บ้านป่าหวายเริ่มอพยพเข้ามาปี พ.ศ. 2494 จากบ้านแม่ละเมามาตั้งถิ่นฐานอยู่ในบ้านป่าหวาย ซึ่งใช้ชื่อเดิมว่า อ๋างล๊า (ดินแดง) ปี พ.ศ. 2502 เกิดสงครามคอมมิวนิสต์ คนในชุมชนต้องเข้าไปหลบซ่อนอยู่ในป่า เมื่อสงครามสงบคนในชุมชนจึงออกมามอบตัวกับทางการและย้ายไปอยู่ที่บ้านเจดีย์โค๊ะ ตำบลมหาวัน อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก ต่อมาปี พ.ศ. 2526 คนในชุมชนจำนวน 8 ครัวเรือน ได้อพยพกลับมาตั้งถิ่นฐานและทำมาหากินที่บ้านป่าหวายเหมือนเดิม จากนั้นมีคนอพยพเข้ามามากขึ้นเรื่อย ๆ จนปี พ.ศ. 2530 ราชการจึงได้แต่งตั้งนายยงยุทธ นิตย์อดุล เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก พร้อมกับใช้ชื่อหมู่บ้านว่า บ้านป่าหวาย

หลังจากการตั้งหมู่บ้านได้มีงบประมาณเข้าในชุมชน ชุมชนจึงนำไปสร้างประปาชุมชนและตั้งศาลประจำหมู่บ้านขึ้นเพื่อคุ้มครองคนในหมู่บ้านและใช้ประกอบพิธีกรรมสำคัญประจำปี ในปี พ.ศ. 2532-2534 ทหาร กอ. ได้เข้ามาจัดสรรแบ่งที่ดินทำกินให้ครัวเรือนละ 20 ไร่ เพื่อใช้ทำมาหากิน และในปี พ.ศ. 2536 ม้งขาวอพยพจากบ้านธงไชยเข้ามาทำให้ปัจจุบันบ้านป่าหวายมีทั้งม้งขาวและม้งเขียว หลังจากนั้นไม่นานหมู่บ้านก็เปลี่ยนจากการใช้พลังงานโซล่าเซลล์กับแบตเตอรี่มาเป็นการใช้ไฟฟ้า แล้วเริ่มมีการก่อสร้างถนนลาดยาง ศาลาริมบริเวณน้ำตก สนามกีฬา และอื่น ๆ ตามมา

ต่อมาปี พ.ศ. 2552 ได้มีการแต่งตั้งนายหวาน แซ่ว้าน เป็นผู้ใหญ่บ้านคนที่ 2 และได้จัดตั้งศูนย์พัฒนาเด็กเล็กบ้านป่าหวายขึ้นและได้มีการก่อสร้างลานพิธีกรรมไว้ท้ายหมู่บ้านเพื่อใช้ประกอบพิธีกรรมทางความเชื่อเกี่ยวกับงานศพ ต่อมาในปี พ.ศ. 2556 ได้มีการเลือกตั้งและแต่งตั้งให้นายสุเมธ ศรีธีรวัฒน์ เป็นผู้ใหญ่บ้านคนที่ 3 ถึงปัจจุบัน

บ้านป่าหวาย ตั้งอยู่หมู่ที่ 3 ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก ห่างจากทางหลวงหมายเลข 1090 ระยะทาง 10 กิโลเมตร และมีอาณาเขตติดต่อกับหมู่บ้านอื่นๆดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านต้าหล้าปล๊า ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านชิบาโบกับบ้านใหม่ดินแดง หมู่ที่ 11,12 ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านป่าคาใหม่ หมู่ที่ 6 ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านป่าแขม ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก

มีลักษณะภูมิประเทศลาดชัน รายล้อมด้วยป่าธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ พื้นที่ส่วนใหญ่ประกอบด้วยป่าดงดิบ ป่าโปร่ง และลำห้วยหลายสาย ส่งผลให้ชุมชนมีทรัพยากรธรรมชาติหลากหลายและมีความหลากหลายทางชีวภาพสูง จุดเด่นทางธรรมชาติที่สำคัญ คือ น้ำตกป่าหวาย ซึ่งเป็นน้ำตกหินปูนขนาดใหญ่ มีหลายชั้น น้ำใสสะอาดและไหลตลอดทั้งปี บริเวณใกล้เคียงยังมีถ้ำธรรมชาติและต้นไม้ขนาดใหญ่ที่เป็นแหล่งเรียนรู้ด้านสิ่งแวดล้อม อีกทั้งยังมีจุดชมวิวทะเลหมอกบนยอดดอย "ม่อนหมอกตะวัน" ที่สามารถมองเห็นทิวเขาสลับซับซ้อนและทะเลหมอกในช่วงเช้า

