หมู่บ้านคลองทราย มีประวัติศาสตร์ที่สืบทอดมายาวนาน โดยชื่อ "คลองทราย" มาจากลำคลองที่ไหลผ่านหมู่บ้าน ซึ่งมีทรายสะสมอยู่จำนวนมาก ชาวบ้านจึงเรียกพื้นที่นี้ว่า "คลองทราย" ชุมชนแห่งนี้เป็นที่อยู่อาศัยของกลุ่มชาติพันธุ์ไทยเชื้อสายเขมร ที่อพยพมาตั้งถิ่นฐานในพื้นที่ตั้งแต่สมัยอดีต วิถีชีวิตและวัฒนธรรมของชาวบ้านยังคงสะท้อนถึงรากเหง้าทางชาติพันธุ์และความผูกพันกับธรรมชาติอย่างแน่นแฟ้น 

ในระยะแรก ชุมชนต้องเผชิญกับปัญหาสำคัญ เช่น ความแห้งแล้ง การขาดแคลนน้ำใช้-น้ำกิน และสภาพดินเสื่อมโทรม ทำให้ไม่สามารถประกอบอาชีพเกษตรกรรมได้อย่างเต็มที่ นอกจากนี้ความไม่มั่นคงทางทรัพย์สินในที่ดินทำกินก็เป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาอย่างต่อเนื่องของชุมชน

การพัฒนาระบบน้ำไม่เพียงแต่แก้ปัญหาด้านทรัพยากร แต่ยังส่งเสริมให้เกิดความร่วมมือในระดับชุมชน เช่น การจัดตั้ง คณะกรรมการบริหารจัดการน้ำ การตั้งกลุ่มเกษตรกรผู้ใช้น้ำ และการมีส่วนร่วมของชาวบ้านในการดูแลรักษาแหล่งน้ำและป่าโดยรอบอย่างต่อเนื่อง

ในปัจจุบัน บ้านคลองทรายมีลักษณะเป็นชุมชนกึ่งเมืองกึ่งชนบทที่มีความเข้มแข็งทางสังคม ชาวบ้านส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรมผสมผสาน เช่น ปลูกมันสำปะหลัง อ้อย ข้าวโพด เลี้ยงสัตว์ และเริ่มมีการทำเกษตรอินทรีย์แบบพอเพียงในบางครัวเรือน นอกจากนี้ยังมีการรวมกลุ่มอาชีพ เช่น กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มเกษตรกร และกลุ่มเยาวชนอาสา เพื่อทำกิจกรรมชุมชนอย่างต่อเนื่อง

ชุมชนยังคงยึดถือขนบธรรมเนียมประเพณีไทย เช่น ประเพณีสงกรานต์ บุญเข้าพรรษา และประเพณีวันออกพรรษา มีวัดในชุมชนเป็นศูนย์กลางของกิจกรรมทางศาสนาและวัฒนธรรม รวมทั้งเป็นแหล่งรวมของการเรียนรู้และส่งเสริมคุณธรรมจริยธรรมของเยาวชนในพื้นที่

หมู่บ้านตั้งอยู่บริเวณ มีลำคลองไหลผ่านจากเทือกเขาบรรทัด เป็นแหล่งน้ำสำคัญของหมู่บ้าน และมีพื้นที่โดยรอบเป็นพื้นที่เกษตรกรรมและป่าไม้ มีความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ

อาณาเขตโดยรอบ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ หมู่บ้านหนองตะเคียนบอน
• ทิศใต้ ติดต่อกับ เขตป่าไม้และพื้นที่เกษตรกรรม
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ หมู่บ้านใกล้เคียงในตำบลหนองตะเคียนบอน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ แนวเทือกเขาบรรทัดและพื้นที่ป่าไม้

สภาพอากาศ

หมู่บ้านคลองทรายตั้งอยู่ในเขตภูมิอากาศร้อนชื้น มีลักษณะอากาศดังนี้

• ฤดูร้อน อากาศร้อนและแห้งแล้ง อุณหภูมิสูงสุดเฉลี่ยประมาณ 35-40 องศาเซลเซียส
• ฤดูฝน มีฝนตกชุกตั้งแต่เดือนพฤษภาคมถึงตุลาคม ปริมาณน้ำฝนเฉลี่ยประมาณ 1,200-1,500 มิลลิเมตรต่อปี
• ฤดูหนาว อากาศเย็นสบาย อุณหภูมิต่ำสุดเฉลี่ยประมาณ 15-20 องศาเซลเซียส

