ชุมชนแม่จะเราสองแคว ตำบลแม่จะเรา อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก เป็นชุมชนที่ชาวบ้านส่วนใหญ่เป็นคนพื้นเมืองล้านนา โดยบรรพบุรุษของชาวบ้านในชุมชนนี้ได้อพยพถิ่นฐานมาจากภาคเหนือของประเทศไทย จุดเริ่มต้นของการอพยพนี้เกิดขึ้นจากจังหวัดลำปาง จังหวัดแพร่ และจังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งวิถีชีวิตของคนในชุมชนแม่จะเราสองแควเป็นแบบเรียบง่ายและสงบสุข บ้านเรือนส่วนใหญ่สร้างด้วยไม้สัก โดยญาติพี่น้องมักปลูกบ้านอยู่ใกล้กันในชุมชนเดียวกัน ในอดีตชาวบ้านจะอาศัยอยู่รวมกันในครอบครัวใหญ่ แต่ปัจจุบันได้แยกออกมาเป็นครอบครัวเล็กมากขึ้นตามสภาพสังคมและความเปลี่ยนแปลงของยุคสมัย โดยชาวบ้านในชุมชนนี้นับถือศาสนาพุทธควบคู่กับความเชื่อในไสยศาสตร์และการนับถือผีปู่ผีย่า ซึ่งเป็นความเชื่อที่สืบทอดกันมาจากบรรพบุรุษ ผสมผสานกันอยู่ในวิถีชีวิตประจำวัน รวมถึงมีวัฒนธรรม ประเพณี และพิธีกรรมที่หลากหลาย ซึ่งสะท้อนให้เห็นรากเหง้าของชาวล้านนาในแต่ละพื้นที่ที่บรรพบุรุษได้อพยพมาพร้อมกัน และชาวบ้านยังคงยึดถือปฏิบัติตามอย่างเคร่งครัดและสืบทอดกันมาเป็นรุ่นสู่รุ่นจนถึงปัจจุบัน

ชุมชนแม่จะเราสองแคว ตั้งอยู่ในพื้นที่ตำบลแม่จะเรา อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก โดยมีลักษณะของพื้นที่โดยรอบ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ หมู่ที่ 4 บ้านทุ่งมะขามป้อม ต.พระธาตุ อ.แม่ระมาด จ.ตาก
• ทิศใต้ หมู่ที่ 7 บ้านห้วยบง ต.แม่จะเรา อ.แม่ระมาด จ.ตาก
• ทิศตะวันออก หมู่ที่ 5 บ้านสันป่าไร่ ต.พระธาตุ อ.แม่ระมาด จ.ตาก
• ทิศตะวันตก หมู่ที่ 2 บ้านแม่จะเราสองแควสอง ต.แม่จะเรา อ.แม่ระมาด

ชุมชนแม่จะเราสองแควตั้งอยู่ในพื้นที่ที่มีภูมิประเทศหลากหลาย ประกอบด้วยที่ราบลุ่มและเนินเขา โดยมีลำห้วยแม่จะเราเป็นแหล่งน้ำสำคัญที่ไหลผ่านชุมชน ซึ่งชาวบ้านใช้สำหรับทำการเกษตรและการอุปโภคบริโภคได้ตลอดทั้งปี นอกจากนี้ยังมีลำเหมืองธรรมชาติที่ช่วยสนับสนุนแหล่งน้ำในชุมชนอีกด้วย

ชาวบ้านในชุมชนส่วนใหญ่ประมาณ 95% ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเป็นหลัก ผลผลิตทางการเกษตรที่สำคัญ ได้แก่ ข้าวโพด ถั่วเหลือง และข้าว โดยรายได้เฉลี่ยของประชากรต่อคนต่อปีอยู่ที่ประมาณ 35,000 บาท

ชุมชนแม่จะเราสองแควมีสถานศึกษาเพียงแห่งเดียว คือ โรงเรียนแม่จะเราวิทยาคม ซึ่งเป็นศูนย์กลางการศึกษาของเด็กและเยาวชนในพื้นที่

