บ้านวังหาดเป็นชุมชนโบราณที่มีการตั้งถิ่นฐานมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์ มีอายุราว 2,500 – 3,000 ปี ยุคนั้นตรงกับช่วง ปลายยุคหินใหม่ - ยุคโลหะ ซึ่งมีลักษณะของการพัฒนาเครื่องมือและวิถีชีวิตมนุษย์อย่างชัดเจน เช่น การใช้โลหะ การถลุงเหล็ก การทำเกษตรกรรม การประกอบพิธีกรรมฝังศพ

ยุคหินใหม่ (Neolithic) ผู้คนในพื้นที่มีการผลิตเครื่องมือหินขัด เช่น ขวานหิน สกัดหิน เริ่มมีการตั้งบ้านเรือนใกล้แหล่งน้ำและทำการเกษตรขั้นต้น การใช้เครื่องปั้นดินเผาในชีวิตประจำวัน มีการฝังศพภายในชุมชน สะท้อนถึงความเชื่อในโลกหลังความตาย

ยุคโลหะ (Metal Age) เริ่มมี เตาถลุงเหล็ก และเครื่องมือโลหะต่างๆ เช่น ใบหอก มีด ขวานเหล็ก พบลูกปัดหิน เช่น คาร์เนเลียน (Carnelian) และเครื่องประดับสำริด วัตถุโบราณเหล่านี้บ่งชี้ถึงว่าเกิดการติดต่อแลกเปลี่ยนกับชุมชนอื่นในภูมิภาค

บรรพบุรุษของคนบ้านวังหาดนั้น แต่เดิมเป็นคนบ้านสันป่าหนาด ต.นาโปร่ง อ.เถิน จ.ลำปาง ประสบปัญหาความแห้งแล้งเป็นเวลาเนิ่นนาน จึงได้อพยพแสวงหาที่ดินทำกินแห่งใหม่ ได้เดินทางเรื่อยมาจนมาพบแหล่งที่อุดมสมบูรณ์กว่าคือที่ห้วยแม่กองค่าย จึงได้ตั้งเป็นหมู่บ้านวังกวาว (อยู่ติดลำห้วยแม่กองค่ายและอยู่ห่างจากหมู่บ้านวังหาดในปัจจุบันไปทางทิศตะวันตกประมาณ 10 กิโลเมตร) ประกอบอาชีพทำการเกษตร ได้แก่ การปลูกยาสูบ (ยาตั้ง) ทำไร่ ทำ นา ทำสวน โดยมีพ่อแก้ว ปูทิ เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก

เนื่องจากที่ราบบริเวณที่ตั้งหมู่บ้านวังกราวบริเวณห้วยแม่กองค่ายส่วนใหญ่เป็นดินทรายไม่อุ้มน้ำ หรือเก็บน้ำได้ไม่นาน ทำให้ประสบปัญหาในเรื่องของการประกอบอาชีพเกษตรกรรม จนกระทั่งพ่อแก้ว ปูทิ และพ่อจันทร์ วุฒิชมภู ก็ได้พากันออกมาล่าสัตว์ป่าทางทิศตะวันออกของหมู่บ้านวังกวาว ได้พบที่ราบลุ่มที่มีความอุดมสมบูรณ์บริเวณลำแม่ลำพันในปัจจุบัน มีฝูงปลา สัตว์ป่าจำนวนมาก จึงได้ชักชวนคนในหมู่บ้านมาอาศัยอยู่ในที่แห่งใหม่ ชาวบ้านวังกวาวก็ได้อพยพโดยแยกออกเป็น 2 กลุ่ม ประกอบด้วย กลุ่มที่ 1 อพยพมายังทิศใต้ตามสายน้ำแม่ลำพัน ตั้งเป็นหมู่บ้านตลิ่งชัน กลุ่มที่ 2 อพยพมายังบริเวณลำห้วยที่ปกคลุมไปด้วยต้นมะหาดเรียกว่าบ้านวังหาดนับตั้งแต่นั้นมาหมู่บ้านวังกวาวก็เป็นหมู่บ้านร้างจนถึงปัจจุบัน

ที่ตั้งบ้านวังหาด ตำบลตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย ตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของจังหวัดสุโขทัยและตั้งอยู่ทางทิศเหนือของตัวอำเภอบ้านด่านลานหอย มีระยะห่างจากจากตัวอำเภอ 33 กิโลเมตร

มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านแม่แสลม ตำบลแม่มอก อำเภอเถิน จังหวัดลำปาง
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านแม่พุ อำเภอทุ่งเสลียม จังหวัดสุโขทัย
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านเด่นไม้ซุง อำเภอบ้านตาก จังหวัดตาก

ลักษณะทางภูมิประเทศ

บ้านวังหาดตั้งอยู่ท่ามกลางภูเขา ซึ่งมีทางติดกับภายนอกได้ทางเดียว คือทางทิศใต้ ส่วนอีก 3 ทิศที่เหลือเป็นภูเขาที่ปิดล้อมหมู่บ้าน ลักษณะพื้นที่เป็นเนินเขาสลับกับที่ราบสูงต่ำ ในอดีตบริเวณแถบนี้เต็มไปด้วยป่าไม้ โดยเฉพาะไม้สัก ไม้มะค่า ซึ่งปัจจุบันยังคงมีให้พบเห็นอยู่ และภูเขาแถบนี้ยังเป็นต้นกำเนิดของลำห้วย 2 สาย ได้แก่ ลำห้วยแม่กองค่าย และลำห้วยแม่รำพัน โดยจะไหลลงสู่แม่น้ำยมที่เขตอำเภอเมือง จังหวัดสุโขทัย

จากข้อมูลสถิติจำนวนประชากรรายเดือน สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง ประจำเดือนธันวาคม 2567 บ้านวังหาด ตำบลตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย มีจำนวนประชากรชาย 462คน และ หญิง 429 คน รวม 891 คน โดยกลุ่มชาติพันธุ์หลักที่พบคือกลุ่มชาติพันธุ์ “ไทยพื้นเมือง” หรือที่บางครั้งเรียกว่า “ไทยโบราณ”หรือ “ไทยสุโขทัย” ซึ่งมีรากทางวัฒนธรรมลึกซึ้งมาตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์และมีการผสมผสานทางวัฒนธรรมจากกลุ่มอื่นในระดับหนึ่ง

อาชีพหลักของชาวบ้านวังหาด คือ เกษตรกรรม การทำนาข้าวเป็นอาชีพหลักของคนส่วนใหญ่ในบ้านวังหาด โดยใช้ระบบนาน้ำฝนและนาชลประทานบางส่วน ปลูกข้าวเหนียวและข้าวเจ้าเพื่อบริโภคในครัวเรือนและจำหน่าย การทำไร่พืชผสม เช่น ข้าวโพด มันสำปะหลัง ถั่วลิสง บางครัวเรือนทำ สวนผลไม้ เช่น มะม่วง ขนุน กล้วย รวมไปถึงการเลี้ยงวัว-ควาย เพื่อใช้แรงงานและขายลูก การเลี้ยงหมู-ไก่พื้นบ้าน เพื่อบริโภคและขายในชุมชน

และอาชีพเสริมคืองานหัตถกรรมพื้นบ้านจักสานไม้ไผ่ เช่น กระติ๊บข้าว, ตะกร้า, เข่ง การทอผ้าพื้นเมืองในบางครอบครัว (มักเป็นผู้สูงอายุหรือกลุ่มแม่บ้าน) การแปรรูปผลผลิตทางการเกษตร ทำกล้วยตาก, กล้วยฉาบ, กล้วยทอด ทำน้ำพริก เครื่องแกง ข้าวแต๋น ขายตามตลาดนัดและชุมชนใกล้เคียง จับสัตว์น้ำตามฤดูกาล จับปลาในลำห้วยและวังน้ำ (โดยเฉพาะฤดูฝน) การ “ทอดแห” หรือ “วางไซ” เป็นภูมิปัญญาที่สืบทอดกันมานาน การท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม (บางส่วน)

มีบางครัวเรือนร่วมเป็นอาสาสมัครดูแลพิพิธภัณฑ์ชุมชน บริการนักเรียนและนักท่องเที่ยวที่สนใจศึกษาประวัติศาสตร์ และจำหน่ายของที่ระลึกต่างๆ เช่น พวงกุญแจทำมือ, สมุดภาพวัตถุโบราณ มีชาวบ้านหลายคนประกอบอาชีพรับจ้างทั่วไป วัยแรงงานบางส่วนไปรับจ้างนอกพื้นที่ เช่น ทำงานก่อสร้างในตัวอำเภอหรือจังหวัดใกล้เคียง บางคนทำงานในนิคมอุตสาหกรรมลำพูนหรือนครสวรรค์แล้วส่งเงินกลับบ้าน

