พุทธศตวรรษที่ 11-16 เกิดอาณาจักรทวารวดีแผ่ขยายมายังพื้นที่สระแก้วและอรัญประเทศ พบร่องรอยคูคันดินและโบราณสถานที่ตำบลท่าข้าม เมืองไผ่ รวมถึงตำบลบ้านด่านในอำเภออรัญประเทศ ซึ่งบ่งชี้ว่าบริเวณนี้มีการตั้งถิ่นฐานของผู้คนมานานหลายร้อยปี 

ประมาณ พ.ศ. 2495 เริ่มขุดถนนในหมู่บ้าน

พ.ศ. 2497-2517 มีการตั้ง "สำนักนางผดุงครรภ์" และได้รับการจัดตั้งเป็นสถานีอนามัยใน พ.ศ. 2527

พ.ศ. 2520 เริ่มมีรถจักรยานยนต์คันแรก

พ.ศ. 2521 เริ่มใช้ไฟฟ้าและมีทีวีเครื่องแรกในหมู่บ้าน 

ปี พ.ศ. 2522 เกิดโรคแอนแทรกซ์ (Anthrax) ระบาดในหมู่บ้าน มีทั้งสัตว์และคนเสียชีวิตกว่า 10 คน จนกระทั่งเจ้าหน้าที่สาธารณสุขเข้ามาช่วยจัดการและให้ความรู้ 

ปี พ.ศ. 2525 ชาวบ้านเริ่มสร้าง "ฝายกั้นน้ำ" เพื่อกักเก็บน้ำสำหรับฤดูแล้ง 

พ.ศ. 2556 ขึ้นไป ตั้งคณะกรรมการจัดการน้ำชุมชนในปี 2556 โดยร่วมมือกับมูลนิธิอุทกพัฒน์ตามแนวพระราชดำริ ดำเนินโครงการฟื้นฟูป่าต้นน้ำ-สร้างฝายชะลอ ตลอดจนสร้างอ่างเก็บน้ำห้วยตุ่น (ความจุประมาณ 580,000 ลบ.ม.) และระบบ "ต๊างนา" สำหรับกระจายน้ำสู่พื้นที่เกษตร 3,700 ไร่ สร้างฝายถาวรเพิ่มเติมทั่วลำห้วยแม่ตุ่น (28 ฝาย ยาว ~9 กม.) และระบบแก้มลิงในห้วยผักหละ เพื่อเก็บน้ำหน้าแล้งและควบคุมน้ำหลาก ชุมชนใช้การจัดการแบบพึ่งตนเอง ทฤษฎีใหม่ เน้นประหยัดน้ำ ปลูกพืชใช้น้ำน้อย และมีรายได้เฉลี่ย 20,000-50,000 บาทต่อครัวเรือน/ปี 

พื้นที่ราบและลูกเนินต่ำ เหมาะสำหรับการทำการเกษตร เช่น ข้าวโพด ถั่ว มันสำปะหลัง และพืชสวน มีลำห้วยธรรมชาติ ชื่อ "ห้วยตุ่น" ไหลผ่านกลางหมู่บ้าน ทำหน้าที่เป็นแหล่งน้ำและเป็นจุดกำเนิดชื่อบ้านตุ่น บางส่วนของพื้นที่มีการพัฒนาเป็น แปลงเกษตรผสมผสาน ตามแนวเศรษฐกิจพอเพียง แหล่งน้ำธรรมชาติหลักคือ ห้วยตุ่น ซึ่งได้รับการฟื้นฟูและพัฒนาโดยชุมชนให้เป็นฝายชะลอน้ำ มีการสร้างอ่างเก็บน้ำขนาดเล็ก เช่น อ่างเก็บน้ำห้วยตุ่น และ "ต๊างนา" หรือคลองส่งน้ำย่อยที่ใช้แรงโน้มถ่วง ชุมชนมีระบบบริหารจัดการน้ำแบบมีส่วนร่วม เพื่อแก้ปัญหาน้ำแล้ง-น้ำหลากได้อย่างมีประสิทธิภาพ

