บ้านแม่ละเมา เป็นหมู่บ้านที่ตั้งอยู่ท่ามกลางธรรมชาติของตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก โดยชื่อของหมู่บ้านนี้มีความเกี่ยวข้องกับลักษณะภูมิประเทศที่สำคัญในพื้นที่ นั่นคือลำห้วยแม่ละเมา ซึ่งเป็นแหล่งแม่น้ำหลักของชุมชน พื้นที่นี้เป็นถิ่นฐานเดิมของชาวปกาเกอะญอซึ่งอาศัยและทำกินอยู่ในภูเขามาหลายชั่วอายุคน วิถีชีวิตของชาวบ้านยังคงผูกพันกับธรรมชาติ เช่น การปลูกพืชไร่ ปลูกผัก การหาของป่า และการนับถือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในธรรมชาติ ยังรักษาวัฒนธรรมท้องถิ่นไว้อย่างเข้มแข็งและถ่ายทอดต่อให้คนรุ่นหลัง นอกจากนี้ บ้านแม่ละเมาเคยเป็นจุดยุทธศาสตร์สมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทำให้พื้นที่นี้มีความสำคัญในด้านประวัติศาสตร์ด้วย ปัจจุบันหมู่บ้านได้รับการส่งเสริมให้พัฒนาเป็นพื้นที่ท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ เช่น การล่องแก่งในลำห้วยแม่ละเมา การเดินป่าศึกษาธรรมชาติ ชาวบ้านแม่ละเมายังคงอนุรักษ์วิถีชีวิตดั้งเดิมควบคู่ไปกับการพัฒนาเศรษฐกิจ ทำให้ชุมชนแห่งนี้กลายเป็นต้นแบบของการอยู่ร่วมกับธรรมชาติอย่างยั่งยืน และมีอัตลักษณ์ท้องถิ่นที่โดดเด่นอย่างภาคภูมิใจ

บ้านแม่ละเมาตั้งอยู่ในเขตภูเขาตอนบนของตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก มีสภาพภูมิประเทศเป็นที่ราบเชิงเขาและป่าดิบเขาที่อุดมสมบูรณ์ โดยมีลำห้วยแม่ละเมาไหลผ่านกลางชุมชน ซึ่งเป็นแหล่งน้ำสำคัญของพื้นที่ การกำหนดขอบเขตทางภูมิศาสตร์ของบ้านแม่ละเมาสามารถแบ่งได้ตามทิศหลัก ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ พื้นที่ด้านในของตำบลพะวอ โดยมีแนวสันเขาเป็นเส้นแบ่งเขตธรรมชาติ ระหว่างหมู่บ้านกับพื้นที่ป่าและชุมชนใกล้เคียง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ พื้นที่ของตำบลคีรีราษฎร์ อำเภอพบพระ โดยมีแนวเขาและลำห้วยเล็ก ๆ เป็นตัวแบ่งเขตชัดเจน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ตำบลแม่ท้อ อำเภอเมืองตาก โดยมีสันเขาธงชัยเป็นแนวแบ่งเขตทางธรรมชาติที่สำคัญ
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ เขตพื้นที่ลึกของตำบลพะวอเอง โดยเฉพาะบริเวณสันปันน้ำระหว่างห้วยแม่ละเมาและห้วยพลู

ลักษณะทางภูมิศาสตร์ส่งผลให้บ้านแม่ละเมาเป็นพื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ทางทรัพยากรธรรมชาติ เหมาะสมต่อการทำเกษตรกรรมเชิงนิเวศ การจัดการน้ำชุมชน และการพัฒนาการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ในอนาคต

จากข้อมูลสถิติประชากร กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย (กุมภาพันธ์ 2568) บ้านแม่ละเมา หมู่ที่ 2 มีประชากรประมาณ 622 คน เป็นชายจำนวน 295 คน หญิงจำนวน 305 คน ไม่ใช่คนไทยเป็นชาย 6 คน และหญิง 16 คน โดยโครงสร้างประชากรมีลักษณะเป็นครอบครัวขยายที่อาศัยอยู่ร่วมกันหลายรุ่น ทั้งผู้สูงอายุ วัยแรงงาน และเด็ก มีอัตราการย้ายถิ่นต่ำ และยังคงรักษาวิถีชีวิตดั้งเดิมไว้ได้อย่างชัดเจน

บ้านแม่ละเมามีโครงสร้างทางสังคมแบบชุมชนชนบทที่มีความสัมพันธ์แน่นแฟ้น สมาชิกในชุมชนส่วนใหญ่มีความเกี่ยวพันกันในรูปแบบเครือญาติและเครือข่ายเพื่อนบ้าน การจัดระเบียบสังคมเป็นไปอย่างไม่เป็นทางการ โดยมีผู้นำชุมชน เช่น ผู้ใหญ่บ้าน และผู้อาวุโสในชุมชนทำหน้าที่กำกับดูแล ควบคู่กับองค์กรท้องถิ่น เช่น องค์การบริหารส่วนตำบลพะวอ (อบต.) ชุมชนมีองค์กรชุมชนที่ทำหน้าที่สนับสนุนการพัฒนา เช่น กลุ่มสตรีแม่บ้าน กลุ่มเยาวชน อสม. (อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน) และคณะกรรมการหมู่บ้าน ซึ่งทำหน้าที่ในการประสานงานกับหน่วยงานภาครัฐและส่งเสริมกิจกรรมทางสังคมในพื้นที่