• มกราคม ตรุษไทย, ทำบุญปีใหม่ เริ่มต้นปีด้วยการทำบุญถวายภัตตาหาร สะเดาะเคราะห์ ฟังธรรม
• กุมภาพันธ์ วันมาฆบูชา ตักบาตร ฟังธรรม เวียนเทียน
• มีนาคม เริ่มเตรียมพื้นที่นา, ไถกลบตอซัง ชาวบ้านเริ่มเตรียมดิน ทำความสะอาดคันนา รอฝนแรก
• เมษายน สงกรานต์, ทำบุญเลี้ยงผี มีการรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ ทำบุญอุทิศให้บรรพบุรุษ บางบ้านมีพิธี “เลี้ยงผีเรือน”
• พฤษภาคม เริ่มดำนา, พิธีแห่น้ำ เริ่มฤดูเพาะปลูก บางบ้านจัด “แห่น้ำขอฝน” ตามความเชื่อดั้งเดิม
• มิถุนายน ดำนา เป็นช่วงเร่งปลูกข้าว ชาวบ้านช่วยกันแบบลงแขก
• กรกฎาคม เข้าพรรษา, ทำบุญข้าวสุก ตักบาตรเข้าพรรษา ส่งพระจำวัดป่า
• สิงหาคม ดูแลต้นข้าว, จับปลาในลำห้วย เริ่มจับสัตว์น้ำ ทำกับข้าวพื้นบ้าน เช่น ปลาแดดเดียว ปลาย่างเกลือ
• กันยายน เก็บเกี่ยวพืชไร่ เก็บข้าวโพด มัน สำปะหลัง เตรียมขาย
• ตุลาคม ออกพรรษา, ทำบุญตานก๋วยสลาก ประเพณีทำบุญใหญ่ ฟังธรรม เวียนเทียน
• พฤศจิกายน เก็บเกี่ยวข้าว เริ่มเก็บเกี่ยวข้าว สืบสานพิธี “บุญข้าวใหม่”
• ธันวาคม งานบุญข้าวใหม่, เลี้ยงผีบรรพบุรุษ ขอบคุณธรรมชาติและบรรพบุรุษที่ให้ผลผลิตในปีที่ผ่านมา

นายหมื่น แสนปืน อดีตผู้ใหญ่บ้านและเป็นคนกลุ่มแรกที่อพยพมาพร้อมบิดามารดา

พิพิธภัณฑ์โบราณคดีบ้านวังหาด

เป็นแหล่งโบราณคดีที่มีอายุเก่าแก่ตั้งแต่ยุคเหล็กตอนปลาย คาดว่าอาจเนื่องมาจากมีเส้นทางคมนาคมติดต่อที่เชื่อมโยงถึงบริเวณแถบนี้แล้วในสมัยนั้น แหล่งโบราณคดีบ้านวังหาดถูกค้นพบโดยบังเอิญจากการเดินทางของเกวียนในเส้นทางที่ใช้เป็นประจำ การเคลื่อนตัวของล้อทำให้เกิดล่องลึกบนถนน พร้อมกับการทำไร่ ทำนา และการกัดเซาะของน้ำป่า ทำให้พบวัตถุโบราณประเภทเครื่องใช้สำริด เครื่องปั้นดินเผา และลูกปัดหลายสีสัน ทั้งเครื่องประดับที่ทำจากทองคำและเงิน สร้อยลูกปัดหินคาร์เนเลี่ยน ขวานหิน ภาชนะดินเผา เครื่องมือโลหะ ใบหอก กลองมโหระทึก และเครื่องมือหินขัด นอกจากนี้ ยังมีหลุมขุดค้นทางโบราณคดีซึ่งอยู่ห่างจากพิพิธภัณฑ์ประมาณ 3 กิโลเมตร จำนวน 4 หลุมเก่า กรมศิลปากรได้ขุดพบโครงกระดูกมนุษย์โบราณ พร้อมเครื่องใช้ต่างๆ จำนวน 2 หลุม และอีก 2 หลุม เป็นหลุมที่เพิ่งขุดค้นใหม่ พบเป็นเตาถลุงเหล็กยุคก่อนประวัติศาสตร์ ซึ่งเป็นหลักฐานที่บ่งชี้ว่า บ้านวังหาดนั้นเป็นชุมชนเก่าแก่ที่มีอายุราว 2,500 ปี ตั้งแต่ยุคหินใหม่ต่อเนื่องเข้าสู่ยุคเหล็ก