การคมนาคมในชุมชนค่อนข้างสะดวก เนื่องจากชุมชนตั้งอยู่ห่างจากถนนสายหลักแม่สอด-แม่ระมาด เพียง 2 กิโลเมตร และห่างจากตัวอำเภอแม่ระมาดประมาณ 7 กิโลเมตร รวมทั้งอยู่ห่างจากตัวจังหวัดตากประมาณ 115 กิโลเมตร ทำให้การเดินทางเข้า-ออกชุมชนเป็นไปได้อย่างสะดวก

จากข้อมูลสถิติประชากร กรมการปกครอง (กุมภาพันธ์ 2568) พบว่า ชุมชนบ้านแม่จะเราสองแคว หมู่ที่ 3 มีประชากรทั้งหมดจำนวน 570 คน แบ่งเป็นชาย 244 คน และหญิง 226 คน และประชากรที่ไม่ใช่คนไทย เป็นชายจำนวน 60 คน และหญิง จำนวน 43 คน

ชุมชนบ้านแม่จะเราสองแควประกอบด้วยองค์กรชุมชนที่มีบทบาทสำคัญในการดูแลและพัฒนาชุมชน เช่น กลุ่มผู้สูงอายุ กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มเยาวชน และสภาเด็กและเยาวชน ซึ่งช่วยส่งเสริมความสามัคคีและการมีส่วนร่วมของสมาชิกในชุมชน นอกจากนี้ยังมีองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เช่น องค์การบริหารส่วนตำบล (อบต.) ที่ทำหน้าที่ดูแลกิจกรรมสาธารณะและสนับสนุนโครงการพัฒนาต่าง ๆ ในชุมชน

ด้านกลุ่มอาชีพหลักของชาวบ้านส่วนใหญ่ยังคงเป็นเกษตรกรที่ทำการปลูกข้าวและพืชผักพื้นบ้าน รวมถึงการเลี้ยงสัตว์ เช่น เลี้ยงไก่ หมู และสัตว์น้ำในพื้นที่ มีการรวมกลุ่มเพื่อช่วยเหลือด้านการผลิตและการตลาด เช่น กลุ่มเกษตรกร กลุ่มวิสาหกิจชุมชน และกลุ่มออมทรัพย์

ชาวบ้านในชุมชนแม่จะเราสองแคว มีวิถีชีวิตที่สอดคล้องกับช่วงเวลาของปี โดยเฉพาะในช่วงสงกรานต์ ซึ่งถือเป็นปีใหม่เมืองของคนล้านนา ช่วงเวลานี้มีการประกอบพิธีกรรมสำคัญ เช่น พิธีสงเคราะห์บ้าน สงเคราะห์คน และสืบชะตา ซึ่งจัดขึ้นเป็นประจำทุกปี และเป็นโอกาสที่คนในชุมชนรวมตัวกันอย่างพร้อมเพรียง

นอกจากนี้ ในการประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ ชาวบ้านมักหลีกเลี่ยงวันพุธและวันพระ ตามความเชื่อที่สืบทอดกันมา แสดงให้เห็นถึงการยึดถือวันสำคัญในรอบสัปดาห์ และเป็นแนวปฏิบัติที่สะท้อนความผูกพันของวิถีชีวิตกับระบบเวลาแบบท้องถิ่น

วิถีชีวิตประจำวันของชาวบ้านเป็นไปอย่างเรียบง่าย สอดคล้องกับสภาพแวดล้อมทางธรรมชาติ และเชื่อมโยงกับขนบธรรมเนียมที่สืบทอดจากบรรพบุรุษ ชาวบ้านให้ความสำคัญกับความสัมพันธ์ภายในครอบครัวและชุมชน มีการพึ่งพาอาศัยกันและดำเนินชีวิตร่วมกันด้วยความสามัคคี

