เมืองพิชัยในอดีตได้ปรากฏในพงศาวดารเหนือและพงศาวดารหลายตอน สำหรับในพงศาวดารเหนือปรากฏอยู่ในเรื่องพระยาแกรกตอนหนึ่งว่า เจ้าไวยยักษาเป็นผู้ได้สร้างเมืองพิชัย แต่ทว่าเรื่องพระยาพิชัยในพงศวาดารเหนือเป็นตำนานเล่าต่อกันมาเท่านั้น ซึ่งเชื่อกันว่าเหตุการณ์ในเรื่องคงจะตรงกับสมัยสุโขทัยหรือก่อนสุโขทัยก็ได้ ซึ่งในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาได้กล่าวถึงพระเจ้าอู่ทองสร้างกรุงศรีอยุธยา พ.ศ. 1893 ปรากฏว่ามีเมืองขึ้นด้วยกันถึง 16 เมือง ในจำนวน 16 เมืองนั้นมี "เมืองพิชัย" รวมอยู่ด้วย แสดงว่าเมืองพิชัยเป็นเมืองสำคัญเมืองหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาแล้ว

ต่อมา พ.ศ. 2033 ได้มีการก่อกำแพงเมืองขึ้นซึ่งตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ในปี พ.ศ. 2127 ตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชา ซึ่งเป็นปีที่สมเด็จพระนเรศวรมหาราชประกาศอิสรภาพ พระองค์ทรงขับไล่กองทัพพม่าทางหัวเมืองเหนือ ปรากฏว่าพระยาสวรรคโลกและพระยาพิชัยแข็งเมือง ไม่ยอมเกณฑ์กำลังไปช่วย พระองค์จึงยกกองทัพเข้าตีเมืองสวรรคโลกและเมืองพิชัย จับพระยาสวรรคโลกและพระยาพิชัย มีรับสั่งให้ประหารชีวิตทั้งสองคนและกวาดต้อนพลเมืองลงมายังเมืองพิษณุโลกจนสิ้น

ต่อมาในสมัยธนบุรี พระเจ้ากรุงธนบุรีจะเสด็จไปตีเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ. 2314 พระองค์ได้ไปตั้งประชุมทัพหลวงที่เมืองพิชัย ต่อมา พ.ศ. 2315 โปสุพาลา แม่ทัพพม่าไปตีได้เมืองหลวงพระบาง ให้ซิกชิงโบนายทัพพม่ายกมาตีเมืองลับแลแล้วเลยมาตีเมืองพิชัย พม่าตั้งค่ายอยู่ที่วัดเอกา ขณะนั้นเมืองพิชัยมีรี้พลน้อย พระยาพิชัยได้ตั้งมั่นรักษาเมืองแล้วขอกองทัพเมืองพิษณุโลกขึ้นไปช่วย กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท (เมื่อยังเป็นเจ้าพระยาสุรสีห์) เสด็จยกกองทัพเมืองพิษณุโลกขึ้นไปช่วยได้รบกับพม่าเป็นสามารถ พระยาพิชัยถือดาบสองมือคุมพลทหารออกไล่ฟันพม่าจนดาบหักจึงได้สมญาว่า "พระยาพิชัยดาบหัก" แต่นั้นมา ทำให้กองทัพพม่าแตกพ่ายหนีไป

จนกระทั่งถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เมืองพิชัยได้เป็นเมืองสำคัญขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 3 เพราะเมื่อเจ้าอนุวงศ์เวียงจันทน์เป็นขบถ กองทัพจากกรุงเทพฯ ยกขึ้นไปปราบปราม และโปรดให้เลิกอาณาเขตศรีสัตนาคนหุตไม่ให้มีดังแต่ก่อน เมืองพิชัยได้หัวเมืองขึ้นหลายเมือง ขยายเขตแดนออกไปถึงแม่น้ำโขง ต้องตรวจตรารักษาการทางเมืองแพร่ เมืองน่าน ตลอดจนเมืองหลวงพระบาง

