ในสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ได้แต่งตั้งนายด่านชื่อ ขุนพะวอ ซึ่งเป็นชาวปกาเกอะญอทําหน้าที่เป็นนายด่านสกัดกั้นกองทัพพม่า จนเป็นที่กล่าวขานในความสามารถในการรบของขุนพะวอ จุดที่ตั้งของด่าน คือ แนวเนินดินตั้งแต่โรงเรียนบ้านแม่ละเมาถึง วัดเชตะวันคีรี ตำบลพะวอ การรบในครั้งนี้ขุนพะวอได้ขอกำลังไปยังสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช แต่ทางเจ้าเมืองตากได้นำกำลังไปช่วยในเมืองหลวงเสียก่อน ขุนพะวอนายด่านแม่ละเมาจึงตัดสินใจนำกำลังเท่าที่มีอยู่เข้าตีทัพพม่าที่ขุนเขาพะวอ ขุนพะวอชูง้าวนำหน้าไพร่พลเข้าต่อสู้กับทัพพม่าด้วยใจอันห้าวหาญ ต่อสู้กันจนตายเกลื่อนทั้งสองฝ่าย นายด่านและทหารกล้าสู้จนเสียชีวิต ณ ยุทธภูมิด่านแม่ละเมาเชิงเขาพะวอแห่งนั้น ด่านแม่ละเมาจึงเป็นหมู่บ้านร้างจนถึงปี พ.ศ. 2395 สมัยแผ่นดินสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีชาวปกาเกอะญอ ชาวไทยล้านนาเข้ามาอาศัยอยู่อีกครั้งหนึ่ง เมื่อมีผู้คนเข้ามาอยู่อาศัยมากขึ้น จึงได้จัดตั้งเป็นตำบลพะวอ ในสมัยแผ่นดินพระพุทธเจ้าหลวง ประมาณ พ.ศ. 2448 เป็นต้นมา เมื่อมีการแยกตำบลใหม่ในพื้นที่เดิมของตำบลพะวอ เพื่อไม่ให้ชื่อทางประวัติศาสตร์ไทยสูญหายและถูกลืม จึงตั้งชื่อตำบลใหม่เป็นตำบลด่านแม่ละเมาในปัจจุบัน

พื้นที่โดยทั่วไปเป็นที่ราบเชิงเขา เพราะตั้งอยู่ในแนวเทือกเขาถนนธงชัยสูงราว 500 เมตร เหนือระดับน้ำทะเล บางส่วนเป็นที่ราบลุ่มริมลำห้วย และมีพื้นที่เนินสูงเล็กน้อย  

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลพะวอ อำเภอแม่สอด
• ทิศใต้ ติดต่อกับ หมู่ที่ 1 บ้านห้วยยะอุ
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ หมู่ที่ 9 บ้านใหม่โพธิ์ทอง
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ หมู่ที่ 3 บ้านห้วยพลู

บ้านยางห้วยยะอุ หรือบ้านพะกา หมู่ที่ 4 ตำบลด่านแม่ละเมา อำเภอแม่สอด จัดหวัดตาก มีประชากรชาย 274 คน หญิง 283 คน รวม 557 คน 171 ครัวเรือน

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ปกาเกอะญอ

อาชีพหลักของชาวบ้านยางห้วยยะอุ คือ การทำเกษตรกรรม ปลูกข้าว โดยเฉพาะในที่ราบลุ่มริมห้วย ปลูกพืชไร่ เช่น มันสำปะหลัง ถั่วลิสง และข้าวโพด ในพื้นที่สูงหรือลาดเขา การเลี้ยงสัตว์ เช่น โค-กระบือ เพื่อแรงงานและบริโภคในครัวเรือน สุกร และไก่พื้นเมือง บางครัวเรือนเลี้ยงปลาน้ำจืดในกระชังหรือบ่อดิน หัตถกรรม อุตสาหกรรมในครัวเรือน มีการทอผ้าท้องถิ่น สำหรับใช้หรือจำหน่ายในงานชุมชน และการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ เริ่มเด่นชัดหลัง พ.ศ. 2549 เป็นต้นมา เช่น ล่องแพห้วยยะอุ (ให้บริการนักท่องเที่ยวแบบ one day trip และค้างคืน) บริการไกด์ท้องถิ่น อาหารพื้นบ้าน บ้านพักโฮมสเตย์ จำหน่ายของที่ระลึก เช่น ผ้าทอ ของแฮนด์เมด