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดกับ หมู่บ้านหนองหมื่นใหม่ หมู่ที่ 2 ตำบลบ้านด่าน
• ทิศใต้ ติดกับ หมู่บ้านคลองกลาง หมู่ที่ 5 ตำบลบ้านด่าน
• ทิศตะวันออก ติดกับ พื้นที่ทำการเกษตร ตำบลบ้านใหม่หนองไทร
• ทิศตะวันตก ติดกับ พื้นที่บ้านท่าเจริญ และตำบลบ้านด่าน หมู่ที่ 1

บ้านตุ่น หมู่ที่ 4 ตำบลบ้านด่าน อำเภออรัญประเทศ จังหวัดสระแก้ว มีประชากรทั้งหมด 586 คน เป็นชาย 302 คน และหญิง 284 คน โดยประชากรส่วนใหญ่เป็นชาวไทยเชื้อสายเขมร (เขมรอีสาน/เขมรต่ำ) ซึ่งบรรพบุรุษของชาวบ้านในชุมชนบ้านตุ่น ส่วนใหญ่ อพยพมาจากฝั่งประเทศกัมพูชา 

อาชีพหลัก เกษตรกรรม เช่น ข้าวโพด มันสำปะหลัง ถั่ว บางครัวเรือนยังคงปลูกข้าวเพื่อบริโภคในครอบครัว โดยเฉพาะข้าวเหนียว ใช้ระบบน้ำน้อย เช่น น้ำจากฝายและคลอง "ต๊างนา" และมีอาชีพเสริม คือ เลี้ยงสัตว์ ทอผ้า ปลูกผัก ทำปุ๋ย มีการรวมกลุ่มอาชีพของคนในชุมชน เช่น กลุ่มสตรีอนุรักษ์ภูมิปัญญาเสื่อกกบ้านตุ่น อำเภออรัญประเทศ จังหวัดสระแก้ว

• มกราคม : ทำบุญปีใหม่และสงกรานต์ ทำบุญตักบาตรและสรงน้ำพระในวัดบ้านตุ่น
• กุมภาพันธ์ : ปลูกพืชฤดูแล้ง เริ่มเตรียมดินและเพาะปลูกข้าวโพด มันสำปะหลัง
• มีนาคม : ปลูกพืชผสมผสาน ปลูกผักสวนครัวและพืชไร่เสริม
• เมษายน : สงกรานต์และรดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ กิจกรรมสืบสานประเพณีสงกรานต์
• พฤษภาคม : ร่วมทำฝายชะลอน้ำ กิจกรรม "ปลูกป่า-สร้างฝาย" เพื่อรักษาน้ำต้นทุน
• มิถุนายน : ดูแลสวนและระบบน้ำ กำจัดวัชพืชและซ่อมแซมระบบน้ำ
• กรกฎาคม : บุญสารทเขมร ประเพณีเซ่นไหว้บรรพบุรุษตามวัฒนธรรมเขมร
• สิงหาคม : เก็บเกี่ยวผลผลิตช่วงแรก เริ่มเก็บเกี่ยวข้าวโพดและพืชไร่
• กันยายน : ปลูกพืชฤดูฝนครั้งที่ 2 ปลูกพืชผักและพืชไร่เพิ่มเติม
• ตุลาคม : งานแต่งงานและพิธีกรรมท้องถิ่น พิธีแต่งงานแบบเขมร และประเพณีแห่นางแมว
• พฤศจิกายน : เก็บเกี่ยวผลผลิตหลัก เก็บเกี่ยวมันสำปะหลังและถั่วลิสง
• ธันวาคม : กิจกรรมส่งท้ายปีและทำบุญ ทำบุญส่งท้ายปีและเตรียมตัวสำหรับปีใหม่