ต่อมาเมืองพิชัยเสื่อมลง เนื่องจากราษฎรอพยพไปอยู่ตำบลท่าอิฐ (ซึ่งเป็นที่ตั้งตัวจังหวัดอุตรดิตถ์ในปัจจุบันนี้) จนกระทั่งถึงสมัยรัชกาลที่ 5 พระองค์ทรงกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งตำบลท่าอิฐเป็นเมืองขึ้นเรียกว่า เมืองอุตรดิตถ์ และโปรดให้เป็นเมืองขึ้นของอำเภอพิชัย ซึ่งในตอนนั้นเมืองพิชัยแบ่งการปกครองออกเป็น 5 เมือง คือ เมืองอุตรดิตถ์ เมืองตรอน เมืองลับแล และเมืองน้ำปาด ต่อมาเมืองพิชัยถูกลดเป็นอำเภอเรียกว่า อำเภอพิชัยเก่า มาถึงรัชกาลที่ 6 ให้เรียกนามเมืองพิชัยเก่าเป็น อำเภอพิชัย จนถึงปัจจุบัน

อำเภอพิชัยตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้สุดของจังหวัด อยู่ห่างจากตัวจังหวัดอุตรดิตถ์ตามทางรถไฟไปทางทิศใต้ประมาณ 38 กิโลเมตร ตัวเมืองพิชัยเก่าอยู่ทางทิศเหนือของสถานีรถไฟขึ้นไปไม่ไกล สภาพพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นที่ราบลุ่ม มีแม่น้ำน่านไหลผ่าน จากทิศเหนือลงสู่ทิศใต้ ผ่านท้องที่ตำบลท่าสัก ดารา ไร่อ้อย คอรุม ในเมือง ท่ามะเฟือง บ้านหม้อ บ้านโคน และตำบลพญาแมนเป็นระยะทางยาว 42 กิโลเมตร ทางทิศตะวันออกมีสภาพเป็นที่ราบจรดภูเขา สภาพดินทั่วไปเป็นดินปนทราย 

มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอตรอน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอทองแสนขัน และอำเภอวัดโบสถ์ (จังหวัดพิษณุโลก)
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอพรหมพิราม (จังหวัดพิษณุโลก)
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอสวรรคโลกและอำเภอศรีนคร (จังหวัดสุโขทัย)

ลักษณะที่ตั้ง

อำเภอพิชัยเป็นหนึ่งใน 9 อำเภอ ของจังหวัดอุตรดิตถ์ ตั้งอยู่ทางตอนใต้สุดของจังหวัดอุตรดิตถ์ อยู่ห่างจากตัวจังหวัดอุตรดิตถ์ประมาณ 48 กิโลเมตร มีเนื้อที่ 736.677 ตารางกิโลเมตร หรือ 460,423.125 ไร่

ลักษณะภูมิอากาศ

ลักษณะภูมิอากาศเป็นแบบมรสุม มี 3 ฤดูคือ

• ฤดูร้อน เริ่มตั้งแต่เดือนมีนาคมถึงเดือนพฤษภาคม
• ฤดูฝน เริ่มตั้งแต่เดือนมิถุนายนถึงเดือนพฤศจิกายน
• ฤดูหนาว เริ่มตั้งแต่เดือนธันวาคมถึงเดือนกุมภาพันธ์

การปกครอง

แบ่งการปกครองตาม พ.ร.บ. ลักษณะปกครองท้องถิ่นที่ พ.ศ. 2457 เป็น 11 ตำบล 98 หมู่บ้านดังนี้

1. ตำบลท่าสัก มี 10 หมู่บ้าน

2. ตำบลบ้านดารา มี 9 หมู่บ้าน

3. ตำบลไร่อ้อย มี 11 หมู่บ้าน

4. ตำบลในเมือง มี 9 หมู่บ้าน

5. ตำบลบ้านหม้อ มี 8 หมู่บ้าน

6. ตำบลคอรุม มี 12 หมู่บ้าน

7. ตำบลท่ามะเฟือง มี 10 หมู่บ้าน

8. ตำบลบ้านโคน มี 8 หมู่บ้าน

9. ตำบลพญาแมน มี 7 หมู่บ้าน

10.ตำบลนายาง มี 7 หมู่บ้าน

11. ตำบลนาอิน มี 7 หมู่บ้าน

มีเทศบาล 2 แห่ง คือ

• เทศบาลตำบลในเมือง หมู่ที่ 3 ตำบลในเมือง อำเภอพิชัย จังหวัดอุตรดิตถ์
• เทศบาลตำบลท่าสัก หมู่ที่ 1 ตำบลท่าสัก อำเภอพิชัย จังหวัดอุตรดิตถ์