ชาวบ้านมีการรวมกลุ่มอาชีพเพื่อสร้างรายได้ให้แก่ครัวเรือน เช่น ผลิตภัณฑ์ชุมชนจากกลุ่มแม่บ้าน ผู้สูงอายุ ผู้พิการ ผลิตฝาชีหวายเทียมกลุ่มเกษตรผสมผสาน แบ่งปันเทคนิคการทำเกษตรแบบปลอดภัย เกษตรอินทรีย์ เช่น ปลูกผักปลอดสาร กลุ่มท่องเที่ยวชุมชนบ้านห้วยยะอุ บริหารกิจกรรมล่องแพ โฮมสเตย์ นำเที่ยว และกลุ่มแม่บ้านเกษตรกร ผลิตขนมพื้นบ้าน งานเย็บปัก งานฝีมือ

• มกราคม : งานพบปะปีใหม่ ประชุมใหญ่ชุมชน รวมกลุ่มผู้นำ ชาวบ้าน สรุปผลการทำงาน และวางแผนปีถัดไป
• กุมภาพันธ์ : เตรียมพื้นที่เพาะปลูก ปรับปรุงป่าชุมชน ขุดลอกลำห้วย สร้างฝายกั้นน้ำเล็ก
• มีนาคม : บวงสรวง "ดอนปู่ตา" (รอบแรก) พิธีกรรมขอพรบรรพบุรุษเพื่อเริ่มฤดูกาลเพาะปลูก
• เมษายน : สงกรานต์/สรงน้ำผู้สูงอายุ 
• พฤษภาคม : เริ่มปลูกข้าวนาปี ใช้แรงงานในครอบครัว ช่วยกันลงนา
• มิถุนายน : ล่องแพฤดูฝน (เริ่มต้น) ฤดูท่องเที่ยวของชุมชน เริ่มรับนักท่องเที่ยวล่องแพห้วยยะอุ
• กรกฎาคม : งานเข้าพรรษา ทอผ้า/ทำไม้กวาด ช่วงว่างจากการทำนา ผลิตงานหัตถกรรมในบ้าน
• สิงหาคม : บริหารกิจกรรมโฮมสเตย์ กลุ่มแม่บ้านดูแลนักท่องเที่ยว/นักเรียนที่มาฝึกเรียนรู้
• กันยายน : บวงสรวง "ดอนปู่ตา" (รอบสอง) พิธีขอบคุณผีปู่ตาหลังฤดูเพาะปลูก
• ตุลาคม : เก็บเกี่ยวข้าว เริ่มเกี่ยวข้าวช่วงปลายเดือน พร้อมจัด "กินข้าวใหม่"
• พฤศจิกายน : ลอยกระทง - จัดกิจกรรมชุมชน มีการจัดเวทีเยาวชน และคืนสู่เหย้าชาวบ้านที่ทำงานในเมือง
• ธันวาคม : เตรียมปีใหม่ กิจกรรมฉลองส่งท้ายปีเก่าต้อนรับปีใหม่

1.นายเอกพัน ปานเขียว (ลุงพัน) ผู้ดูแลพิพิธภัณฑ์ รักษาวัฒนธรรมชุมชน

2.นายสุริยา วรดี ผู้พัฒนาการท่องเที่ยวชุมชน

มีผู้นำชุมชนและปราชญ์ท้องถิ่น เช่น นายสุริยา วรดี (ผู้พัฒนาการท่องเที่ยวชุมชน) ลุงเอกพัน (ผู้ดูแลพิพิธภัณฑ์ชุมชน) ชาวบ้านมีความรู้ด้านเกษตรอินทรีย์ การทอผ้า การผลิตไม้กวาด การจัดการท่องเที่ยว เยาวชนเริ่มกลับเข้ามาเรียนรู้ภูมิปัญญาชุมชนและร่วมงานกลุ่มอาชีพ

มีพระธาตุเจดีย์บ้านพะกา เป็นเจดีย์ศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อของชาวบ้านคู่หมู่บ้านพะกามาตั้งแต่สมัยอดีต แต่เดิมเป็นเจดีย์ทรายแต่ถูกบูรณะก่อสร้างเป็นเจดีย์ฐานสี่เหลี่ยมสีขาวโดยแรงศรัทธาของชาวปกาเกอะญอบ้านพะกา ชาวปากะญอบ้านพะกาจะมีประเพณีขึ้นเจดีย์ปีละ 2 ครั้ง ครั้งละ 3 วัน คือ ช่วงเทศกาลสงกรานต์ซึ่งตรงกับวันขึ้นปีใหม่ของชาวปกาเกอะญอ และช่วงเทศกาลลอยกระทง เป็นการบูชาและขอพรให้เกิดความสุขสงบร่มเย็นแก่ผู้คนในหมู่บ้าน