ชุมชนบ้านคลองทราย หมู่ 8 ตำบลหนองตะเคียนบอน อำเภอวัฒนานคร จังหวัดสระแก้ว มีจำนวนประชากรตามสถิติทะเบียนราษฎร กรมการปกครอง จำนวน 1,397 คน เป็นชาย จำนวน 647 คน หญิง จำนวน 700 คน ไม่ใช่คนไทย เป็นชายจำนวน 4 คน และหญิง 1 คน

ชุมชนบ้านคลองทราย มีโครงสร้างทางสังคมที่ชัดเจนและมีระบบการรวมกลุ่มที่เข้มแข็ง โดยการจัดตั้งองค์กรชุมชนและกลุ่มอาชีพต่าง ๆ เป็นรากฐานสำคัญในการพัฒนาคุณภาพชีวิตและสร้างความร่วมมือระหว่างสมาชิกในชุมชน

องค์กรชุมชน

องค์กรชุมชนในบ้านคลองทรายมีบทบาทสำคัญในการบริหารจัดการกิจกรรมต่าง ๆ ภายในหมู่บ้าน ทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรม องค์กรเหล่านี้มักก่อตั้งจากการรวมตัวของคนในหมู่บ้านที่มีความสนใจร่วมกัน และได้รับการสนับสนุนจากภาครัฐหรือหน่วยงานพัฒนาท้องถิ่น องค์กรที่โดดเด่น เช่น

1.กลุ่มแม่บ้านเกษตรกร กลุ่มนี้ทำหน้าที่ในการสร้างอาชีพเสริมให้กับครัวเรือน โดยเฉพาะการผลิตข้าวโป่ง ขนมพื้นบ้านซึ่งเป็นภูมิปัญญาท้องถิ่น การทอผ้า สมาชิกกลุ่มจะรวมตัวกันผลิตในรูปแบบกลุ่มความร่วมมือ ส่งเสริมความสามัคคีและสร้างรายได้อย่างต่อเนื่อง

2.คณะกรรมการหมู่บ้าน (กม.) และอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.) มีบทบาทในการประสานงานระหว่างชาวบ้านกับหน่วยงานภาครัฐ และดูแลด้านสุขภาพ การศึกษา ความปลอดภัย และพัฒนาชุมชน

ปฏิทินชุมชนและประเพณีที่สำคัญ ได้แก่

• มกราคม : ทำบุญตักบาตรวันขึ้นปีใหม่ กิจกรรมวันเด็ก
• กุมภาพันธ์ : ประเพณีทำขวัญข้าว วันมาฆบูชา
• มีนาคม : บุญข้าวจี่ 
• เมษายน-พฤษภาคม : ประเพณีสงกรานต์ รดน้ำดำหัวผู้สูงอายุ ทำบุญกลางบ้าน
• มิถุนายน-กรกฎาคม : กิจกรรมวันวิสาขบูชา งานบรรพชาอุปสมบท แห่เทียนเข้าพรรษา ถวายผ้าอาบน้ำฝน
• กันยายน : งานวันสารท
• ตุลาคม-พฤศจิกายน : ตักบาตรเทโว ถวายผ้าจำนำพรรษา ทอดกฐิน ลอยกระทง 

ปฏิทินชุมชนและชีวิตประจำวัน

ชีวิตของชาวบ้านคลองทรายหมุนเวียนตามฤดูกาลเพาะปลูก โดยเฉพาะฤดูทำนา ซึ่งมักเริ่มในช่วงต้นฤดูฝนประมาณเดือนพฤษภาคม-มิถุนายน และสิ้นสุดในเดือนพฤศจิกายน เมื่อเก็บเกี่ยวผลผลิตแล้ว ในฤดูแล้งชาวบ้านจะหันไปประกอบอาชีพเสริม เช่น การผลิตข้าวโป่ง เลี้ยงสัตว์ และงานฝีมือพื้นบ้าน

กิจกรรมประจำวันเริ่มตั้งแต่เช้าตรู่ ผู้สูงอายุในบ้านจะตื่นมาจัดเตรียมอาหารและไปวัดทำบุญ ส่วนผู้ใหญ่จะออกไปทำไร่ทำนา เด็กและเยาวชนไปโรงเรียน วิถีชีวิตในชุมชนยังคงเรียบง่าย มีความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ มีการช่วยเหลือกันในงานต่าง ๆ เช่น การลงแขกเกี่ยวข้าว หรือซ่อมแซมบ้านเรือน