มีองค์การบริหารส่วนตำบล 11 แห่ง คือ องค์การบริหารส่วนตำบลท่าสัก, ดารา,นายาง คอรุม , บ้านโคน, ท่ามะเฟือง, บ้านหม้อ, นาอิน, ไร่อ้อย, พญาแมน, และในเมือง

สถานที่สำคัญในชุมชน

• วัดนายาง วัดเก่าสมัยอยุธยา
• วัดหน้าพระธาตุ
• พิพิธภัณฑ์บ้านเกิดพระยาพิชัยดาบหัก ที่ห้วยคา
• คูปราสาท
• ปรางค์
• วัดเอกา
• วัดมหาธาตุ
• วัดขวางชัยภูมิ
• กำแพงเมืองพิชัย
• วัดบึงสัมพันธ์
• ศาลเจ้าแม่ทับทิม พิชัย
• วัดเขาบันไดม้า ฟากบึง
• พระพุทธเมตตาชัยมงคล วัดบุพพาราม (บ้านโคน)
• ถนนต้นคูน (หาดกรวด)
• วัดป่ากะพี้ (หลวงพ่อกล่อม พระปิดตาเนื้อคลุกรัก เมตตามหานิยม)

อำเภอพิชัยแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 11 ตำบล 98 หมู่บ้าน ได้แก่

1. ในเมือง (Nai Mueang) มีจำนวน 9 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 8,307 คน 

2. บ้านดารา (Ban Dara) มีจำนวน 9 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 6,222 คน

3. ไร่อ้อย (Rai Oi) มีจำนวน 11 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 6,549 คน

4. ท่าสัก (Tha Sak) มีจำนวน 10 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 6,829 คน

5. คอรุม (Kho Rum) มีจำนวน 12 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 9,230 คน

6. บ้านหม้อ (Ban Mo) มีจำนวน 8 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 5,639 คน

7. ท่ามะเฟือง (Tha Mafueang) มีจำนวน 10 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 5,803 คน

8. บ้านโคน (Ban Khon) มีจำนวน 8 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 4,913 คน

9. พญาแมน (Phaya Maen) มีจำนวน 7 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 5,893 คน

10. นาอิน (Na In) มีจำนวน 7 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 5,923 คน

11. นายาง (Na Yang)  มีจำนวน 7 หมู่บ้าน จำนวนประชากร 8,701 คน

ประชากรในเขตตำบลในเมือง ร้อยละ 70 ประกอบอาชีพเกษตรกรรม ผลผลิตทางการเกษตรที่สำคัญ ได้แก่ ข้าว ข้าวโพด ถั่ว มันสำปะหลัง อ้อย ดังนี้

• อาชีพเกษตรกรรม ร้อยละ 70
• อาชีพเลี้ยงสัตว์ ร้อยละ 13
• อาชีพรับจ้าง ร้อยละ 8
• อาชีพค้าขายและอื่นๆ ร้อยละ 9

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ท้องที่อำเภอพิชัยประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 13 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลท่าสัก ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลท่าสัก
• เทศบาลตำบลในเมือง ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลในเมือง
• องค์การบริหารส่วนตำบลในเมือง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลในเมือง (นอกเขตเทศบาลตำบลในเมือง)
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านดารา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านดาราทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลไร่อ้อย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลไร่อ้อยทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลท่าสัก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลท่าสัก (นอกเขตเทศบาลตำบลท่าสัก)
• องค์การบริหารส่วนตำบลคอรุม ครอบคลุมพื้นที่ตำบลคอรุมทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านหม้อ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านหม้อทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลท่ามะเฟือง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลท่ามะเฟืองทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านโคน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบ้านโคนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลพญาแมน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลพญาแมนทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลนาอิน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลนาอินทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลนายาง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลนายางทั้งตำบล

