บ้านทีโน๊ะโค๊ะ เป็นชุมชนชาวปกาเกอะญอ ที่มีความโดดเด่นด้านวิถีชีวิตดั้งเดิม การทอผ้า การประกอบอาชีพเกษตรกรรม และประเพณีท้องถิ่น
บ้านทีโน๊ะโค๊ะ เป็นชุมชนชาวปกาเกอะญอ ที่มีความโดดเด่นด้านวิถีชีวิตดั้งเดิม การทอผ้า การประกอบอาชีพเกษตรกรรม และประเพณีท้องถิ่น
บ้านทีโน๊ะโค๊ะ เป็นหมู่ที่ 4 ตำบลแม่อุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก ซึ่งเป็นชุมชนชาวปกาเกอะญอ ที่มีความโดดเด่นด้านวิถีชีวิตดั้งเดิม การทอผ้า การประกอบอาชีพเกษตรกรรม และประเพณีท้องถิ่น
อย่างไรก็ตาม ปัจจุบันยังไม่มีข้อมูลด้านประวัติศาสตร์ชุมชนอย่างเป็นทางการ เช่น ปีที่เริ่มก่อตั้งหมู่บ้าน หรือเรื่องราวสำคัญในอดีตที่มีการบันทึกไว้โดยตรง
บ้านทีโน๊ะโค๊ะ หมู่ที่ 4 ตำบลแม่อุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก โดยบ้านทีโน๊ะโค๊ะ อยู่ในตำบลแม่อุสุ มีอาณาเขต ดังนี้
- ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลแม่สอง
- ทิศใต้ ติดต่อกับ ตำบลแม่ต้าน
- ทิศตะวันออก ติดต่อกับ อำเภอออก๋อย จังหวัดเชียงใหม่
- ทิศตะวันตก ติดต่อกับ แม่น้ำเมย
บ้านคีโน๊ะโค๊ะ โดยสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากร หมู่ที่ 4 บ้านคีโน๊ะโค๊ะ ตำบลแม่อุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 3,383 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 1,756 คน ประชากรหญิง 1,627 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 749 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนมกราคม 2568)
ปกาเกอะญอพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับข้าว
พิธีกรรมจะแบ่งออกเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ๆ
1.ความเชื่อตามหลักศาสนาคริสต์ เรียกว่า บาโก้ จะแบ่งเป็น 2 แบบ
- ทำพิธี 1 ครั้งต่อปี ทำก่อนปลูกข้าว ซึ่งจะใช้ขนมประกอบพิธี มีการร้องเพลงสรรเสริญ เมื่อเสร็จแล้วจะร่วมกันกินขนมให้หมด ไม่สามารถนำกลับไปที่บ้านได้
- ทำพิธี 2 ครั้งต่อปี ครั้งที่ 1 จะประกอบพิธีก่อนปลูกข้าวเหมือน แบบข้อ 1 ครั้งที่ 2 จะประกอบพิธีหลังทำนาเสร็จ เมื่อเก็บเกี่ยวข้าวเรียบร้อยแล้ว ก็จะประกอบพิธีโดยใช้ขนม มีการร้องเพลงสรรเสริญ เสร็จแล้วร่วมกินขนมให้หมด
การทำพิธีกรรมนี้ คนที่นับถือศาสนาคริสต์เชื่อว่า พระเจ้าจะช่วยคุ้มครองเรา รอดพ้นจากปัญหาต่าง ๆ ระหว่างทำนา และการปลูกข้าวให้ได้ข้าวที่มีผลผลิตมากขึ้น
2.ความเชื่อตามหลักพระพุทธศาสนา ตามวิถีความเชื่อของชาวปกาเกอะญอ จะแบ่งเป็น 3 แบบ
- ลื่อทีบอ เป็นการเลี้ยงน้ำเหมือง จะประกอบพิธีตอนไถนาเสร็จ เพื่อให้มีน้ำใช้ในการปลูกข้าว
