกกโก่ถึงบ้านปูแป้เส้นทางเรือใช้เวลา 4 ชั่วโมง ใช้ได้เฉพาะฤดูฝนเท่านั้น ฤดูร้อนไม่สามารถใช้เส้นทางเรือได้เพราะน้ำน้อย 

ประชากรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่หมู่ที่ 3 บ้านปูแป้ ตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก มีจำนวนทั้งหมด 250 ครัวเรือน แบ่งเป็นเพศชายจำนวน 413 คน เพศหญิงจำนวน 405 คน รวมทั้งสิ้น 818 คน มีระบบเครือญาติแบบครอบครัวขยาย มีหลายรุ่นอาศัยอยู่ด้วยกัน เช่น ปู่ย่า ตายาย ลูกหลานอยู่ในบ้านหรือบริเวณใกล้เคียงกัน มีความสัมพันธ์แน่นแฟ้นระหว่างเครือญาติ มีการช่วยเหลือกันในงานเกษตรกรรม พิธีกรรม การเลี้ยงสัตว์ และการทอผ้า มีการถ่ายทอดความรู้และวัฒนธรรมผ่านครอบครัว เช่น การสืบทอดทักษะการทอผ้า การใช้สมุนไพร การเลี้ยงสัตว์แบบดั้งเดิม และพิธีกรรมเรียกขวัญ เป็นต้น

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ปกาเกอะญอ

ผู้คนในชุมชนบ้านปูแป้ส่วนใหญ่จะประกอบอาชีพเกษตรกรรม โดยแบ่งเป็น

• อาชีพหลัก ทำไร่ ปลูกข้าวโพด จำนวน 250 ครัวเรือน
• อาชีพหลัก ทำนา ปลูกข้าว จำนวน 45 ครัวเรือน
• อาชีพเสริม ทำไร่ ปลูกถั่ว จำนวน 60 ครัวเรือน
• อาชีพทอผ้า จำนวน 10 ครัวเรือน
• อาชีพเสริม ได้แก่ เลี้ยงสัตว์ จำนวน 35 ครัวเรือน 

การละเล่นปริศนาคำทายของชาวปกาเกอะญอ มีการละเล่นสืบต่อกันมาจากรุ่นสู่รุ่น เป็นการละเล่นปริศนาคำทายในช่วงที่ข้าวตั้งท้องประมาณเดือนกันยายน-ตุลาคม เป็นช่วงเวลาที่มีการละเล่นปริศนาคำทายกัน หลังจากนั้นจะไม่มีการเล่นปริศนาคำทายในช่วงเดือนอื่นอีก เนื่องจากมีความเชื่อว่าถ้าหากเล่นปริศนาคำทายในช่วงอื่นจะทำให้ผลผลิตข้าวในปีถัดไปน้อยกว่าเดิม

1.นายปุพา ชื่นชมคีรี ผู้รู้ปริศนาคำทายและประวัติหมู่บ้าน

2.นายด้อที วนาทองคำ ผู้รู้ปริศนาคำทายและประวัติหมู่บ้าน

3.นายจ่อแดพอ รักการคีรีกุล ผู้รู้ประวัติหมู่บ้าน

4.นายพะดะทู สงเคราะห์ถิ่น ผู้รู้ปริศนาคำทายและเครื่องดักสัตว์

5.นายพะกะตา เกีรยติชัยอักษร ผู้รู้ปริศนาคำทายและการขับลำเนา

6.นางเหย่แฮ อัญมณีคีรี ผู้รู้ประวัติหมู่บ้าน

ทุนทางธรรมชาติ

บ้านปูแป้ ตำบลพระวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก มีถ้ำผาขาวมรกต ซึ่งเป็นถ้ำที่สวยงามอีกแห่งหนึ่งของจังหวัดตาก ระยะทางห่างจากหมู่บ้านประมาณ 8 กิโลเมตร ระหว่างเส้นทางที่เดินไปยังถ้ำเป็นเส้นทางธรรมชาติที่สวยงาม ในช่วงหน้าฝนจะเห็นดอกกระเจียวสีส้ม ต้นชะอม และต้นไม้นานาชนิด ถ้ำแห่งนี้ยังมีความสมบูรณ์ ภายในถ้ำมีขนาดกว้างอลังการมีห้องขนาดใหญ่เชื่อมต่อกันจำนวน 4-5 ห้อง สามารถบรรจุคนได้หลายพันคน มีช่องอากาศถ่ายเทได้สะดวก พบหินงอกหินย้อยอยู่เป็นจำนวนมาก ลักษณะคล้ายเพชรระยิบระยับตา สวยงาม บางจุดเป็นม่านหินย้อย สวยงามตระการตาเช่นเดียวกัน

ทุนมนุษย์ 

ประกอบด้วยผู้รู้ในชุมชนด้านต่าง ๆ

• ผู้รู้ปริศนาคำทายและประวัติหมู่บ้าน : นายปุพา ชื่นชมคีรี นายด้อที วนาทองคำ
• ผู้รู้ประวัติหมู่บ้าน : นายจ่อแดพอ รักการคีรีกุล นางเหย่แฮ อัญมณีคีรี 
• ผู้รู้ปริศนาคำทายและเครื่องดักสัตว์ : นายพะดะทู สงเคราะห์ถิ่น 
• ผู้รู้ปริศนาคำทายและการขับลำเนา : นายพะกะตา เกีรยติชัยอักษร