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ทุนทรัพยากรธรรมชาติ ชุมชนบ้านคลองทรายตั้งอยู่ในพื้นที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ของทรัพยากรธรรมชาติ ได้แก่ พื้นที่ป่าโปร่ง ทุ่งนา และคลองน้ำธรรมชาติ ซึ่งเป็นแหล่งน้ำสำคัญในการทำเกษตรกรรม เช่น การปลูกข้าว พืชผักสวนครัว และการเลี้ยงสัตว์นอกจากนี้ ยังมีโครงการอ่างเก็บน้ำคลองทรายตามแนวพระราชดำริ ที่ช่วยกักเก็บน้ำไว้ใช้ในฤดูแล้ง และสนับสนุนการเกษตรกรรมของชุมชนได้อย่างมีประสิทธิภาพ

ทุนภูมิปัญญาท้องถิ่น ภูมิปัญญาของชาวบ้านคลองทรายสืบทอดกันมาหลายรุ่น โดยเฉพาะในเรื่องของการแปรรูปอาหาร เช่น "ข้าวโป่ง" ซึ่งเป็นอาหารพื้นบ้านที่มีชื่อเสียง และได้รับการพัฒนาให้เป็นผลิตภัณฑ์ชุมชน

ทุนทางสังคม ชุมชนมีความเข้มแข็งในด้านความสัมพันธ์ระหว่างสมาชิก เช่น ระบบเครือญาติที่แน่นแฟ้น ความสามัคคี การช่วยเหลือเกื้อกูลกันในงานบุญ งานประเพณี และในช่วงเวลาที่ยากลำบาก เช่น ภัยแล้งหรือโรคระบาด นอกจากนี้ยังมีเครือข่ายกลุ่มอาชีพ กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มเกษตรกร และวิสาหกิจชุมชนที่ทำงานร่วมกันอย่างมีประสิทธิภาพ เป็นเครื่องมือสำคัญในการพัฒนาท้องถิ่นจากฐานราก

ทุนมนุษย์ ทุนมนุษย์คือทรัพยากรบุคคลในชุมชนที่มีความรู้ ความสามารถ และทักษะในการดำเนินชีวิต รวมถึงผู้นำและปราชญ์ชาวบ้านที่มีบทบาทในการถ่ายทอดความรู้ เช่น ปราชญ์ชาวบ้านด้านการแปรรูปอาหาร ผู้นำกลุ่มอาชีพ ฯลฯ

ทุนทางกายภาพ ชุมชนมีสิ่งปลูกสร้างพื้นฐานที่จำเป็น เช่น ถนนลาดยาง เส้นทางคมนาคมระหว่างหมู่บ้าน ระบบไฟฟ้า และน้ำประปา ซึ่งช่วยสนับสนุนการดำเนินชีวิตและพัฒนาเศรษฐกิจในชุมชนได้ดีนอกจากนี้ยังมีศาลาอเนกประสงค์ วัด และสถานที่ประกอบกิจกรรมของชุมชนที่เอื้อต่อการรวมตัวและสร้างความเข้มแข็งของคนในพื้นที่

ชาวบ้านคลองทรายส่วนใหญ่สื่อสารด้วยภาษาอีสานและไทยกลางในการดำเนินชีวิตประจำวัน 

ด้านการเมืองการปกครอง:

ชุมชนยังได้รับการสนับสนุนจากหน่วยงานภาครัฐ เช่น องค์การบริหารส่วนตำบลหนองตะเคียนบอน ในการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานและส่งเสริมกิจกรรมต่าง ๆ ที่เป็นประโยชน์ต่อชุมชน 

ด้านเศรษฐกิจ:

บ้านคลองทราย เผชิญกับการเปลี่ยนแปลงในหลายด้าน เช่น การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมที่ส่งผลต่อวิถีชีวิตของชาวบ้าน อย่างไรก็ตาม ชุมชนได้มีการปรับตัวและพัฒนาตนเองอย่างต่อเนื่อง โดยมีการส่งเสริมภูมิปัญญาท้องถิ่น เช่น การผลิตข้าวโป่ง และการจัดตั้งวิสาหกิจชุมชนเพื่อสร้างรายได้และรักษาวัฒนธรรมท้องถิ่น

