เริ่มก่อตั้งโดยชาวจีนอพยพ ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3 (ราวคริสต์ศตวรรษที่ 19) โดยล่องเรือมาจากจีนตอนใต้ ผ่านแม่น้ำสะแกกรังเข้าสู่เมืองอุทัยธานี เป็นผู้ได้รับอนุญาตเข้ามาแล้วตั้งถิ่นฐาน พัฒนาเป็นย่านที่พักอาศัยและการค้า รวมถึงค้าข้าวเปลือก ไม้สัก และสินค้าอื่นๆจนกลายเป็น ชุมชนจีน–ไทย เก่าแก่ที่เรียกว่า “บ้านสะแกกรัง” หรือ “เซ็กเกี๋ยวกั๊ง” ชุมชนจีนในตรอกโรงยา มีการตั้ง สมาคมอั้งยี่ และมีผู้นำชุมชนหรือ “เจ๊กซอย” คอยดูแลชีวิตรวมถึงพิธีกรรมต่าง ๆ ของกลุ่มอย่างเป็นระบบ พื้นที่ถูกสร้างเป็น บ้านแถวไม้ (shophouse) แบบสถาปัตยกรรมจีนตะวันออกเฉียงใต้ คือ ชั้นล่างค้าขาย ชั้นบนพักอาศัย ซึ่งยังคงหลงเหลือให้เห็นในตรอกจนถึงปัจจุบัน 

ยุค “โรงฝิ่นถูกกฎหมาย” ในช่วงรัฐบาลสมัยจอมพล ป. พิบูลสงครามและจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ชุมชนนี้กลายเป็นแหล่งสูบฝิ่นถูกกฎหมายของชุมชนจีน และกลายเป็นจุดศูนย์กลางกิจกรรมเชิงพาณิชย์และสังคมจนชื่อ “ตรอกโรงยา” ได้รับความนิยมอย่างแพร่หลาย 

ยุคซบเซา เมื่อรัฐบาลประกาศยุติฝิ่นใน พ.ศ. 2500 (ช่วงรัฐบาลจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์) ส่งผลให้โรงฝิ่นถูกปิดและย่านสูบฝิ่นเลิกกิจกรรม จึงทำให้ชุมชนเริ่มซบเซาและผู้อยู่อาศัยบางส่วนอพยพออกไป

การฟื้นฟูชุมชนสู่ถนนคนเดิน พ.ศ. 2553 มีกลุ่มชุมชน 15 ย่าน รวมพลังโดยมีมหาวิทยาลัยนเรศวร เทศบาล และชาวชุมชนตรอกโรงยา (ถือทั้งภาครัฐและภาคประชาชน) เป็นแกนนำ ถนนคนเดิน “ตรอกโรงยา–เซ็กเกี๋ยวกั๊ง” เปิดตัวครั้งแรกวันที่ 22 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2553 โดยใช้ความยาวประมาณ 150–200 เมตร สองฝั่งถนนจัดเป็นร้านค้า ร้านอาหาร ร้านกาแฟ และพิพิธภัณฑ์จำลองโรงฝิ่น

ตรอกโรงยา ตั้งอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำสะแกกรัง ซอยราษฎร์อุทิศ ถนนมหาราช ตำบลเมืองอุทัยใหม่ อำเภอเมืองอุทัยธานี จังหวัดอุทัยธานี ซึ่งตั้งอยู่บริเวณชุมชนบ้านสะแกกรัง ทั้งนี้การกำหนดขอบเขตพื้นที่ศึกษาอ้างอิงมาจากแผนที่มรดกทางวัฒนธรรม เมืองเก่าอุทัยธานี สำนักงานนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม พ.ศ. 2564 พิจารณาจาจากความต่อเนื่องของกิจกรรมและการใช้ประโยชน์พื้นที่ของตรอกโรงยา ซึ่งมีอาณาเขต ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ถนนมหาราช
• ทิศใต้ ติดต่อกับ ถนนท่าช้าง
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ถนนศรีอุทัย
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ซอยสุขเกษม