สาธารณูปโภคในชุมชน

• บ่อน้ำบาดาล 4 บ่อ อยู่ในเขตบริเวณวัดบ้านปูแป้
• เครื่องสีข้าวขนาดเล็ก (บรรจุปริมาณข้าว 10 ลิตร/ครั้ง) 7 ครัวเรือน
• เครื่องสีข้าวขนาดใหญ่ (บรรจุปริมาณข้าว 60 ลิตร/ครั้ง) 1 ครัวเรือน

ใช้ภาษาปกาเกอะญอในการสื่อสาร

ด้านการเมืองการปกครอง:

เป็นชุมชนชาติพันธุ์ที่ยังคงโครงสร้างครอบครัวขยายและอนุรักษ์วัฒนธรรมร่วมกันอย่างแน่นแฟ้น มีประชากรวัยทำงานเป็นกำลังหลักในการผลิต เด็กและผู้สูงอายุยังมีบทบาทในสังคม ทำให้ชุมชนมีความต่อเนื่องทางวัฒนธรรม 

ด้านเศรษฐกิจ:

ชุมชนบ้านปูแป้มีเศรษฐกิจฐานรากที่พึ่งพาเกษตรกรรมและทรัพยากรธรรมชาติเป็นหลัก โดยรายได้ส่วนใหญ่มาจากข้าวโพดและถั่วยังมีรูปแบบเศรษฐกิจพึ่งพาตนเองและช่วยเหลือกันในครอบครัวและเครือญาติ รูปแบบการพัฒนาเศรษฐกิจยังเผชิญข้อจำกัดด้านโครงสร้างพื้นฐาน การตลาด และทุน

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

มีรูปแบบการดูแลสุขภาพของคนในชุมชน ดังนี้

• การรักษาด้วยตัวเอง อาการเจ็บป่วยเบื้องต้นจะรักษาและปฐมพยาบาลด้วยตนเองก่อน โดยผู้ป่วยจะใช้ยาสมุนไพร ยาสามัญประจำบ้านรักษาด้วย เช่น อาการเจ็บคอ มดกัด และอาการไอ เป็นต้น
• การรักษากับหมอชาวบ้าน เมื่ออาการเจ็บป่วยรักษาด้วยตัวเองไม่หายหรืออาการไม่ดีขึ้น คนในชุมชนจะเข้ารับการรักษากับหมอชาวบ้านซึ่งมีความรู้ด้านสมุนไพร เช่น หมอสมุนไพร หมอเรียกขวัญ และหมอตำแย เป็นต้น
• การรักษาที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล/โรงพยาบาลอำเภอ/จังหวัด หลังจากรักษาด้วยหมอชาวบ้านไม่หายแล้วจะเข้าไปรักษาต่อที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลพะวอ หมู่ที่ 6 บ้านแม่ละเมาไหล่ท่า มีเจ้าหน้าที่ประจำ 3 คน อาสาสมัครสาธารณสุข 2 คน จะดูแลรักษาอาการเจ็บป่วยและทำประวัติไว้ หากอาการหนักจนไม่สามารถรักษาได้จะส่งตัวคนไข้เข้าโรงพยาบาลในตัวอำเภอและตัวจังหวัดต่อไป

ด้านการศึกษา:

โรงเรียนระดับประถมศึกษาบ้านปูแป้ 1 แห่ง มีนักเรียน 105 คน ครู 6 คน มีนายเชษฐ์ชัย จำปาศรี เป็นผู้อำนวยการโรงเรียน ศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก 1 แห่ง มีเจ้าหน้าที่ประจำการ 2 คน 

ด้านวัฒนธรรม:

จังหวัดตากมีกลุ่มคนปกาเกอะญออยู่จำนวนมาก นิสัยของคนปกาเกอะญอรักความสงบ เรียบง่าย พึ่งพาอาศัย มีประเพณี อัตลักษณ์ ที่สะท้อนวิถีชีวิตชัดเจน แต่ไม่สามารถเข้าใจในความคิดของคนปกาเกอะญอได้ เพื่อเข้าใจอย่างครบถ้วน จึงจะต้องเรียนรู้ ความคิด ทัศนคติ ค่านิยมและทักษะความชำนาญ สิ่งเหล่านี้ถูกนำมาหลอมรวมไว้ในปริศนาคำทายปกาเกอะญอ ซึ่งเป็นภูมิปัญญาที่ประสานความคิด วิถีชีวิตและวัฒนธรรมเข้าไว้ด้วยกัน ซึ่งการมีความรู้ความเข้าใจถึงระบบความคิดและวัฒนธรรมทางสังคมที่สอดแทรกในปริศนาคำทายของปกาเกอะญอ แสดงถึงภูมิปัญญาของบรรพบุรุษ 

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กรมการปกครอง. (2568). ระบบสถิติทางการทะเบียน กรมการปกครอง. https://stat.bora.dopa.go.th

พิกุลทอง สงเคราะห์ถิ่น. (2559). การวิเคราะห์ปริศนาคำทายที่สะท้อนวิถีชีวิตในสังคมปกาเกอะญอ บ้านปูแป้ หมู่ที่ 3 ตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

องค์การบริหารส่วนตำบลพะวอ. (11 เมษายน 2568). ประวัติความเป็นมา. https://www.pawor.go.th/history-rev2

sanook.com. (11 เมษายน 2562). "ถ้ำผาขาวมรกต" ความงามของชุมชนบ้านปูแป้ จ.ตาก ที่รอทุกคนไปสัมผัส. https://www.sanook.com/travel/