ขนบธรรมเนียม ประเพณี และวัฒนธรรม

• ประเพณีเข้าร่วมจัดงานนมัสการหลวงพ่อโต และของดีเมือง
• ประเพณีสงกรานต์รดน้ำดำหัว
• ประเพณีแห่เทียนพรรษา
• ประเพณีลอยกระทง

ภูมิปัญญาท้องถิ่น ได้แก่

• การอนุรักษ์อาหารท้องถิ่น เช่น แกงหอยรสเด็ด ไส้กรอก การใช้สารชีวพันธ์ทดแทนสารเคมี ขนมทองม้วน กล้วยฉาบ น้ำพริกปลาร้าทรงเครื่องและวิธีการจับปลาธรรมชาติ
• ภาษาถิ่น ส่วนใหญ่พูดภาษาไทยกลางกันหมด
• สินค้าพื้นเมือง ได้แก่ ดอกไม้จันทน์ น้ำพริกปลาร้าทรงเครื่อง แกงหอยรสเด็ด ไส้กรอก การใช้สารชีวพันธ์ทดแทนสารเคมี ขนมทองม้วน กล้วยฉาบ น้ำพริกปลาร้า ผลิตภัณฑ์จากผ้า

วิถีวัฒนธรรม

ประชาชนตำบลในเมืองส่วนใหญ่ นับถือศาสนาพุทธร้อยละ 99 มีประชากรจำนวนเล็กน้อยที่นับถือศาสนาคริตส์ ทำให้ในพิชัยมีวัดในพื้นที่ จำนวน 4 แห่ง

• วัดหน้าพระธาตุ (วัดหลวงพ่อโต)
• วัดวังพะเนียด
• วัดคลองละวาน
• วัดนางลิง (วัดคลองกะชี)

วิถีทางเศรษฐกิจ

ประชาชนของอำเภอพิชัยมีอาชีพทางด้านเกษตรกรรมเป็นหลัก ซึ่งส่วนใหญ่ประกอบอาชีพ ทำนา รองลงไปได้แก่ การทำไร่ ทำสวน และการเลี้ยงสัตว์

พระยาพิชัยดาบหัก

บ้านเกิดพระยาพิชัยดาบหัก ตั้งอยู่ หมู่ที่ 4 และหมู่ที่ 6 บ้านห้วยคา ตำบลในเมือง อำเภอพิชัย จังหวัดอุตรดิตถ์ ซึ่งมีที่ประมาณ 326 ไร่เศษ เป็นสถานที่ท่องเที่ยวเชิงประวัติศาสตร์สร้างขึ้นเมื่อวันที่ 10 กรกฎาคม 2545 ภายในมีการจัดแสดงชีวประวัติพระยาพิชัยดาบหักและมรดกทางวัฒนธรรมของท้องถิ่น และมีรูปอนุสาวรีย์พระยาพิชัยและลานสวนกว้างที่ตกแต่งด้วยไม้ประดับที่มีความร่มรื่นสวยงามเป็นสถานที่ท่องเที่ยวของอำเภอพิชัย และอยู่ในความดูแลของที่ว่าการอำเภอพิชัย เปิดให้บริการทุกวันช่วงเวลา 08.30 น. – 16.00 น. เป็นสถานที่ ที่เชื่อว่าเป็นบ้านเกิดของท่านพ่อพระยาพิชัยดาบหัก และเป็นสถานที่สำคัญของจังหวัดอุตรดิตถ์อีกด้วย มีสถานที่สำคัญ คือ อนุสาวรีย์พระยาพิชัยดาบหักในรูปนั่ง ปรางค์  พิพิธภัณฑ์  เรือนพระยาพิชัย และสถานที่ ที่ร่มรื่นไปด้วยแมกไม้นาๆ พันธ์ ที่พร้อมไปด้วยความสวยงาม และความสงบร่มรื่น เหมาะแก่การเป็นที่พักผ่อนเป็นอย่างยิ่งประวัติของท่านพ่อพระยาพิชัยดาบหักแบบย่อ