กิจกรรมต่าง ๆ มักเกี่ยวข้องกับความเชื่อ ศาสนา และพิธีกรรม เช่น การใช้ใบหนาดในพิธีเพื่อปัดเป่าสิ่งไม่ดี สะเดาะเคราะห์ หรือสืบชะตา ทั้งในระดับบุคคล ครอบครัว และชุมชน ชาวบ้านยังมีความเชื่อในสิ่งศักดิ์สิทธิ์และผีบรรพบุรุษ ซึ่งเป็นรากฐานของแนวทางการดำเนินชีวิตที่เน้นความกลมกลืน ความสงบ และความเคารพต่อธรรมชาติ รวมถึงสิ่งที่มองไม่เห็น

ใบหนาดกับความเชื่อ

ใบหนาดเป็นพืชที่มีความศักดิ์สิทธิ์และสำคัญในความเชื่อของชาว ชุมชนแม่จะเราสองแคว โดยชาวบ้านเชื่อว่าใบหนาดสามารถขับไล่สิ่งไม่ดีและเคราะห์ร้ายที่มองไม่เห็นได้ จึงถูกนำมาใช้ในพิธีกรรมต่าง ๆ เพื่อปกป้องบ้านเรือนและคนในชุมชนจากภัยและเคราะห์ร้าย

พิธีกรรมหลักที่มีการใช้ใบหนาด ได้แก่

1. พิธีสงเคราะห์บ้าน ในช่วงเทศกาลสงกรานต์ ชาวบ้านจะรวมตัวกันที่วัดซึ่งเป็นศูนย์กลางของชุมชน พระสงฆ์จะสวดมนต์และพรมน้ำมนต์ผสมส้มป่อย โดยใช้ใบหนาดจุ่มน้ำมนต์ประพรมทั่วบ้านเพื่อขจัดเคราะห์ร้ายและป้องกันภัยร้าย ใบหนาดที่ผ่านพิธีนี้จะถูกมัดติดที่ประตูบ้านเพื่อปกป้องบ้านจากสิ่งไม่ดี

2. พิธีสงเคราะห์คน เมื่อมีคนในชุมชนป่วยหรือมีเคราะห์ร้าย ปู่อาจารย์จะเป็นผู้ประกอบพิธี โดยท่องคาถาพร้อมใช้ใบหนาดจุ่มน้ำมนต์ประพรมร่างกายผู้ป่วย ตั้งแต่ศีรษะลงมาถึงสะดือ เพื่อปัดเป่าเคราะห์ร้ายและช่วยให้ผู้ป่วยฟื้นฟูสุขภาพ

3. พิธีสงเคราะห์สิ่งของ เช่น รถจักรยานยนต์ ก่อนใช้รถใหม่ ชาวบ้านจะนิมนต์พระสงฆ์มาทำพิธีสวดมนต์และใช้ใบหนาดจุ่มน้ำมนต์ประพรมทั่วรถ เพื่อป้องกันอุบัติเหตุและภัยร้ายต่าง ๆ ที่อาจเกิดขึ้น

4. พิธีสืบชะตาบ้านและสืบชะตาคน พิธีนี้จะจัดขึ้นในช่วงปีใหม่เมือง โดยใช้ใบหนาดในขั้นตอนการพรมน้ำมนต์ เพื่อขจัดสิ่งไม่ดีและเสริมสร้างความเป็นสิริมงคล ยืดอายุชีวิตและนำความสุขความเจริญมาสู่บ้านและผู้อยู่อาศัย

นอกจากนี้ ชาวบ้านยังนิยมปลูกต้นหนาดไว้หน้าบ้าน เพราะเชื่อว่าต้นหนาดเป็นต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ที่ช่วยปกป้องครอบครัวและบ้านเรือนจากภัยที่มองไม่เห็น ทำให้ชาวบ้านรู้สึกอุ่นใจและสะดวกในการนำใบหนาดมาใช้ในพิธีกรรมต่าง ๆ

ผู้นำด้านพิธีกรรมและผู้สูงอายุในพื้นที่ตำบลแม่จะเรา อำเภอแม่ระมาด จังหวัดตาก เป็นบุคคลสำคัญที่มีบทบาทอย่างมากในการรักษาและสืบทอดวัฒนธรรมท้องถิ่นมีอยู่หลายท่าน โดยเฉพาะกลุ่มผู้นำประกอบพิธีกรรมที่ยังคงยึดมั่นในภูมิปัญญาดั้งเดิมและมีความเชี่ยวชาญเฉพาะด้าน ทั้งในเชิงพิธีกรรม ศิลปะ และภาษา