โครงการอ่างเก็บน้ำคลองทราย

เป็นโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริที่มีวัตถุประสงค์เพื่อจัดหาน้ำให้กับราษฎรทำการเพาะปลูกทั้งในฤดูฝนและฤดูแล้ง และจัดหาน้ำให้กับพื้นที่เชิงเขา (สำนักงาน กปร, ออนไลน์)

โครงการพัฒนาพื้นที่ราบเชิงเขา จังหวัดสระแก้ว-ปราจีนบุรี ตามพระราชดำริ

โครงการพัฒนาพื้นที่ราบเชิงเขา จังหวัดสระแก้ว-ปราจีนบุรี ตามพระราชดำริ เป็นโครงการพัฒนาที่สมบูรณ์แบบโครงการหนึ่งในภาคตะวันออกที่พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ได้พระราชทานแนวทางการปฏิบัติงาน เพื่อขจัดปัญหาที่เกิดขึ้นในพื้นที่ขณะนั้นไม่ให้ลุกลามมากขึ้น ได้แก่ การบุกรุกพื้นที่ การตัดไม้ทำลายป่า และประการสำคัญที่สุดคือ ปัญหาการแตกแยกทางความคิดของคนไทยบางกลุ่ม และด้วยแนวคิดทฤษฎี อันเกิดจากพระอัจฉริยภาพและพระปรีชาสามารถ ตลอดจนพระวิสัยทัศน์อันกว้างไกลปัญหาต่าง ๆ เหล่านั้น ได้พลิกผันกลับมาเป็นความสงบสุขและร่มเย็น สภาพพื้นที่ป่าไม้และสิ่งแวดล้อมได้รับการฟื้นฟู ราษฎรได้รับการพัฒนาคุณภาพชีวิต ซึ่งการดำเนินการพัฒนาในโครงการ เป็นการปฏิบัติโดยคณะทำงานอันประกอบด้วย ส่วนราชการ ทั้งพลเรือน ตำรวจ ทหาร ได้ร่วมถวายงานแทบเบื้องพระยุคลบาท ในรูปแบบของ "หน่วยทหารพัฒนา" ให้เป็นไปตามแนวพระราชดำริ ด้วยความเรียบง่าย ไม่ยุ่งยากสลับซับซ้อน และประหยัด เป็นการปฏิบัติในเชิงบูรณาการ โดยทุกหน่วยงานได้ร่วมคิด ร่วมทำ เป็นการบริหารแบบเบ็ดเสร็จมุ่งหวังเพื่อผลประโยชน์จากการพัฒนาสู่ราษฎรมากที่สุด อันจะนำไปสู่ ความพอมีพอกิน และความกินดีอยู่ดี ซึ่งจะก่อให้เกิดการพัฒนาที่ยั่งยืน อันเป็นเป้าหมายสูงสุดของยุทธศาสตร์การพัฒนาประเทศต่อไป

โรงสีข้าวพระราชทาน

โรงสีข้าวพระราชทาน บ้านคลองทรายถือเป็นโครงการหนึ่งในโครงการพัฒนาพื้นที่ราบเชิงเขา จังหวัดสระแก้ว-ปราจีนบุรี ตามพระราชดำริ ตั้งอยู่ที่หมู่ที่ 8 บ้านคลองทราย ตำบลหนองตะเคียนบอน อำเภอวัฒนานคร จังหวัดสระแก้ว มีขีดความสามารถในการทำงานที่สามารถสีข้าวได้วันละ 12 เกวียน โดยเริ่มทดลองสีข้าวตั้งแต่วันที่ 5 ธันวาคม 2529 อยู่ในความรับผิดชอบของหน่วยทหารพัฒนาโครงการพัฒนาพื้นที่ราบเชิงเขา จังหวัดสระแก้ว-ปราจีนบุรี โดยกองทหารราบที่ 1 กรมทหารราบที่ 21 รักษาพระองค์ให้ราษฎรใช้ประโยชน์จากโรงสีดังกล่าว เมื่อมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ มีโครงการจัดตั้งโครงการต้นแบบวิทยาลัยโพธิวิชชาลัย อธิการบดีมหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ได้ทำหนังสือถึงหน่วยทหารพัฒนา โครงการพัฒนาพื้นที่ราบเชิงเขา จังหวัดสระแก้ว-ปราจีนบุรี เพื่อขออนุมัติใช้โรงสีข้าวพระราชทานบ้านคลองทราย เป็นฐานเรียนรู้เชิงปฏิบัติการ หรือห้องเรียนชุมชนสำหรับโครงการบัณฑิตคืนถิ่นของวิทยาลัยโพธิวิชชาลัย ภายใต้ปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ซึ่งได้รับอนุมัติจาก พันโท พงษ์ศักดิ์ เอี่ยมพญา ผู้บังคับกองพันทหารราบที่ 1 กองทหารราบที่ 21 รักษาพระองค์ ให้ใช้เป็นสถานที่การเรียนการสอน เมื่อวันที่ 1 กรกฎาคม 2551