ท่านพ่อพระยาพิชัยดาบหัก เป็นชาวเมืองพิชัย รักการต่อสู้และผจญภัยเป็นชีวิตจิตใจ ในวัยเด็กได้เรียนหนังสืออยู่ที่วัดมหาธาตุ เกิดทะเลาะวิวาทกับลูกเจ้าเมืองพิชัยแล้วเปลี่ยนชื่อ เป็นทองดีทำให้ซัดเซพเนจร ไปถึงเมืองตาก ก่อนหน้านั้น ได้เป็นนักมวยที่ฝีมือดี และไร้คนทัดเทียมฝีมือ ขึ้นชกกับครูมวย สำคัญ หลายคน ได้เรียน การฟันดาบ และกังฟู จนได้เปรียบมวยต่อหน้าองค์พระเจ้าตากจนเป็นที่พอใจ และ ถูกใจในฝีมอและได้รับราชการกับท่าน ออกรบ เคียงบ่าเคียงไหล่ จนได้ยศเป็นพระยาสีหราชเดโช และได้เป็นพระยาพิชัย ครองเมืองพิชัย อันเป็นบ้านเกิดเมืองนอนของท่านเกิดเหตุการณ์เลื่องลือ ได้รบกับพม่าจนดาบหักที่บ้านห้วยคา จนได้สร้อยว่า ดาบหัก คนทั้งไปรู้จักในนาม พระยาพิชัยดาบหัก และท่านเป็นแบบอย่างให้กับเด็กรุ่นหลัง ในเรื่องความรักชาติ กตัญญู ซื่อสัตย์กับผู้ที่มีพระคุณ และความพยายาม กล้าหาญ สมกับเป็น บุคคลที่สำคัญ ท่านหนึ่งของประเทศ

ปกติวันธรรมดา จะมีผู้คนมากราบไหว้ และขอพร ให้มีโชคลาภ แล้วจะถวายไก่ปูนปั้นเพราะว่า ท่านพ่อนั้นชอบตีไก่ ซึ่ง ในประวัติท่าน ไก่พาลี เป็นไก่ที่ตีเก่ง และสามารถตีชนะไก่ที่ตัวใหญ่กว่าได้ จนมีความเชื่อว่า ถ้าคนมาบนบานศาลกล่าวแล้ว ได้สมประสงค์นิยมนำไก่มาถวาย

ภาคีเครือข่ายสุขภาพ

บริหารตามหลักธรรมาภิบาล บริการได้มาตรฐาน ประชาชนสุขภาพดีพึ่งตนเองได้อย่างยั่งยืน มีพันธกิจ (Mission) คือ

1. พัฒนาภาคีเครือข่ายทุกระดับให้มีส่วนร่วมในการดูแลสุขภาพของประชาชน
2. มุ่งเน้นการบริหารจัดการตามหลักธรรมาภิบาล
3. พัฒนาคุณภาพบริการสุขภาพตามมาตรฐาน
4. ส่งเสริมให้ประชาชนมีสุขภาพดี
5. สนับสนุนให้ประชาชนพึ่งพาตนเองได้อย่างยั่งยืน

คำขวัญอำเภอพิชัย

ถิ่นกำเนิดพระยาพิชัย ไส้กรอกใหญ่รสเด็ด แกงเผ็ดหอยขม รื่นรมย์ดนตรีมังคละ หลวงพ่อโตพระคู่เมือง

สำนักงานการท่องเที่ยวและกีฬาจังหวัดอุตรดิตถ์. (ม.ป.ป.). ที่เที่ยว. เข้าถึงจาก https://www2.uttaradit.go.th/travel/detail/1

KAPOOK. (ม.ป.ป.). ที่เที่ยวอุตรดิตถ์ ปักหมุดจุดเช็กอินเด่น ในถิ่นพระยาพิชัยดาบหัก. https://travel.kapook.com/view214630.html