นายพุด หล้าคำสาย เป็นบุคคลที่ได้รับการยอมรับอย่างกว้างขวางในฐานะผู้นำประกอบพิธีกรรมและผู้มีความรู้ความเชี่ยวชาญด้านวัฒนธรรมล้านนา ท่านมีทักษะเฉพาะด้านในการทำดอกลายไทย การทำปราสาท และสามารถอ่าน-เขียนภาษาล้านนาได้อย่างคล่องแคล่ว แม้จะจบการศึกษาเพียงชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 แต่ด้วยประสบการณ์ชีวิตและความรู้ที่สั่งสมมาตลอดชีวิต โดยเฉพาะนับตั้งแต่ย้ายถิ่นฐานมาจากจังหวัดสุโขทัยมายังพื้นที่แม่จะเราตั้งแต่อายุ 25 ปี ทำให้ท่านกลายเป็นแหล่งภูมิปัญญาที่สำคัญของชุมชน 

นายดี เอี้ยงหมี ผู้นำประกอบพิธีกรรมที่มีความรู้ด้านศาสนาพุทธและยังคงมีบทบาทในการประกอบพิธีในชุมชน ท่านจบการศึกษาในระดับชั้นประถมศึกษาปีที่ 4 และยังคงปฏิบัติหน้าที่ด้วยความเคารพในจารีตประเพณี

นายใจ กันเอี้ยง ซึ่งมีความรู้ความชำนาญในการประกอบพิธีกรรมเช่นกัน และได้รับความเชื่อถือจากสมาชิกในชุมชน ท่านจบการศึกษาในระดับประถมศึกษาปีที่ 4 และมีบทบาทในการถ่ายทอดความรู้ด้านพิธีกรรมให้แก่คนรุ่นหลัง

ในชุมชนแม่จะเราสองแควสาม จังหวัดตาก ความเชื่อและพิธีกรรมเกี่ยวกับใบหนาด ถือเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตที่สืบทอดกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษ และยังคงมีบทบาทสำคัญในปัจจุบัน ความเชื่อเหล่านี้ก่อให้เกิดทุนชุมชนในหลายมิติ โดยเฉพาะทุนทางวัฒนธรรม จิตใจ และสังคม

ทุนทางวัฒนธรรม

สะท้อนผ่านพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับ "ใบหนาด" ถือเป็นองค์ประกอบสำคัญที่หล่อหลอมวิถีชีวิตของผู้คนในชุมชนให้มีเอกลักษณ์และความต่อเนื่องทางวัฒนธรรม โดยทุนทางวัฒนธรรมในที่นี้หมายถึง ความรู้ ความเชื่อ และประเพณีที่ได้รับการสืบทอดจากบรรพบุรุษ ซึ่งผูกพันอยู่กับวิถีชีวิต ศาสนา และความสัมพันธ์ในชุมชน

การนำใบหนาดมาใช้ในพิธีกรรม เช่น พิธีสงเคราะห์บ้าน สืบชะตาคน หรือสงเคราะห์สิ่งของ เป็นการแสดงออกถึงภูมิปัญญาท้องถิ่นที่ใช้พืชพื้นบ้านมาเป็นเครื่องมือทางจิตวิญญาณในการปัดเป่าเคราะห์ร้าย และเสริมสิริมงคล ทั้งนี้ ใบหนาดยังมีความเชื่อว่าศักดิ์สิทธิ์ สามารถป้องกันสิ่งไม่ดีที่ตามองไม่เห็นได้ จึงทำให้กลายเป็นสิ่งสำคัญที่ขาดไม่ได้ในพิธีกรรมต่าง ๆ

นอกจากนี้ พิธีกรรมเหล่านี้ยังผูกโยงอยู่กับศาสนา โดยมีพระสงฆ์หรือปู่อาจารย์เป็นผู้ประกอบพิธี ซึ่งใช้คาถาและบทสวดภาษาล้านนา ถือเป็นการรักษาภาษาและอักษรท้องถิ่นไปในตัว ขณะเดียวกันก็เป็นการส่งต่อความรู้ด้านวัฒนธรรมแก่คนรุ่นใหม่