ข้อมูลประชากรจากสำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง พ.ศ. 2568 พบว่า หมู่ที่ 3 บ้านป่าหวาย มีประชากรที่เป็นคนไทยจำนวน 1,068 คน แบ่งเป็นชาย 565 คน และหญิง 503 คน โดยมีประชากรที่ไม่ใช่คนไทยจำนวนทั้งหมด 17 คน แบ่งเป็นชาย 8 คน และหญิง 9 คน จำนวนประชากรทั้งหมดมี 1,085 คน ภายในชุมชนมีจำนวนบ้านทั้งหมด 444 หลัง

ชุมชนบ้านป่าหวายมีการรวมกลุ่มและจัดตั้งองค์กรชุมชนเพื่อส่งเสริมการประกอบอาชีพและพัฒนาคุณภาพชีวิตของประชาชนในพื้นที่อย่างเป็นระบบ โดยมีทั้ง กลุ่มเกษตรกร วิสาหกิจชุมชน กองทุนหมู่บ้าน กลุ่มแม่บ้าน และกลุ่มเยาวชน ซึ่งทำหน้าที่สนับสนุนการผลิต การตลาด และการจัดการทรัพยากรในชุมชน

อาชีพหลักของชาวบ้านคือ เกษตรกรรม โดยมีการปลูกพืชเศรษฐกิจ เช่น ข้าวโพด มันฝรั่ง พริก ผักสวนครัว และผลไม้บางชนิด รวมถึงมีการปลูกพืชในโรงเรือน เช่น พริกหวาน มะเขือเทศ แตงกวาญี่ปุ่น และฟักทอง เพื่อเพิ่มรายได้และรองรับความต้องการของตลาด นอกจากนี้ยังมีการเลี้ยงสัตว์ในครัวเรือน เช่น วัว หมู และไก่ เพื่อบริโภคและจำหน่าย

กลุ่มแม่บ้านและกลุ่มเยาวชนในชุมชนมีบทบาทในการเสริมสร้างอาชีพเสริม เช่น การแปรรูปผลผลิต การจัดกิจกรรมสร้างรายได้ และการอนุรักษ์ภูมิปัญญาท้องถิ่น ทั้งนี้ การดำเนินงานขององค์กรชุมชนต่าง ๆ ได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานภาครัฐและโครงการพัฒนาพื้นที่สูง ซึ่งช่วยให้ชุมชนสามารถพัฒนาเศรษฐกิจในระดับครัวเรือน

ประเพณีกินข้าวใหม่ (จัดขึ้นในช่วงปลายเดือนตุลาคมถึงต้นพฤศจิกายน) ซึ่งเป็นฤดูกาลเก็บเกี่ยวข้าวใหม่ พิธีกรรมประกอบด้วยการหุงข้าวพันธุ์พื้นเมือง การเซ่นไหว้บรรพบุรุษ และการดื่มเหล้าเขาวัวตามแบบแผนของชาวม้ง เพื่อแสดงความขอบคุณต่อธรรมชาติและขอความอุดมสมบูรณ์ในปีถัดไป นอกจากนี้ยังมีพิธีเสี่ยงทายขวัญข้าวโดยใช้น่องไก่ เพื่อทำนายความเป็นสิริมงคลของปีหน้า

งานปีใหม่ม้ง (จัดขึ้นในช่วงปลายเดือนธันวาคมถึงต้นเดือนมกราคม) เป็นเทศกาลสำคัญของชาวม้งเพื่อเฉลิมฉลองการเข้าสู่ปีใหม่ตามจันทรคติม้ง มีกิจกรรมหลากหลาย อาทิ การทำบุญ การละเล่นพื้นบ้าน การแต่งกายด้วยชุดประจำเผ่า และการจัดแสดงวัฒนธรรมและศิลปะพื้นถิ่น

กิจกรรมบนม่อนหมอกตะวัน พื้นที่บริเวณยอดดอยม่อนหมอกตะวัน ซึ่งเป็นจุดชมวิวธรรมชาติของหมู่บ้าน ถูกใช้เป็นสถานที่จัดกิจกรรมสำคัญของชุมชน เช่น การแสดงวัฒนธรรม การจัดตลาดสินค้าชุมชน และการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ โดยมีเป้าหมายเพื่อส่งเสริมเศรษฐกิจในท้องถิ่นและถ่ายทอดวัฒนธรรมสู่ผู้มาเยือน

