ชุมชนบ้านอ่าวช่อ เป็นหมู่บ้านประมงพื้นบ้านที่เก่าแก่แห่งหนึ่ง ตั้งอยู่ในทำเลของเวิ้งอ่าวที่ปลอดพ้นจากคลื่นลมรุนแรง เพราะไกลออกไปเบื้องหน้ามีทิวเขาตระหง่านของเกาะช้างเป็นกำแพงขวางกั้นตามธรรมชาติ ผลิตผลจากทะเลของที่นี่จะถูกนำขึ้นมาเทียบท่าเรือที่หมู่บ้านทุกวัน บ้านอ่าวช่อจึงเป็นจุดหนึ่งของแหล่งอาหารทะเลสด ๆ และอาหารทะเลตากแห้ง โดยเฉพาะปลากะตักตากแห้งจะมีผลผลิตจำนวนมากตลอดทั้งปี บรรยากาศที่เงียบสงบของปลายแหลมแห่งนี้ สิ่งปลูกสร้างเด่นตาที่สุดคือ กระโจมไฟแหลมน้ำของทหารเรือ ซึ่งใช้เป็นสัญญาณบอกที่หมายแก่เรือต่าง ๆ ที่จะเข้ามายังปากแม่น้ำตราด รวมทั้งอาคารหลังเล็ก ๆ ที่เป็นตำหนักกรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ หรือ เสด็จเตี่ย ที่ชาวประมงและผู้คนทั่วไปให้ความเคารพนับถือมาโดยตลอด เดิมบ้านอ่าวช่อเป็นหมู่บ้านที่มีความอุดมสมบูรณ์ มีความเจริญรุ่งเรืองที่สุดในบรรดาหมู่บ้านทั้งหมดในตำบลอ่าวใหญ่ เนื่องจากมีทรัพยากรธรรมชาติเป็นจำนวนมาก มีท่าเทียบเรื่องแห่งแรกในตำบลอ่าวใหญ่ เนื่องจากเป็นพื้นที่ติดการเดินเรือจึงมีการค้าขายและสร้างความเจริญรุ่งเรืองให้แก่หมู่บ้าน ซึ่งในอดีตชาวบ้านในบ้านอ่าวช่อประกอบอาชีพประมงพื้นบ้านเกือบทั้งหมด แต่เนื่องด้วยการเปลี่ยนแปลงทางธรรมชาติและปัจจัยต่าง ๆ จึงทำให้การทำประมงไม่สามารถทำได้เหมือนแต่ก่อน ชาวบ้านจึงหันมาทำสวนเป็นส่วนใหญ่ การทำประมงลดลง และการสร้างท่าเทียบเรือใหม่ทำให้ท่าเทียบเรือที่อยู่ในหมู่บ้านอ่าวช่อต้องปิดตัวลงในที่สุด

บ้านอ่าวช่อ ตั้งอยู่ในตำบลอ่าวใหญ่ อำเภอเมือง จังหวัดตราด เป็นพื้นที่ชายฝั่งทะเลภาคตะวันออกของประเทศไทย ลักษณะภูมิศาสตร์ของพื้นที่นี้มีความโดดเด่นด้วยการที่ตั้งอยู่บริเวณอ่าวไทยซึ่งเป็นอ่าวน้ำตื้น มีแนวชายฝั่งที่ค่อนข้างเรียบและมีพื้นที่ป่าชายเลนแทรกอยู่ตามแนวชายฝั่ง ทำให้เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของพันธุ์สัตว์น้ำและพืชน้ำที่หลากหลาย ส่งผลดีต่อการประกอบอาชีพประมงของชุมชนในพื้นที่

ภูมิประเทศ

บ้านอ่าวช่อตั้งอยู่ในเขตที่ราบชายฝั่ง โดยมีลักษณะดินร่วนปนทราย เหมาะแก่การเพาะปลูกพืชบางชนิด เช่น พืชไร่และสวนผลไม้บางชนิด นอกจากนี้ บริเวณใกล้เคียงยังมีพื้นที่ภูเขาต่ำและป่าไม้ที่เป็นแหล่งต้นน้ำลำธาร ซึ่งส่งผลต่อระบบนิเวศโดยรวมของพื้นที่อย่างมีนัยสำคัญ

ภูมิอากาศ

ในพื้นที่บ้านอ่าวช่อเป็นแบบ มรสุมเขตร้อนชื้น (Tropical Monsoon Climate - Am) โดยมีลักษณะอากาศร้อนชื้นตลอดปี มีฤดูฝนที่ชัดเจนในช่วงเดือนพฤษภาคมถึงตุลาคม ซึ่งได้รับอิทธิพลจากลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้ และฤดูแล้งระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงเมษายน ในช่วงฤดูร้อน อุณหภูมิเฉลี่ยอยู่ที่ประมาณ 30-35 องศาเซลเซียส ส่วนในฤดูฝน อุณหภูมิจะลดลงเล็กน้อยและมีฝนตกหนักบางครั้งทำให้ระดับน้ำในแม่น้ำลำคลองเพิ่มสูงขึ้น ความชื้นสัมพัทธ์ในพื้นที่มักอยู่ในระดับสูงตลอดปี โดยเฉพาะในช่วงฤดูฝนที่สูงถึง 80-90% ซึ่งเหมาะสมต่อการเจริญเติบโตของพืชและสัตว์น้ำชนิดต่าง ๆ ทำให้สภาพแวดล้อมทางธรรมชาติของบ้านอ่าวช่อเอื้อต่อการทำประมงและเกษตรกรรมที่หลากหลาย