ทุนทางวัฒนธรรมที่เกิดจากความเชื่อเรื่องใบหนาดยังเป็นเครื่องมือที่ช่วยสร้างความสัมพันธ์ในชุมชน โดยเฉพาะในช่วงที่มีพิธีกรรมร่วมกัน เช่น ช่วงสงกรานต์ ทุกครอบครัวจะนำใบหนาดและอุปกรณ์อื่นมาร่วมประกอบพิธี ทำให้เกิดการรวมตัว ช่วยเหลือกัน และเกิดความรู้สึกเป็นหนึ่งเดียวในชุมชน

ดังนั้น ความเชื่อเกี่ยวกับใบหนาดไม่เพียงแต่เป็นเรื่องของความศรัทธา แต่ยังเป็นทุนทางวัฒนธรรมที่จับต้องได้ และยังคงมีชีวิตในวิถีของคนแม่จะเราสองแควสามจนถึงปัจจุบัน เป็นสิ่งที่ยืนยันถึงพลังของวัฒนธรรมท้องถิ่นในการสร้างความมั่นคงให้กับชุมชนในทั้งด้านจิตใจ สังคม และจิตวิญญาณ

ทุนทางสังคม

การรวมตัวกันของคนในชุมชนเพื่อประกอบพิธีกรรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับความเชื่อ เช่น พิธีสงเคราะห์บ้าน สืบชะตาคน หรือสืบชะตาบ้าน ซึ่งมักจัดขึ้นพร้อมกันในช่วงเทศกาลสำคัญ เช่น ปีใหม่เมือง (สงกรานต์) การรวมตัวในลักษณะนี้มิได้เกิดขึ้นเพียงเพราะพิธีกรรม แต่สะท้อนถึงความร่วมแรงร่วมใจ ความสัมพันธ์ใกล้ชิดระหว่างคนในชุมชน ที่สืบทอดกันมายาวนาน

ทุกครอบครัวในหมู่บ้านจะช่วยกันเตรียมสิ่งของในการประกอบพิธี เช่น ใบหนาด ด้ายสายสิญจน์ น้ำส้มป่อย หินกลางลำธาร รวมถึงข้าวดอก ดอกไม้ ธูปเทียน และนำมารวมกันที่วัดหรือสถานที่กลางหมู่บ้าน เพื่อใช้ในการทำพิธีพร้อมกัน โดยมีพระสงฆ์และปู่อาจารย์เป็นผู้นำพิธี ชาวบ้านจะช่วยกันจัดสถานที่ ตกแต่ง จัดเตรียม และร่วมประกอบพิธีกรรมอย่างพร้อมเพรียง สิ่งนี้แสดงให้เห็นถึงความไว้วางใจ ความสัมพันธ์ที่แน่นแฟ้น และการให้เกียรติซึ่งกันและกันในสังคมเล็ก ๆ ที่มีรากฐานร่วมทางวัฒนธรรม

นอกจากการช่วยเหลือด้านแรงงานและสิ่งของ ยังมีความร่วมมือด้านความรู้ เช่น การขอคำปรึกษาจากผู้อาวุโส หรือผู้รู้ในเรื่องพิธีกรรม การอาศัยความรู้จากพระสงฆ์หรือปู่อาจารย์ในการดำเนินพิธีกรรมที่ถูกต้อง สิ่งเหล่านี้หล่อหลอมเป็นเครือข่ายทางสังคมที่เกื้อหนุนกันทั้งในยามปกติและในยามเผชิญปัญหา เช่น เมื่อมีสมาชิกในบ้านป่วย หรือเกิดฝันร้าย ชาวบ้านสามารถขอให้ทำพิธีสงเคราะห์หรือสืบชะตาได้ โดยไม่ถูกปฏิเสธ เพราะถือเป็นหน้าที่และความผูกพันที่มีต่อกันในฐานะสมาชิกของชุมชนเดียวกัน ดังนั้น ทุนทางสังคมในชุมชนนี้จึงไม่เพียงแต่หมายถึงความสัมพันธ์ในเชิงโครงสร้างสังคม แต่ยังหมายถึงความรู้สึกเป็นเจ้าของร่วมกันต่อความเชื่อและพิธีกรรมที่สืบทอดมา ความสามารถในการพึ่งพาอาศัยกัน และการสื่อสารที่เชื่อมโยงความรู้ ความศรัทธา และประสบการณ์ร่วมระหว่างสมาชิกในชุมชนอย่างแนบแน่น