ประชากรที่อาศัยในตรอกโรงยา ตำบลอุทัยใหม่ อำเภอเมืองอุทัยธานี จังหวัดอุทัยธานี ส่วนใหญ่เป็นชาวจีนแต้จิ๋ว (จีนโพ้นทะเล) ซึ่งเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ดั้งเดิมของชุมชน อพยพมาตั้งถิ่นฐานในช่วงรัชกาลที่ 3-5 โดยล่องเรือผ่านแม่น้ำสะแกกรัง ชาวไทยพื้นถิ่น อาศัยอยู่ร่วมกับชาวจีนมาแต่เดิม หรือแต่งงานข้ามเชื้อสายจนกลายเป็นไทยเชื้อสายจีนในรุ่นต่อมา มีบทบาทในการดำเนินกิจกรรมของชุมชน เช่น การจัดถนนคนเดิน งานอนุรักษ์วัฒนธรรมชาวไทยเชื้อสายลาว มอญ เขมร (มีจำนวนน้อย) เป็นแรงงานหรือครอบครัวที่ย้ายเข้ามาในรุ่นหลังเพื่อค้าขายหรือทำงานในเมือง มักไม่มีการแสดงออกด้านชาติพันธุ์ชัดเจนเท่ากลุ่มจีนหรือไทยดั้งเดิม

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ขแมร์ลือ, จีน, มอญ

อาชีพหลักของคนในชุมชน คือ การค้าขาย/ร้านค้าในชุมชน เช่น เปิดร้านของชำ ร้านอาหาร ร้านกาแฟ ร้านขนมไทย ฯลฯ บางร้านเปิดมาเป็นเวลานานตั้งแต่รุ่นพ่อแม่ เช่น ร้านข้าวต้ม ร้านหมูสะเต๊ะ ร้านค้าในตรอกโรงยา โดยเฉพาะในช่วงถนนคนเดินวันเสาร์ถือเป็นรายได้หลักของหลายครอบครัว การทำงานฝีมือ/หัตถกรรมท้องถิ่น ผลิตของที่ระลึก เช่น พัดไม้ งานจักสาน สบู่สมุนไพร เทียนหอม ทำผ้าทอพื้นบ้านหรือผ้าย้อมสีธรรมชาติ บางครัวเรือนทำงานฝีมือเพื่อจำหน่ายในตลาดท้องถิ่นหรืองานประจำปีของจังหวัด

นอกจากนี้ยังมีอาชีพเสริม คือ การขายของในถนนคนเดิน เปิดแผงขายอาหาร เครื่องดื่ม ของที่ระลึก หรือเสื้อผ้าท้องถิ่นในวันเสาร์ช่วงเย็น เป็นแหล่งรายได้เสริมที่สำคัญของชุมชนในช่วงเสาร์–อาทิตย์ ทำอาหาร/ขนมขายหน้าบ้านหรือส่งร้าน เช่น ข้าวเกรียบปากหม้อ ขนมต้ม ข้าวต้มมัด ขนมไทยพื้นบ้าน บางคนรับทำขนมตามสั่งเพื่อขายในตลาด หรือฝากร้านในถนนคนเดิน เป็นวิทยากรท้องถิ่น/ไกด์ชุมชน กลุ่มผู้นำชุมชนหรือผู้รู้ในเรื่องประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม จะทำหน้าที่เป็นวิทยากรต้อนรับนักท่องเที่ยว จัดกิจกรรมสาธิต เช่น การทำพัดไม้ การชงชาแบบจีน หรือเล่าเรื่อง “โรงฝิ่น” แบบจำลอง และคนรุ่นใหม่ในชุมชนบางคนเริ่มนำของท้องถิ่นไปขายผ่าน Facebook, Line, หรือ Shopee เช่น ผ้าพื้นเมือง สบู่สมุนไพร และของที่ระลึก

สำหรับกิจกรรมในชุมชนตรอกโรงยา ตำบลอุทัยใหม่ อำเภอเมืองอุทัยธานี จังหวัดอุทัยธานี สามารถแบ่งออกเป็น “เทศกาลประจำปี” และ “เทศกาลประจำเดือน” ได้ดังนี้

