ชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน ตั้งอยู่บนที่ดินของวัดคุณหญิงส้มจีน มีพื้นที่ประมาณ 200 ไร่ แบ่งมาจากที่ดินของหม่อมแผ้วจำนวน 20 ไร่ และคุณหญิงส้มจีนอีกกว่า 400 ไร่ ต่อมา เมื่อมีการตัดถนนพหลโยธิน ทำให้พื้นที่ถูกแบ่งออกเป็น 2 ส่วน ได้แก่ บริเวณวัดคุณหญิงส้มจีน และบริเวณโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน ซึ่งเดิมเป็นพื้นที่ป่าช้ารกร้าง มีต้นปรือหรือต้นธูปฤาษีจำนวนมาก

ต่อมาเจ้าอาวาสได้แบ่งพื้นที่ให้ชาวบ้านที่มีฐานะยากจนเข้ามาเช่า โดยชำระค่าเช่ารายปีให้กับวัดคุณหญิงส้มจีน และมีการจัดตั้งกลุ่มคณะกรรมการหมู่บ้านขึ้นเพื่อดูแลความเรียบร้อยในชุมชน

ประมาณปี พ.ศ. 2535 ชุมชนได้รับงบประมาณจากโครงการมิยาซาวา เพื่อสร้างถนนภายในชุมชน เนื่องจากพื้นที่ดังกล่าวอยู่ในเขตวัด เทศบาลจึงไม่สามารถเข้ามาดำเนินการก่อสร้างถนนให้ได้

ต่อมาในปี พ.ศ. 2538 เกิดฝนตกหนักติดต่อกัน 3-4 วัน ทำให้เกิดน้ำท่วมใหญ่ พื้นที่ชุมชนซึ่งเป็นแอ่งกระทะ ทำให้น้ำขังกลายเป็นบึง ชาวบ้านจึงปรับตัว ปลูกบ้านกลางน้ำและรอบ ๆ บริเวณดังกล่าวจากนั้น ได้มีการระดมทุนจากสมาชิกในชุมชนเพื่อจัดซื้อเครื่องสูบน้ำ และเริ่มสูบน้ำออกจากพื้นที่ชุมชน โดยระบายน้ำผ่านทางโรงงานและมหาวิทยาลัยราชภัฏวไลยอลงกรณ์ในพระบรมราชูปถัมภ์ ไปสิ้นสุดที่คลองเปรมประชากร

ต่อมาในปี พ.ศ. 2554 ประเทศไทยประสบกับเหตุการณ์น้ำท่วมใหญ่ มีการปล่อยน้ำจากเขื่อนหลายแห่ง ส่งผลให้พื้นที่ชุมชนเกิดน้ำท่วมซ้ำอีกครั้ง ชาวบ้านจำนวนมากต้องอพยพกลับภูมิลำเนาเดิมหลังจากน้ำลด ชาวบ้านบางส่วนกลับมาซ่อมแซมบ้านเรือน แต่จำนวนผู้อยู่อาศัยลดน้อยลง โดยเฉพาะกลุ่มแรงงานที่เคยทำงานในนิคมอุตสาหกรรมนวนคร ซึ่งส่งผลกระทบต่อเศรษฐกิจของชุมชน เช่น หอพัก และธุรกิจต่าง ๆ ที่ซบเซาลงนอกจากนี้ โรงงานที่นวนครได้ก่อสร้างกำแพงสูงเพื่อป้องกันน้ำท่วม ส่งผลกระทบให้เกิดปัญหาน้ำท่วมขังในชุมชน เพราะน้ำไม่สามารถไหลออกไปตามทางธรรมชาติได้

ชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีนอยู่ในพื้นที่หมู่ 14 คลองหนึ่ง อําเภอคลองหลวง จังหวัดปทุมธานี มีอาณาเขตติดต่อดังนี้

• ทิศเหนือ ติดรั้วมหาวิทยาลัยราชภัฏวไลยอลงกรณ์ในพระบรมราชูปถัมภ์และเทศบาลตําบลอินทราชา
• ทิศใต้ ติดรั้วห้างสรรพสินค้าบิ๊กซี สาขานวนคร และนิคมอุตสาหกรรมนวนคร
• ทิศตะวันออก ติดถนนพหลโยธิน ฝั่งขาออก
• ทิศตะวันตก ติดกับนิคมอุตสาหกรรมนวนคร และชุมชนวัดพืชนิมิต

ประชากรโดยประมาณ 1,353 คน แบ่งออกเป็น ชาย 635 คน หญิง 718 คน มีจำนวนครัวเรือน 1,149 ครัวเรือน (ข้อมูลจากทะเบียนราษฎร์ สำนักปลัดเทศบาล ณ วันที่ 31 สิงหาคม 2566) และมีประชากรแฝงอยู่ประมาณ 10,000 คน เนื่องจากประชากรส่วนใหญ่เป็นประชากรต่างถิ่นที่มีการย้ายถิ่นฐานเข้ามาทำงานในนิคมอุตสาหกรรมนวนคร