- แสะเจะ เป็นการเลี้ยงแม่ธรณี ประกอบพิธีหลังปลูกข้าวเสร็จ ให้ดินดี ข้าวเจริญงอกงาม
- เกาะเท๊าะโท้ะ เป็นการเลี้ยงขอบคุณนก แมลงที่ไม่มากัดกินข้าวที่ปลูก
ทั้ง 3 พิธีกรรมนี้จะใช้วัตถุดิบในการประกอบพิธี เหมือนเดียวกัน คือ ขนมหวาน ไก่ หมู เหล้า
- หมูต้องใช้หมูตัวเมีย 1 ตัว
- ไก่ ใช้ 5 ตัว ผู้ 1 เมีย 1 อีก 3 ตัว จะใช้เพศอะไรก็ได้
- ขนมหวาน เช่น บัวลอย สาคู เป็นต้น แต่ต้องทำเอง ไม่ให้ซื้อจากตลาด
- เหล้า จะเป็นเหล้าพื้นบ้านที่ทำเอง
- ไก่ จะนำมาประกอบพิธีทุกปี/ครั้ง ส่วนหมูจะนำมาประกอบพิธีใช้ 3 ปี/ครั้ง หากเสร็จพิธีแล้วก็จะร่วมกันรับประทานของที่ประกอบพิธีร่วมกันจะรับประทานหมดเลยหรือนำกลับไปที่บ้านก็ได้แล้วแต่ความเชื่อของบุคคล
ตามหลักพระพุทธศาสนา เชื่อว่าเป็นความเชื่อมาแต่บรรพบุรุษที่ทำต่อ ๆ กันมารุ่นต่อรุ่น เป็นความเชื่อของชาวปกาเกอะญอที่จะต้องทำเพื่อเป็นการเลี้ยงเจ้าที่ที่คอยดูแลรักษาพื้นนา ดูแลข้าว ทำให้ได้ข้าวที่ผลผลิตที่ดี ตามความเชื่อนี้ถ้าหากไม่ทำเชื่อว่าจะเป็นอันตรายต่อคนในครอบครัว อาจทำให้ไม่สบาย เจ็บป่วย และทำให้ข้าวได้ผลผลิตน้อย
ทุนกายภาพ
บ้านทีโน๊ะโค๊ะตั้งอยู่ติดกับถ้ำแม่อุสุ ซึ่งเป็นถ้ำหินปูนขนาดใหญ่ มีลำน้ำแม่อุสุไหลผ่าน ภายในมีหินงอกหินย้อยสวยงาม มีจังหวะที่แสงเข้าส่องเป็นลำ (ช่วง 13.00-16.00 น.) จนได้รับการจัดให้เป็น "UNSEEN" โดย การท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย
พันธุ์ข้าวพื้นเมืองที่ใช้ปลูกในพื้นที่
ข้าวภาษาปกาเกอะญอใช้คำว่า "บือ" พันธุ์ที่ปลูกเป็นพันธุ์พื้นเมืองดั้งเดิมที่ผ่านการคัดเลือก โดยภูมิปัญญาของบรรพบุรุษเป็นมรดกสืบทอดกันมา ค่อนข้างมีความหลากหลายทางชีวภาพ การตัดสินใจในการเลือกใช้พันธุ์แตกต่างกันไปในแต่ละบุคคลและท้องถิ่น ขึ้นอยู่กับปัจจัยบางอย่าง เช่น คุณภาพการหุงต้ม ผลผลิต ลักษณะและรูปร่างเมล็ด ทรงต้นข้าว สภาพนิเวศน์ของพื้นที่นา สภาพแวดล้อม รวมทั้งความเชื่อต่าง ๆ ส่วนใหญ่บริโภคข้าวเจ้าเป็นอาหารหลัก ได้แก่ บือโช บือวาเบ๊ะ บือหง่อละ บือโม๊ะโล๊ะ บือเก้คี บือวาโพ บือวาโช บือนอซู่คะ บือคอแกะ บือยะแม บือหนุดแก บืออีติ่วา
ชื่อพันธุ์ข้าวอาจมีสำเนียงภาษาที่แตกต่างกันแล้วแต่พื้นที่ ซึ่งเมื่อนำมาเขียนเป็นภาษาไทยอาจมีการเขียนและออกเสียงแตกต่างกัน พันธุ์ข้าวต้นในหมู่บ้านทีโน๊ะโค๊ะได้นำมาปลูก บางชนิดนำมาจากฝั่งประเทศเมียนมา บางชนิดมาจากบรรพบุรุษรุ่นสู่รุ่น ซึ่งจากการสัมภาษณ์ไม่สามารถระบุแหล่งที่มาได้ว่านำมาจากที่ใด ส่วนใหญ่แล้วเป็นพันธุ์ข้าวพื้นเมืองที่เป็นข้าวเจ้า