กิจกรรมประจำปี

• มกราคม : วันตรุษจีน งานไหว้เจ้าในศาลเจ้าจีน จัดโต๊ะบูชา บูมระเบิดประทัด มีขนมมงคล
• เมษายน : ประเพณีสงกรานต์ มีการทำบุญ รดน้ำดำหัวผู้สูงอายุ จัดกิจกรรมพื้นบ้าน เช่น สรงน้ำพระ
• กรกฎาคม - สิงหาคม : ช่วงเข้าพรรษา คนในชุมชนร่วมกิจกรรมวัด เช่น ตักบาตรเทียน ถวายผ้า
• กันยายน - ตุลาคม  : เทศกาลสารทจีน/ไหว้พระจันทร์ สำคัญมากในชุมชนจีน มีการไหว้เจ้า ไหว้บรรพบุรุษ และแจกขนมไหว้
• พฤศจิกายน : วันลอยกระทง ชุมชนใกล้แม่น้ำสะแกกรังจัดกิจกรรมลอยกระทงที่วัดอุโปสถาราม

กิจกรรมประจำเดือนของชุมชนประกอบไปด้วย

• ถนนคนเดินตรอกโรงยา จัดทุกวันเสาร์ เปิดถนนขายของพื้นถิ่น อาหาร ขนม งานฝีมือ และมีกิจกรรมแสดงวัฒนธรรม
• กิจกรรมชุมชนสร้างสรรค์ จัดทุกไตรมาส เช่น เวิร์กชอปทำขนมจีน, ชงชา, ทำพัดไม้ หรือจัดนิทรรศการเรื่องเล่าชุมชน
• ต้อนรับนักท่องเที่ยวแบบกลุ่ม จัดตลอดปี ไม่ว่าจะเป็นนักเรียน นักศึกษาหรือทัวร์วัฒนธรรมจะได้รับการต้อนรับพร้อมไกด์ชุมชน

นอกจากนี้ยังมีกิจกรรมพิเศษ (ไม่ประจำปี) ได้แก่

• วันอนุรักษ์แม่น้ำสะแกกรัง: จัดกิจกรรมร่วมกับเทศบาล เช่น การปล่อยปลา ทำความสะอาดลำคลอง
• งานฟื้นฟูอาคารเก่า: กลุ่มคนรุ่นใหม่ร่วมกันบูรณะอาคารโบราณเพื่อใช้ทำพิพิธภัณฑ์ชุมชน

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

• ตรอกโรงยามีอาคารโบราณ บ้านไม้สองชั้น/ห้องแถวแบบจีน อายุไม่ต่ำกว่า 80–100 ปี ถนนสายเก่าตรอกแคบยาวประมาณ 150 เมตร ปูอิฐ-ปูน มีบรรยากาศย้อนยุค ศาลเจ้าจีนเก่า (เช่น ศาลเจ้าตั่วเหล่าเอี๊ย) และวัดใกล้เคียง เช่น วัดอุโปสถาราม แม่น้ำสะแกกรัง เป็นสายน้ำประวัติศาสตร์สะท้อนวิถีชุมชนริมน้ำ
• ผู้นำชุมชน/ผู้สูงอายุที่มีความรู้ด้านประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม มีกลุ่มคนรุ่นใหม่ทำหน้าที่ต้อนรับนักท่องเที่ยว เล่าเรื่องชุมชน ทักษะงานฝีมือ เช่น ทำพัดไม้ งานจักสาน การทำขนมโบราณ กลุ่มเยาวชน เริ่มมีบทบาทในการจัดกิจกรรมเชิงสร้างสรรค์ เช่น ถนนคนเดิน ดนตรีพื้นบ้าน
• ประเพณีจีนตรุษจีน สารทจีน ไหว้พระจันทร์ ฯลฯ รวมถึงคนรุ่นเก่ายังคงพูดจีนแต้จิ๋ว และรู้คำเรียกในพิธีกรรมจีน อาหารท้องถิ่น เช่น ขนมกุยช่าย หมูสะเต๊ะ ข้าวเกรียบปากหม้อ ที่มีรากจีน พิธีกรรม/ความเชื่อ เช่น การไหว้เจ้า บูชาเทพจีน และเคารพบรรพบุรุษ
• คนในชุมชนมีความสามัคคี ช่วยเหลือกัน เป็นชุมชนขนาดเล็กที่อบอุ่น มีกลุ่มอาสาสมัครต่าง ๆ เช่น กลุ่มไกด์ชุมชน กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มฟื้นฟูอาคารเก่า ความร่วมมือกับหน่วยงานภายนอก เช่น เทศบาลเมืองอุทัยธานี, สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัด ฯลฯ
• แหล่งท่องเที่ยววัฒนธรรม นักท่องเที่ยวมาเยือนชุมชนในรูปแบบเชิงประวัติศาสตร์/เชิงสร้างสรรค์ และถนนคนเดิน ช่วยสร้างรายได้ให้ชุมชนทุกสัปดาห์จากการขายสินค้าและบริการ มีสินค้าท้องถิ่น เช่น พัดไม้ ขนมพื้นบ้าน งานฝีมือ ที่มีมูลค่าเพิ่ม