ในบ้านวังหาดยังมีการใช้ภาษาไทยสำเนียงสุโขทัย อันเป็นสำเนียงเอกลักษณ์ดั้งเดิมของท้องถิ่น

กรมศิลปากร. (2561). รายงานผลการขุดค้นทางโบราณคดีแหล่งบ้านวังหาด จังหวัดสุโขทัย. สำนักศิลปากรที่ 6 สุโขทัย.

กรมส่งเสริมวัฒนธรรม. (2562). ฐานข้อมูลวัฒนธรรมไทย: ชุมชนบ้านวังหาด. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก https://www.m-culture.go.th

กองจัดการสิ่งแวดล้อมธรรมชาติและศิลปกรรม. (12 มีนาคม 2563). แหล่งโบราณคดีบ้านวังหาด. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก https://culturalenvi.onep.go.th/

จริญ เยาว์ธานี. (2553). ป่ากับการเปลี่ยนแปลงของชุมชน: กรณีศึกษาเฉพาะบ้านวังหาด. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. วิทยาลัยพัฒนศาสตร์ ป๋วย อึ๊งภากรณ์.

วาเลนไทน์ เสริมสถาน และคณะ. (2567). การมีส่วนร่วมของประชาชนกับหน่วยงานภาครัฐในการอนุรักษ์ทรัพยากรป่าไม้ กรณีศึกษาหมู่บ้านวังหาด ตำบลตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย.คณะสังคมศาสตร์และการพัฒนาท้องถิ่น. วารสารสมาคมรัฐศาสนศาสตร์แห่งประเทศไทย, 7(1), 110-122.

วิทยา เกษรพรหม. (2556). รอยอารยธรรมบ้านวังหาด : โบราณคดียุคก่อนประวัติศาสตร์ที่ขาดหาย. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก https://www.gotoknow.org

ศูนย์ข้อมูลความรู้ประชาชนจังหวัดสุโขทัย. (31 กรกฎาคม 2563). พิพิธภัณฑ์โบราณคดีบ้านวังหาด. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก https://264sukhothai.blogspot.com/

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน). (2560). พิพิธภัณฑสถานโบราณคดีชุมชนบ้านวังหาด. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก http://www.sac.or.th

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), ฐานข้อมูลประเพณีท้องถิ่นในประเทศไทย. (12 มกราคม 2559). ฟ้อนผีมดผีเม็ง. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก https://rituals.sac.or.th/

สำนักพัฒนาแหล่งท่องเที่ยว กรมการท่องเที่ยว. (2563). แหล่งเรียนรู้ทางวัฒนธรรม: บ้านวังหาด สุโขทัย. กรุงเทพมหานคร: กรมการท่องเที่ยว.

สำนักงานองค์การบริหารส่วนตำบลตลิ่งชัน. (2564). แผนพัฒนาท้องถิ่น พ.ศ. 2564–2566: บ้านวังหาด หมู่ 2. องค์การบริหารส่วนตำบลตลิ่งชัน.

สิงห์ วุฒิชมภู (2558). การสร้างเครือข่ายความร่วมมือในการศึกษาและอนุรักษ์แหล่งโบราณคดี บ้านวังหาด ตำบลตลิ่งชัน อำเภอบ้านด่านลานหอย จังหวัดสุโขทัย: รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์. สํานักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.

สุวิทย์ วิบูลย์เศรษฐ์. (2556). ทุนทางสังคมกับการพัฒนาชุมชนอย่างยั่งยืน. สถาบันชุมชนท้องถิ่นพัฒนา.

Nairobroo. (2563). วังหาด ย้อนรอยอดีตกาล ค้นหาบรรพบุรุษ. สืบค้น 8 มิถุนายน 2568, จาก  https://www.nairobroo.com