ลำห้วยยะอุ : แหล่งน้ำหลักของชุมชน ป่าชุมชนบ้านห้วยยะอุ จำนวน 2,689 ไร่ มีพืชสมุนไพร หาของป่า น้ำตกเล็ก ๆ ที่ดินทำกินและพื้นที่เพาะปลูกข้าว ถั่ว มัน ฯลฯ อยู่ในพื้นที่ป่าสงวนแห่งชาติ "แม่ละเมา" มีระบบนิเวศสมบูรณ์

กลุ่มอาชีพเข้มแข็ง เช่น กลุ่มท่องเที่ยว กลุ่มผลิตไม้กวาด กลุ่มเกษตร การรวมกลุ่มของแม่บ้านและเยาวชนในกิจกรรมท้องถิ่น การจัดการตนเองในเรื่องน้ำใช้ ป่าชุมชน งานประเพณี

ถนนเข้าหมู่บ้าน (เชื่อมต่ออำเภอแม่สอด) ซุ้มประตูหมู่บ้าน ศาลาชุมชน อาคารเรียนรู้ชุมชน ระบบฝายชะลอน้ำ ระบบจัดการขยะภายในหมู่บ้าน

อาชีพหลัก : เกษตรกรรม ผลิตไม้กวาด ทอผ้า ท่องเที่ยวชุมชน รายได้จากล่องแพ โฮมสเตย์ ขายสินค้าพื้นถิ่น มีวิสาหกิจชุมชน และกองทุนหมู่บ้านสนับสนุนกิจกรรม

ภาษาไทยกลาง ใช้ในงานเอกสารทางราชการ

ภาษาปกาเกอะญอ ใช้ในการสื่อสารในชุมชน

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

ในอดีตเป็นพื้นที่ป่าหนาทึบ อุดมด้วยไม้ยาง, ไม้เบญจพรรณ  - ลำห้วยยะอุไหลตลอดปี  - มีสัตว์ป่าและทรัพยากรธรรมชาติสมบูรณ์ ต่อมาในระยะขยายชุมชน (พ.ศ. 2500–2540) มีการถางป่าเพื่อปลูกพืชไร่ เช่น มันสำปะหลัง ข้าวโพด ตัดไม้ใช้สอยและสร้างบ้านเรือนเพิ่ม ลำห้วยเริ่มมีตะกอนและบางช่วงน้ำตื้นเขิน

ชุมชนตระหนักถึงความสำคัญของทรัพยากรป่าไม้จึงได้เริ่มก่อตั้งป่าชุมชนมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2543 เป็นป่าชุมชนบ้านยางห้วยยะอุ ครอบคลุมพื้นที่ 2,689 ไร่ 3 งาน 38 ตารางวา ในพื้นที่ ป่าสงวนแห่งชาติ ป่าแม่ละเมา จังหวัดตาก และต่อมาได้รับอนุมัติให้จัดตั้งเป็นป่าชุมชน ตามพระราชบัญญัติป่าชุมชน พ.ศ. 2562

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กรมการปกครอง. (2567). สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร. https://stat.bora.dopa.go.th

กรมป่าไม้. (2562). ฐานข้อมูลป่าชุมชน: บ้านยางห้วยยะอุ ตำบลด่านแม่ละเมา อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก. https://forestinfo.forest.go.th

องค์การบริหารส่วนตำบลด่านแม่ละเมา. (ม.ป.ป.). ข้อมูลทั่วไปตำบลด่านแม่ละเมา. https://www.danmaelamao.go.th

องค์การบริหารส่วนตำบลด่านแม่ละเมา. (ม.ป.ป.). สถานที่สำคัญ. https://www.danmaelamao.go.th

MGR Online. (27 ตุลาคม 2559). ฟ้าหลังฝน “บ้านยาง” ยกของดีอาหารจีนยูนาน เปิดตลาดท่องเที่ยว. MGR Online. https://mgronline.com

สำนักงานกองทุนสบับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ. (29 มิถุนายน 2560). กะเหรี่ยงบ้านพะกา ร่วมใจลดขยะชุมชน. https://www.thaihealth.or.th