ในชุมชนตรอกโรงยามีการใช้ภาษาถิ่นไทยสำเนียงอุทัยธานี และภาษาจีนแต้จิ๋วในการสื่อสารกันภายในชุมชน

ด้านเศรษฐกิจ:

ชุมชนพึ่งพาเศรษฐกิจท้องถิ่นจากการค้าขายรายย่อย เช่น ร้านอาหาร ร้านของชำ และงานฝีมือ ถนนคนเดินตรอกโรงยา เป็นแหล่งรายได้หลักของหลายครัวเรือน โดยเฉพาะช่วงวันหยุดสุดสัปดาห์ กลุ่มผู้สูงอายุยังประกอบอาชีพตามวิถีดั้งเดิม เช่น ทำขนม งานฝีมือ คนรุ่นใหม่บางส่วนเริ่มเปิดกิจการใหม่ เช่น ร้านกาแฟ ร้านงานคราฟต์ แต่รายได้จากถนนคนเดินไม่แน่นอน ขึ้นอยู่กับฤดูกาลและนักท่องเที่ยว ช่วงโลว์ซีซันหรือหลังเทศกาล ชุมชนมีรายได้น้อยลงอย่างเห็นได้ชัด ต้นทุนการผลิตสินค้าเพิ่มขึ้น วัสดุทำงานฝีมือและวัตถุดิบอาหารมีราคาสูงขึ้น การขาดแคลนแรงงานทำให้ต้นทุนแรงงานเพิ่ม พฤติกรรมผู้บริโภคเปลี่ยน ผู้คนหันไปซื้อของออนไลน์มากขึ้น ร้านค้าท้องถิ่นที่ไม่สามารถปรับตัวสู่โลกดิจิทัลทำให้ลูกค้ามีจำนวนลดลง

ด้านวัฒนธรรม:

ชุมชนตรอกโรงยาเป็นชุมชนเก่าแก่ที่มีอาคารไม้จีนโบราณ ศาลเจ้า ร้านค้าเก่า และวิถีชีวิตแบบชาวจีนดั้งเดิม ยังคงมีการสืบทอดประเพณีจีน เช่น ตรุษจีน สารทจีน ไหว้พระจันทร์ ไหว้เจ้า ฯลฯ มีงานฝีมือ/ของกินพื้นบ้าน เช่น พัดไม้ ขนมกุยช่าย หมูสะเต๊ะ ซึ่งสะท้อนรากทางวัฒนธรรม การจัดกิจกรรมถนนคนเดินตรอกโรงยาทุกวันเสาร์ ช่วยกระตุ้นให้คนรุ่นใหม่หันกลับมาสนใจวัฒนธรรมท้องถิ่นมากขึ้น แต่เมื่อยุคสมัยเปลี่ยนชุมชนต้องเผชิญกับความท้าทายในเรื่องของการขาดผู้สืบทอด เนื่องจากคนรุ่นใหม่ไม่สืบทอดวัฒนธรรมดั้งเดิม เยาวชนบางส่วนมองว่า ขนบธรรมเนียมจีน เช่น การไหว้เจ้า พิธีสารทจีน เป็นเรื่อง “ล้าสมัย” หรือ “ไกลตัว” การสื่อสารด้วยภาษาจีนแต้จิ๋วลดน้อยลง คนรุ่นใหม่แทบไม่พูดได้ อาคารเก่าเริ่มถูกปรับเปลี่ยน อาคารไม้เก่าเริ่มผุพัง และบางส่วนถูกดัดแปลงเป็นร้านค้า/ร้านกาแฟสมัยใหม่โดยไม่รักษารูปแบบดั้งเดิม การบูรณะขาดงบประมาณต่อเนื่อง จึงไม่สามารถฟื้นฟูได้ครบถ้วน วัฒนธรรมท้องถิ่นกลายเป็น “ของโชว์” ในกิจกรรมถนนคนเดิน บางประเพณีหรือกิจกรรมกลายเป็นเพียงการแสดงเพื่อดึงดูดนักท่องเที่ยวมากกว่าจะเป็นการสืบสานในชีวิตประจำวัน ความศรัทธาในพิธีกรรมดั้งเดิมเริ่มลดลง เหลือเพียง “พิธีกรรมเชิงวัฒนธรรม” ที่ไม่ดึงดูดกลุ่มคนรุ่นใหม่ให้มาตระหนักมากนัก