ชาวบ้านแม่ละเมาส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรมแบบยังชีพ โดยเฉพาะการปลูกข้าวไร่ ข้าวโพด พืชผักตามฤดูกาล รวมถึงการเลี้ยงสัตว์พื้นบ้าน เช่น ไก่ สุกร และวัว ลักษณะการดำเนินชีวิตยังคงผูกพันกับธรรมชาติ ป่าไม้ และแหล่งน้ำ ซึ่งเป็นทรัพยากรหลักในการยังชีพ วิถีชีวิตของชาวบ้านมีลักษณะเรียบง่าย เน้นการพึ่งพาตนเองในครัวเรือนและเครือญาติ ชุมชนมีความสามัคคีสูง 

1.เจ้าพ่อพะวอ หรือ ขุนพะวอ เป็นนักรบชาวกะเหรี่ยงที่สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงแต่งตั้งให้เป็นนายด่านแม่ละเมา ซึ่งเป็นเมืองหน้าด่านของไทยในรัชสมัยของพระองค์ ท่านมีหน้าที่คอยดูแลรักษาและหาข่าวแจ้งเหตุเมื่อมีข้าศึกรุกล้ำแดน ในปี พ.ศ. 2318 ขุนพะวอได้นำกำลังไพร่พลที่มีอยู่น้อยนิดเข้าต่อสู้กับกองทัพพม่าที่ด่านแม่ละเมาอย่างกล้าหาญจนถึงแก่ชีวิต วีรกรรมของท่านได้รับการยกย่องและเล่าขานสืบต่อมา ปัจจุบันมีการสร้างศาลเจ้าพ่อพะวอขึ้นเพื่อเป็นที่เคารพบูชาของชาวแม่สอดและผู้ที่เดินทางผ่านไปมา

2.หลวงปู่ครูบาเสาร์ เป็นพระกรรมฐานที่ประจำอยู่ที่วัดเชตวันคีรี บ้านแม่ละเมา ท่านเป็นที่เคารพนับถือของชาวบ้านในฐานะผู้นำทางจิตวิญญาณและเป็นศูนย์รวมจิตใจของชุมชน วัดเชตวันคีรีเป็นสถานที่สำคัญที่ชาวบ้านใช้ประกอบพิธีกรรมทางศาสนาและกิจกรรมทางวัฒนธรรมต่าง ๆ

บ้านแม่ละเมาเป็นชุมชนขนาดเล็กที่ตั้งอยู่บริเวณเชิงเขาในตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก มีลักษณะภูมิประเทศเป็นภูเขาสลับเนินเขา มีลำห้วยแม่ละเมาไหลผ่าน ซึ่งเป็นแหล่งน้ำธรรมชาติที่มีบทบาทสำคัญในการหล่อเลี้ยงวิถีชีวิตของชาวบ้านมาอย่างยาวนาน ภูมิปัญญาท้องถิ่น วิถีวัฒนธรรม และความสามัคคีของชุมชนได้ก่อให้เกิด "ทุนชุมชน"

ภาษาหลักที่ใช้ในการสื่อสารประจำวันคือภาษาเหนือในการติดต่อสื่อสารในชุมชน                                                                                                                       

ด้านสังคมและประชากร:

ชุมชนบ้านแม่ละเมาเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรมจากภายนอกอย่างต่อเนื่อง เช่น การเข้าถึงระบบการศึกษาอย่างเป็นทางการ การสื่อสารผ่านโทรศัพท์และโซเชียลมีเดีย และการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานจากภาครัฐ ส่งผลให้เยาวชนจำนวนหนึ่งเริ่มเปลี่ยนวิถีชีวิตจากเกษตรกรรมไปสู่การหางานนอกพื้นที่

บ้านแม่ละเมามีกิจกรรมทางน้ำที่น่าสนใจ เนื่องจากลักษณะพื้นที่มีลำน้ำแม่ละเมาไหลผ่านจึงทำให้เกิดเป็นกิจกรรมการท่องเที่ยวทางน้ำแบบอนุรักษ์ นักท่องเที่ยวจะได้สัมผัสกับการล่องแก่งลำน้ำแม่ละเมา สามารถเลือกกิจกรรมการท่องเที่ยวตามความสนใจไปกับผู้นำทางท้องถิ่นที่มีความชำนาญและสามารถบอกเล่าเรื่องราวของธรรมชาติและชุมชนได้เป็นอย่างดี

กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย. (2568). สถิติทางการทะเบียนราษฎร. https://stat.bora.dopa.go.th/stat/statnew/

กรมพัฒนาชุมชน. (2566). ฐานข้อมูลชุมชนระดับตำบล พื้นที่ชายแดนตาก. https://www.cdd.go.th

กรมส่งเสริมการปกครองท้องถิ่น. (2565). ระบบข้อมูลกลางองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (INFO). https://info.dla.go.th

นิชา ทองนุช. (2563). การพัฒนาการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์โดยชุมชนมีส่วนร่วมพื้นที่ตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

องค์การบริหารส่วนตำบลพะวอ. (2567). ข้อมูลพื้นฐานตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก. https://www.pawor.go.th

Vacationistmag. (14 ธันวาคม 2562). ล่องแก่งแม่ละเมา จ.ตาก. https://www.vacationistmag.com/maelamao-tak/.