ทุนด้านทรัพยากรธรรมชาติ

ชุมชนมีภูมิประเทศเป็นภูเขาสูง อากาศเย็นตลอดปี เหมาะสำหรับทำการเกษตรปลอดภัย เช่น การปลูกผักเมืองหนาว ข้าวโพด มันฝรั่ง และพืชเศรษฐกิจอื่น ๆ นอกจากนี้ยังมีแหล่งน้ำธรรมชาติและป่าไม้ที่ชาวบ้านใช้ประโยชน์ในการดำรงชีวิต รวมถึง "ม่อนหมอกตะวัน" ซึ่งเป็นจุดชมวิวที่มีศักยภาพด้านการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ

ทุนด้านวัฒนธรรมและภูมิปัญญา

ชุมชนยังคงรักษาขนบธรรมเนียมประเพณีสำคัญ เช่น ประเพณีกินข้าวใหม่ และงานปีใหม่ม้ง อันสะท้อนความผูกพันกับธรรมชาติและการเคารพบรรพบุรุษ มีภูมิปัญญาท้องถิ่นที่หลากหลาย อาทิ การทอผ้ากัญชง การใช้สมุนไพรพื้นบ้าน และการแปรรูปผลผลิตทางการเกษตร

ทุนด้านเศรษฐกิจและอาชีพ

อาชีพหลักของคนในชุมชนคือการทำเกษตรกรรม มีการรวมกลุ่มวิสาหกิจชุมชน กลุ่มแม่บ้าน และกลุ่มแปรรูปผลิตภัณฑ์ เพื่อสร้างรายได้เสริมและเพิ่มมูลค่าให้กับผลผลิต โดยมีหน่วยงานภาครัฐและโครงการพัฒนาพื้นที่สูงเข้ามาสนับสนุนอย่างต่อเนื่อง

บ้านป่าหวายเป็นชุมชนชาติพันธุ์ม้ง ภาษาที่ใช้ในการสื่อสารส่วนใหญ่จึงเป็นภาษาม้ง โดยมีทั้งภาษาม้งขาวและม้งเขียว ส่วนภาษาที่ใช้ในการเขียนส่วนใหญ่ใช้เป็นภาษาไทยเป็นหลัก

นิทานเรื่อง ป๊อกื่อฮะเบล้ (ข้าวโพดกับข้าว)

จัดอยู่ในนิทานอธิบายเหตุเนื่องด้วย เป็นการอธิบายเรื่องราวความเป็นมาของข้าวโพดกับข้าวในอดีตที่ส่งผลให้ปัจจุบันต้นบริเวณปลายยอดข้าวโพดมีลักษณะรูปร่างเหมือนรวงข้าว ดังเนื้อเรื่องที่ว่า "นานมาแล้วป๊อกื่อฮะเบล้อยู่ต้นเดียวกัน เบล้อยู่ด้านบนส่วนป๊อกื่ออยู่ด้านล่าง พอแก่เต็มที่จะเดินกลับมาบ้านเองได้ แต่ลูกสาวขี้เกียจทำความสะอาดยุ้งฉางจึงบอกให้ป๊อกื่อกับเบล้กลับไปรอที่ไร่นับตั้งแต่นั้นมาคนต้องไปเก็บเกี่ยวและแบกกลับมาเอง"

กรมการปกครอง. (2568). ระบบสถิติทางการทะเบียน กรมการปกครอง. สืบค้นเมื่อ 5 กรกฎาคม 2568, จาก https://stat.bora.dopa.go.th

อรณี แซ่ว้าน. (2562). การผลิตสื่อสร้างสรรค์นิทานพื้นบ้านชาติพันธุ์ม้งโดยมีเด็กมีส่วนร่วม ชุมชนบ้านป่าหวาย ตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ จังหวัดตาก. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

Nukkpidet. (19 มิถุนายน 2563). น้ำตกป่าหวาย ที่เที่ยวตาก อลังการน้ำตกหินปูน 100 ชั้น. Trueid. สืบค้นเมื่อ 3 สิงหาคม 2568, จาก https://travel.trueid.net/detail/

Peeranut P. (13 ตุลาคม 2563). ม่อนหมอกตะวัน จุดชมทะเลหมอกสุดอลังการจังหวัดตาก. Sanook. สืบค้นเมื่อ 3 สิงหาคม 2568, จาก https://www.sanook.com