บ้านทีโน๊ะโค๊ะ หมู่ 4 ตำบลแม่อุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก ใช้ภาษาปกาเกอะญอเป็นภาษาหลักในการสื่อสารในชุมชน และใช้ภาษาไทยในการสื่อสารในสถานที่ราชการกับการติดต่อภายนอกชุมชน
ในเขตตำบลแม่อุสุ ส่วนใหญ่พื้นที่การปลูกข้าวของเกษตรกรเป็นพื้นที่สูงหรือพื้นที่ดอน บริเวณไหล่เขา ชาวบ้านจึงนิยมปลูกข้าวไร่ซึ่งพันธุ์ข้าวไร่เหล่านั้นเป็นพันธุ์พื้นเมืองที่เกษตรกรใช้ปลูกเพื่อ บริโภคกันในท้องถิ่นมาเป็นเวลาช้านาน ผลผลิตข้าวที่ได้จึงเป็นแหล่งอาหารที่สร้างความมั่นคงทางอาหารสำหรับคนในพื้นที่ ซึ่งข้าวไร่พื้นเมืองที่ปลูกนั้นมีทั้งพันธุ์ที่ยังคงมีความหลากหลายของพันธุกรรมที่ถูกคัดเลือกโดยธรรมชาติและชาวบ้านมาเป็นเวลาช้านาน เนื่องด้วยพันธุ์ข้าวพื้นเมืองที่ปลูกนั้นจะใช้เพื่อการบริโภคในครัวเรือนเป็นหลักและเป็นพันธุ์ข้าวหลากสายพันธุ์ พันธุ์ข้าวของกลุ่มชาติพันธุ์ปกาเกอะญอจึงเป็นพันธุ์ข้าวที่มีความหลากหลายสูงมาก เพื่อเป็นการลดความเสี่ยงจากความแปรปรวนของสภาพดินฟ้าอากาศ โรค แมลง และศัตรูพืชต่าง ๆ
แต่ด้วยสถานการณ์ปัจจุบันที่ถูกคุกคามด้วยระบบทุนนิยมและกระแสโลกาภิวัตน์ ทำให้เกษตรกรตัดสินใจเปลี่ยนจากการปลูกข้าวไร่พื้นเมือง มาปลูกพืชเศรษฐกิจอื่นทดแทนการปลูกข้าว เนื่องจากต้องการสร้างรายได้ที่มากขึ้น ด้วยเหตุนี้อาจกระทบต่อความมั่นคงทางอาหารในพื้นที่ และส่งผลกระทบต่อทรัพยากรธรรมชาติและระบบนิเวศ อีกทั้งยังอาจนำไปสู่การสูญเสีย แหล่งพันธุกรรมข้าวพื้นเมืองได้ ดังนั้นจึงได้มีกลุ่มเยาวชนจากโรงเรียนแม่อุสุวิทยา ได้ทำโครงการการศึกษาพันธุ์ข้าวพื้นเมืองหมู่บ้านในตำบลแม่อุสุ อำเภอท่าสองยาง จังหวัดตาก เพื่อศึกษาข้อมูลลักษณะประจำพันธุ์ของข้าวพื้นเมือง ลักษณะทางพืชไร่ การเจริญเติบโต ศักยภาพการให้ผลผลิต รวมถึงการศึกษาความสัมพันธ์ของลักษณะต่าง ๆ เพื่อเป็นฐานข้อมูลให้ผู้สนใจใช้เป็นข้อมูลต่อยอดนำไปทดลองปลูกในสภาพพื้นที่และรูปแบบการปลูกในแบบต่าง ๆ พร้อมกับการอนุรักษ์ พันธุกรรมข้าวพื้นเมืองของตำบลแม่อุสุให้คงอยู่ต่อไป
กรมการปกครอง. (2567). ระบบสถิติทางการทะเบียน กรมการปกครอง. สืบค้นเมื่อ 20 มิถุนายน 2568, จาก https://stat.bora.dopa.go.th
ทิพปภา เวียงกุมภา และคณะ. (2562). ใน ปัญญา ไวยบุญญา, สุวิชาน พัฒนาไพรวัลย์, นฤมล แดนพงพี และลิขิต พิมานพนา. (2562). การเสริมสร้างศักยภาพการวิจัยให้แก่เยาวชนชาติพันธุ์ในพื้นที่อําเภอชายแดนจังหวัดตาก (รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์). สํานักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม ฝ่ายวิจัยเพื่อท้องถิ่น.
องค์การบริหารส่วนตำบลบ้านแม่อุสุ. (ม.ป.ป.). สถานที่สำคัญ. สืบค้นเมื่อ 20 มิถุนายน 2568, จาก https://www.maeusu.go.th