1.คุณสุทัด เฟื่องประกอบ ประธานกลุ่มกองทุนและทอเสื่อชุมชนบ้านตุ่น

2.คุณทองทิพย์ หมั่นสิน เชี่ยวชาญด้านการทอเสื่อกกของชุมชนบ้านตุ่น

3.คุณสุนิษา หมั่นสิน เชี่ยวชาญด้านการทอเสื่อกกของชุมชนบ้านตุ่น

4.คุณสมสนิท เชี่ยวชาญด้านการทอเสื่อกกของชุมชนบ้านตุ่น

ด้านทรัพยากรธรรมชาติ มีห้วยตุ่นเป็นแหล่งน้ำธรรมชาติสายสำคัญของชุมชน ใช้ทำเกษตรและเป็นแหล่งชีวิต ฝายชะลอน้ำ - แตปากฉลาม ระบบกระจายน้ำแบบภูมิปัญญาเพื่อเกษตรกรรมที่ยั่งยืน พื้นที่เกษตรอุดมสมบูรณ์ พื้นที่ราบและเนินต่ำเหมาะสำหรับปลูกข้าวโพด มันสำปะหลัง และพืชผัก ต้นไม้ใหญ่และป่าต้นน้ำ ชุมชนมีการร่วมกันอนุรักษ์และปลูกต้นไม้ใหม่ทุกปี

ด้านสังคมและวัฒนธรรม ความสามัคคีของคนในชุมชน มีระบบช่วยเหลือเกื้อกูล เช่น "เลาะเหมือง" และการปลูกฝายร่วมกัน ประเพณีวัฒนธรรมเขมร เช่น บุญสารท แห่นางแม, พิธีแต่งงานแบบเขมร กลุ่มองค์กรชุมชนเข้มแข็ง เช่น กลุ่มจัดการน้ำ กลุ่มแม่บ้าน กลุ่มออมทรัพย์ มีวัดบ้านตุ่นเป็นศูนย์รวมจิตใจ และสถานที่จัดกิจกรรมทางศาสนาและวัฒนธรรม

ด้านภูมิปัญญา ชาวบ้านมีภูมิปัญญาแตปากฉลาม อุปกรณ์ชลประทานที่พัฒนาขึ้นโดยผู้นำชุมชน (คุณสม หลวงมะโนชัย) มีความรู้ด้านการทำเกษตรใช้น้ำน้อย ปุ๋ยอินทรีย์ และเกษตรผสมผสาน ความรู้ด้านภาษาและวัฒนธรรมเขมรที่ยังสืบทอดผ่านผู้สูงอายุ และภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านการรักษา เช่น สมุนไพร พิธีกรรมพื้นบ้าน

ใช้ภาษาไทยติดต่อราชการ และภาษาเขมรท้องถิ่น (เขมรต่ำ) เป็นภาษาพื้นเมืองหลักของชาวบ้านในชุมชนบ้านตุ่นที่ใช้สื่อสารกันในครอบครัวและกิจกรรมชุมชนบางอย่าง เช่น ประเพณี พิธีกรรม และการพูดคุยทั่วไป คนสูงอายุและกลุ่มผู้รักษาวัฒนธรรมใช้ภาษานี้มากกว่า และมีการใช้ภาษาอีสานในบางโอกาส เช่น การพูดคุยระหว่างชาวบ้านจากพื้นที่ใกล้เคียง นอกจากนี้ยังมีการผสมผสานคำศัพท์และสำเนียงระหว่างภาษาเขมรกับภาษาอีสาน

กรมการปกครอง. (2567). สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร. จาก https://stat.bora.dopa.go.th

กองทุนพัฒนาแหล่งน้ำตามแนวพระราชดำริ. (2566). ต้นแบบการจัดการน้ำชุมชน บ้านตุ่น จ.สระแก้ว. จาก https://www.utokapat.org

ชนิกานต์ แสนสีดา. (2566). การศึกษาภูมิปัญญาเสื่อกกชุมชนบ้านตุ่น อำเภออรัญประเทศ จังหวัดสระแก้ว. ภาคนิพนธ์. วิทยาลัยโพธิวิชชาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ.

สำนักงานเทศบาลเมืองอรัญประเทศ. (2565). ประวัติอำเภออรัญประเทศ. จาก https://www.arancity.go.th

TCP Spirit. (5 ธันวาคม 2563). แตปากฉลาม นวัตกรรมท้องถิ่นช่วยแบ่งน้ำ. จาก https://www.sdthailand.com