ชุมชนบ้านแม่จะเราสองแควใช้ภาษาเหนือในการสื่อสารในชุมชน

ด้านวัฒนธรรม:

แม่จะเราสองแควเป็นชุมชนที่มีรากฐานทางวัฒนธรรมและความเชื่อดั้งเดิมที่สืบทอดมาตั้งแต่อดีต วิถีชีวิตของคนในชุมชนยังคงเรียบง่ายและสงบ มีการนับถือศาสนาพุทธผสมผสานกับความเชื่อพื้นบ้าน เช่น การนับถือผีปู่ผีย่า และพิธีกรรมหลากหลายที่แสดงถึงความสัมพันธ์ระหว่างคนกับธรรมชาติ สิ่งเหนือธรรมชาติ และกันและกันในชุมชน

หนึ่งในเอกลักษณ์ที่สำคัญคือความเชื่อเรื่อง ใบหนาด ซึ่งถือเป็นพืชศักดิ์สิทธิ์ที่ใช้ในพิธีกรรมต่าง ๆ เช่น การสงเคราะห์บ้าน สงเคราะห์คน สืบชะตา และปัดเป่าเคราะห์ร้าย โดยใบหนาดถูกเชื่อว่าเป็นตัวขับไล่สิ่งชั่วร้ายและภัยอันตราย ทำให้ผู้เข้าร่วมพิธีรู้สึกสบายใจและปลอดภัย ทั้งยังเป็นสัญลักษณ์ที่สะท้อนความศรัทธาและความเชื่อมโยงของชุมชนต่อสิ่งเหนือธรรมชาติ

พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับใบหนาดไม่ใช่เพียงเรื่องของความเชื่อส่วนบุคคลเท่านั้น แต่ยังเป็นกิจกรรมที่รวมผู้คนในชุมชนให้มาร่วมแรงร่วมใจ สร้างความสามัคคีและความผูกพัน โดยมีผู้นำพิธีกรรม เช่น พระสงฆ์และปู่อาจารย์ เป็นผู้ถ่ายทอดและดูแลพิธีกรรม เพื่อรักษาวัฒนธรรมและความเชื่อให้ดำรงอยู่ต่อไป

อย่างไรก็ตาม ชุมชนเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงทางสังคม เช่น การเปลี่ยนแปลงโครงสร้างครอบครัวและเทคโนโลยีที่เข้ามา ซึ่งท้าทายการสืบทอดพิธีกรรมดั้งเดิมให้ยังคงอยู่ แต่ชุมชนก็ยังคงรักษาและปรับตัวให้เหมาะสม เพื่อให้วัฒนธรรมและความเชื่อเหล่านี้ยังคงเป็นส่วนสำคัญของวิถีชีวิตและความมั่นคงทางจิตใจของคนในชุมชนอย่างต่อเนื่อง

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย. (2568). สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร. สืบค้นเมื่อ 18 พฤษภาคม 2568, จาก https://stat.bora.dopa.go.th/stat/statnew/

รวิสรา วงษ์อำนาจ. (2557). ระบบความเชื่อเรื่องใบหนาด : ชุมชนเเม่จะเราสองเเควสาม ตำบลเเม่จะเรา อำเภอเเม่ละมาด จังหวัดตาก. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

เทศบาลตำบลแม่จะเรา. (ม.ป.ป.). ประวัติความเป็นมาของชุมชนบ้านแม่จะเราสองแคว. สืบค้นเมื่อ 18 พฤษภาคม 2568, จาก https://www.maejaroa.go.th/history-rev2