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย. (2566). ตรอกโรงยา ถนนคนเดินย้อนยุค จังหวัดอุทัยธานี.  สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://thai.tourismthailand.org/

ถนนคนเดินตรอกโรงยา at Uthai thani. (15 พฤษภาคม 2558). ไปตรอกโรงยาอย่าลืมแวะบ้านนกเขา.  สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.facebook.com/

ไทยรัฐออนไลน์. (8 สิงหาคม 2567). "ถนนคนเดินตรอกโรงยา" มนตร์เสน่ห์ชุมชนเก่าเหมือนหยุดกาลเวลา กลางเมืองอุทัยธานี. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.thairath.co.th/

เทศบาลเมืองอุทัยธานี. (2565). รายงานสถิติประชากรและข้อมูลชุมชนตำบลอุทัยใหม่. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.uthaicity.go.th/

นพรัตน์ ทรงสายชลชัย. (2563). การพัฒนาแนวทางการท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมในพื้นที่จังหวัดอุทัยธานี. วิทยานิพนธ์ปริญญาดุษฎีบัณฑิต, มหาวิทยาลัยพะเยา. ฐานข้อมูลคลังปัญญาดิจิทัล มหาวิทยาลัยพะเยา.

บ้านและสวน. (2565). เดินเล่นใน “ตรอกโรงยา” ถิ่นเก่าเล่าเรื่องชาวจีนเมืองอุทัย. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.baanlaesuan.com

ประชารัฐรักสามัคคีจังหวัดอุทัยธานี. (2565). ถนนคนเดินตรอกโรงยา: แหล่งเรียนรู้วัฒนธรรมไทย-จีน. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.pracharat-uthaithani.com

มหาวิทยาลัยนเรศวร, คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์. (2561). โครงการฟื้นฟูย่านเมืองเก่าอุทัยธานี: กรณีศึกษาตรอกโรงยา.  มหาวิทยาลัยนเรศวร.

มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลพระนคร, คณะศิลปศาสตร์. (18 มีนาคม 2567). ถนนคนเดิน​ ตรอกโรงยา​ อุทัยธานี. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.creativetourism-uthai.com/

วิไลวรรณ บุญสิงห์. (2563). วัฒนธรรมจีนในชุมชนไทย: กรณีศึกษาชาวไทยเชื้อสายจีนในเมืองอุทัยธานี. วารสารวิจัยทางวัฒนธรรม, 12(2), 45–60.

ศาลเจ้าพ่อเสือ จังหวัดอุทัยธานี. (13 มกราคม 2563). [ภาพประกอบศาลเจ้าตั่วเหล่าเอี๊ย]. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://www.facebook.com/

ศุภิสตา ปานยัง. (2565). การพัฒนาพื้นที่ตรอกโรงยาเมืองเก่าอุทัยธานี จังหวัดอุทัยธานี. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์และการผังเมือง.

ศูนย์วัฒนธรรมจังหวัดอุทัยธานี. (2564). โครงการส่งเสริมวัฒนธรรมชุมชนและภูมิปัญญาท้องถิ่น: ตรอกโรงยา ชุมชนเก่าเล่าเรื่อง. สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดอุทัยธานี.

สำนักงานพัฒนาชุมชนจังหวัดอุทัยธานี. (2563). แผนพัฒนากลุ่มอาชีพและทุนชุมชน: ตำบลอุทัยใหม่. พช.จ.อุทัยธานี.

BaoBao. (25 กุมภาพันธ์ 2568). ถนนคนเดิน ตรอกโรงยา ตลาดป้ายยา มีแต่ของอร่อย จ. อุทัยธานี. สืบค้น 8 มิถุนายน, จาก https://travel.trueid.net/detail/