โรงสีข้าวพระราชทานบ้านคลองทราย จึงมีความสำคัญและมีความหมายเป็นอย่างยิ่งต่อการเรียนการสอน ต่อการเชื่อมโยงกับชุมชนต่อวิถีกสิกรรมธรรมชาติ ต่อการฟื้นฟูสัมมาชีพ ต่อการเรียนรู้เชิงปฏิบัติการที่เชื่อมโยงกับเกษตรทฤษฎีใหม่ รวมทั้งต่อการบริหารจัดการแบบชุมชนมีส่วนร่วม

กรมการพัฒนาชุมชน. (2565). คู่มือการจัดเก็บข้อมูล กชช. 2 ค. กรุงเทพฯ : กระทรวงมหาดไทย.

ณัฐวัฒน์ สุวรรณรัตน์. (2567). ความพึงพอใจของผู้ใช้บริการโรงสีข้าวพระราชทานบ้านคลองทราย ตำบลหนองตะเคียนบอน อำเภอวัฒนานคร จังหวัดสระแก้ว. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

ปัญญา ไวยบุญญา, ประภัสสร ยอดสง่า, บุญธิดา ม่วงศรีเมืองดี, ปนัดดา ลาภเกิน, เชษฐ เล็งรักส์ และ กฤษณา สังคริโมกข์. (2555). เรื่องเล่าจากโรงสีข้าวพระราชทานบ้านคลองทราย. สระแก้ว: โครงการบริการวิชาการแก่ชุมชน โครงการสืบสานตามแนวพระราชดำริ.

ประไพ มงคลสมัย, และคณะ. (2566). ภูมิปัญญาท้องถิ่นในการผลิตข้าวโป่ง: กรณีศึกษาบ้านคลองทราย ตำบลหนองตะเคียนบอน อำเภอวัฒนานคร จังหวัดสระแก้ว. วารสารเวทีวิจัยมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. สืบค้นเมื่อ 7 กรกฎาคม 2567, จาก https://so06.tci-thaijo.org/index.php/

สำนักงานคณะกรรมการพิเศษเพื่อประสานงานโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริ. (ม.ป.ป.). โครงการอ่างเก็บน้ำคลองทราย อันเนื่องมาจากพระราชดำริ. สืบค้นเมื่อ 7 กรกฎาคม 2567, จาก https://km.rdpb.go.th/Project/View/5981

สำนักงานโครงการพระราชดำริ. (2566). โครงการจัดหาแหล่งน้ำให้ราษฎรหมู่ 8 บ้านคลองทราย พื้นที่เชื่อมต่อโครงการทับทิมสยาม 08 จังหวัดสระแก้ว. สืบค้นเมื่อ 7 กรกฎาคม 2567, จาก https://projects.rdpb.go.th/projects/

สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอโคกสูง. (2566). รายงานข้อมูลพื้นฐานหมู่บ้านคลองทราย หมู่ 8 ตำบลหนองม่วง อำเภอโคกสูง จังหวัดสระแก้ว. สระแก้ว : สำนักงานพัฒนาชุมชนอำเภอโคกสูง

สำนักงานสถิติแห่งชาติ. (2564). สำมะโนประชากรและเคหะ พ.ศ. 2563 (จังหวัดสระแก้ว). สืบค้นเมื่อ 7 กรกฎาคม 2567, จาก http://statbbi.nso.go.th

สำนักพัฒนาชุมชนอำเภอวัฒนานคร. (2565). รายงานการประชุมการพัฒนาหมู่บ้านต้นแบบเศรษฐกิจพอเพียง. สำนักงานพัฒนาชุมชนจังหวัดสระแก้ว.

องค์การบริหารส่วนตำบลหนองตะเคียนบอน. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐานตำบลหนองตะเคียนบอน. สืบค้นเมื่อ 7 กรกฎาคม 2567, จาก https://www.nongtakeinbon.go.th