   

โครงสร้างองค์กรชุมชนของโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน มีคณะกรรมการบริหารชุมชนทั้งหมด 7 คน โดยมีนายคงสิน เลิกขจอน เป็นประธานชุมชน มีรองประธานชุมชน 1 คน เหรัญญิก 1 คน เลขานุการร่วมกรรมการ 1 คน และกรรมการ 3 คน อีกทั้งชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน ยังอยู่ในเขตพื้นที่รับผิดชอบของเทศบาลเมืองท่าโขลง โดยมีสมาชิกสภาเทศบาล เขต 3 เป็นผู้รับผิดชอบ

ปฏิทินชุมชน ปรากฏดังภาพ

บุคคลสำคัญ คือ คุณหญิงเขื่อนเพ็ชรเสนา (ส้มจีน อุณหะนันทน์) ได้ถวายที่ดิน 400 ไร่เศษ โดยในเวลาต่อมาได้มีการตัดถนนพหลโยธิน ทำให้เกิดการแบ่งพื้นที่ออกเป็น 2 ส่วน คือ ส่วนที่เป็นพื้นที่บริเวณวัดคุณหญิงส้มจีน กับส่วนที่เป็นพื้นที่บริเวณโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน โดยพื้นที่ในส่วนของชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน อยู่ภายใต้การดูแลของมูลนิธิคุณหญิงส้มจีน และในพื้นที่ตรงนี้ ในอดีตคุณหญิงส้มจีนได้อนุญาตให้ชาวบ้านที่มีความยากจนได้เข้ามาอยู่อาศัยฟรี ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2544 ซึ่งได้มีชาวบ้านค่อย ๆ ทยอยเข้ามาสร้างสิ่งปลูกสร้างเป็นบ้านเรือน ปักถิ่นฐาน สร้างครอบครัวมากขึ้นเรื่อย ๆ ดังเช่นในปัจจุบัน

ทุนชุมชน โรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน มีคณะผู้บริหารชุมชนที่เข้มแข็ง มีเครือข่ายทางสังคมที่ดี และมีใจในการพัฒนาชุมชน ทำให้ชุมชนสามารถพัฒนาศักยภาพของตนเองได้ ทั้งในด้านการบริหารจัดการ สภาพแวดล้อม และอื่น ๆ ชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีนสามารถดำเนินกิจกรรมบางประการได้โดยไม่จำเป็นต้องขอความช่วยเหลือจากองค์กรภายนอก เช่น การนำรายได้จากเครื่องกดน้ำในชุมชนมาใช้ในการจัดกิจกรรมวันสงกรานต์ของชุมชน เป็นต้น

ภายในชุมชนมีทรัพยากรมนุษย์ที่หลากหลาย ทั้งเด็ก เยาวชน วัยทำงาน และผู้สูงอายุ ทำให้เกิดการประกอบอาชีพที่หลากหลาย อีกทั้งความสัมพันธ์ที่ดีของคนในชุมชนยังช่วยส่งเสริมให้ชุมชนมีความเข้มแข็งนอกจากนี้ ประชากรแฝงจำนวนมากที่อาศัยอยู่ในชุมชนยังมีส่วนช่วยให้เศรษฐกิจของชุมชนเติบโต ส่งผลให้คนในชุมชนมีรายได้เพิ่มขึ้น ชุมชนยังมีเครือข่ายที่เข้มแข็งจากหน่วยงานภาครัฐและเอกชน ทำให้ได้รับการสนับสนุนทรัพยากรต่าง ๆ เช่น เครื่องออกกำลังกาย และทุนการศึกษาจากบริษัทในละแวกใกล้เคียง

ส่วนใหญ่ใช้ภาษาไทยภาคกลางในการสื่อสารในชุมชน

ด้านเศรษฐกิจ:

• เศรษฐกิจในชุมชนซบเซา
• จากการติดกับถนนพหลโยธิน ทำให้ที่ดินมีราคาแพง รวมถึงค่าการโอนกรรมสิทธิ์ที่ดีก็มีราคาสูง

ด้านสังคมและประชากร:

• พื้นที่ชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีน มีประชากรแฝงจำนวนมาก ทั้งแรงงานชาวไทยและแรงงานต่างชาติ (แรงงานต่างด้าว) ที่เข้ามาพักอาศัยในบริเวณหอพักและบ้านเช่า ซึ่งการเพิ่มขึ้นของจำนวนประชากรอย่างรวดเร็วนี้ ส่งผลให้เกิดปัญหาหลายประการ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในด้านสิ่งแวดล้อม หนึ่งในปัญหาที่เห็นได้ชัดคือ ปริมาณขยะที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง จนกลายเป็นภาระต่อการจัดการของชุมชน
• ประชากรแฝงส่วนใหญ่มักไม่ได้มีความรู้สึกเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน เนื่องจากลักษณะการอยู่อาศัยที่ไม่ถาวร ไม่มีการมีส่วนร่วมในกิจกรรมชุมชน หรือการร่วมพัฒนาในด้านต่าง ๆ ส่งผลให้เกิดช่องว่างระหว่างประชากรดั้งเดิมกับประชากรแฝง และทำให้ความรู้สึกของความเป็นเจ้าของพื้นที่ลดน้อยลง
• ชุมชนจึงต้องเผชิญกับความท้าทายในการบริหารจัดการทั้งในด้านสิ่งแวดล้อม ความสัมพันธ์ในชุมชน และการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน เพื่อรองรับจำนวนประชากรที่เพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องในอนาคต

ด้านสิทธิพลเมืองและสถานะบุคคล:

• แรงงานต่างด้าวที่เป็นประชากรแฝงไม่ได้รับสิทธิสวัสดิการเท่าที่ควร เนื่องจากบางครั้งไม่ได้รับการประชาสัมพันธ์สิทธิต่าง ๆ ที่ดีพอ

ด้านระบบสาธารณูปโภค:

• ถนน ปัญหาการจอดรถริมถนนทําให้การจราจรในชุมชนติดขัดเนื่องจากถนนมีความคับแคบ อีกทั้งในบริเวณซอย 3 ของชุมชนยังคงเป็นถนนลูกรัง จึงอาจทําให้เกิดอุปสรรคต่อการเดินทางได้
• น้ำสําหรับอุปโภค บริโภค ครัวเรือนในชุมชนโรงเรียนวัดคุณหญิงส้มจีนมีการใช้น้ำเพื่ออุปโภคและบริโภคทั้งจากการประปาส่วนภูมิภาคและแหล่งน้ำบาดาลจากวัดคุณหญิงส้มจีน สําหรับครัวเรือนที่ใช้น้ำจากการประปาส่วนภูมิภาคจะไม่มีปัญหาการขาดแคลนน้ำ แต่ครัวเรือนที่ใช้น้ำจากแหล่งบาดาลของวัดจะมีปัญหาการขาดแคลน
• น้ำประปา เนื่องจากระยะทางของการส่งน้ำมีแรงดันที่ไม่เพียงพอ ทําให้ครัวเรือนในบริเวณท้ายซอยเกิดปัญหาการขาดแคลนน้ำ
• ไฟส่องสว่าง ปัญหาไฟถนนไม่เพียงพอ บริเวณท้ายซอยของชุมชนทําให้เกิดบริเวณจุดอับ ซึ่งอาจนําไปสู่อาชญากรรมได้ รวมไปถึงความสว่างของหลอดไฟที่ไม่เพียงพอ อาจทําให้เกิดอันตรายต่อการเดินทางของคนในชุมชนได้

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

• ชุมชนไม่มีหน่วยบริการทางสาธารณสุขระดับปฐมภูมิ (รพ.สต.) ในพื้นที่

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

• ขยะ เนื่องจากชุมชนในบริเวณด้านหน้าเป็นพื้นที่แออัดรวมไปถึงจํานวนประชากรแฝงที่เข้ามาจำนวนมากทําให้เกิดปัญหาขยะ และแอ่งกระทะที่มีน้ำขังจะมีปัญหาขยะที่เป็นขยะตั้งแต่สมัยน้ำท่วมใหญ่ปี พ.ศ. 2554 รวมไปถึงปัญหาขยะจากครัวเรือน ในขณะที่บริเวณท้ายชุมชนที่เป็นพื้นที่ว่างเปล่าก็เกิดปัญหาทางด้านขยะเช่นกัน
• น้ำเสีย เนื่องจากลักษณะทางด้านกายภาพของชุมชนเป็นแอ่งกระทะจึงเกิดการสร้างบ้านกลางน้ำและเกิดปัญหาขยะที่มาจากครัวเรือน จึงทําให้เกิดปัญหาน้ำเน่าเสีย
• ยุง เนื่องจากลักษณะทางด้านกายภาพของชุมชนเป็นแอ่งกระทะ ทําให้เกิดปัญหาน้ำท่วมขังบวกกับพื้นที่รกร้างบริเวณท้ายซอยของชุมชน ด้วยปัจจัยสองประการดังกล่าวจึงทําให้เกิดปัญหายุง ที่อาจส่งผลกระทบต่อสุขภาพของคนในชุมชน

คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. (2566). รายงานการฝึกภาคปฏิบัติ 2 (ชุมชน) ปีการศึกษา 2566. คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.