ตำบลอ่าวใหญ่ อำเภอเมืองตราด มีประชากรราว 4,500 คน ซึ่งหมู่บ้านอ่าวช่อ (หมู่ที่ 2) คาดว่าจะมีประชากรประมาณ 858 คน ทั้งหมด 324 หลังคาเรือน โดยแบ่งเป็นเพศชาย 424 คน เพศหญิง 434 คน กลุ่มไทยพื้นถิ่นภาคตะวันออก เป็นประชากรส่วนใหญ่ มีอาชีพหลัก คือ ประมงชายฝั่งและค้าขายขนาดเล็ก นอกจากนี้ยังมี ไทยเชื้อสายจีน โดยเฉพาะจีนแต้จิ๋วและไหหลำที่อพยพมาตั้งแต่สมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นและมีบทบาทในด้านการค้าและธุรกิจท้องถิ่น

อีกกลุ่มที่มีบทบาทในชุมชนคือ ชาวญวน หรือ "อันนัม" ซึ่งอพยพเข้ามาในช่วงสงครามอินโดจีน โดยเข้ามาตั้งรกรากบริเวณชายฝั่งและทำการประมงหรือแปรรูปอาหารทะเล ปัจจุบันแม้ภาษาเวียดนามจะลดบทบาทลง แต่กลุ่มนี้ยังคงรักษาวัฒนธรรมบางส่วน เช่น อาหารและพิธีกรรมครอบครัวไว้ได้ 

นอกจากนี้ยังพบ ชาวเขมร (เขมรไทย) โดยเฉพาะในชุมชนรอบนอกของตำบลอ่าวใหญ่ รวมถึงชาวชองซึ่งเป็นชนพื้นเมืองดั้งเดิมของภาคตะวันออก โดยเฉพาะในจันทบุรีและตราด กลุ่มชองบางส่วนยังคงมีพิธีกรรมเฉพาะ เช่น พิธี "ส่งในบ้าน" และการเคารพบรรพบุรุษตามคติความเชื่อดั้งเดิม 

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ขแมร์ลือ, จีน, ชอง

บ้านอ่าวช่อ หมู่ที่ 2 ตำบลอ่าวใหญ่ อำเภอเมืองตราด จังหวัดตราด เป็นชุมชนชายฝั่งที่มีภูมิสภาพเอื้อต่อการประกอบอาชีพด้านการประมงและการท่องเที่ยว ชาวบ้านส่วนใหญ่มีวิถีชีวิตผูกพันกับทะเลมาอย่างยาวนาน ทำให้การประกอบอาชีพของชาวบ้านที่นี่มีความหลากหลายและยั่งยืนตามวิถีชุมชนมีลักษณะการประกอบอาชีพ เช่น

ประมง เป็นอาชีพที่มีความเก่าแก่ที่สุดในพื้นที่ ประชากรส่วนใหญ่ในพื้นที่นิยมทำประมงพื้นบ้านและเป็นอาชีพที่สืบต่อกันมาอย่างยาวนาน เนื่องจากทำเลที่ตั้งมีความเหมาะสม มีการใช้เรือและเครื่องมือหลากหลาย แต่ปัจจุบันมีการทำประมงลดน้อยลง

เกษตรกร ปัจจุบันอาชีพเกษตรกรเป็นที่ได้รับความนิยมในพื้นที่ เนื่องจากการทำประมงได้ลงน้อยลงชาวบ้านจึงหันมาทำสวนผลไม้ เช่น มังคุด เงาะ ทุเรียน ยางพารา เป็นต้น เนื่องจากทรัพยากรดินมีความอุดมสมบูรณ์และเหมาะแก่การเพาะปลูก

ค้าขาย ชาวบ้านในพื้นที่มีอาชีพค้าขาย เช่น ร้านค้า ร้านชำ ร้านอาหาร และการค้าขายแบบหาบเร่ไปตามชุมชนหรือเทศกาลต่าง ๆ

โฮมสเตย์ บ้านอ่าวช่อเป็นพื้นที่ทางผ่านสำหรับการเดินทางไปสถานที่ท่องเที่ยวเกาะกูด ซึ่งทำให้มีการแวะเวียนผ่านของนักท่องเที่ยว และอยู่ไม่ไกลจากท่าเรือแหลมศอก ชาวบ้านจึงได้มีการปรับเปลี่ยนภูมิทัศน์พื้นที่ที่ตนเองมีอยู่ หรือพื้นที่บ้านของตนมาเปิดเป็นโฮมสเตย์ในการให้ที่พักกับนักท่องเที่ยวเพื่อเป็นการสร้างรายได้

นอกจากนี้ยังมีกลุ่มกองทุนในชุมชน ดังนี้

กลุ่มพัฒนาบทบาทสตรี เป็นกลุ่มที่มีบทบาทในการพัฒนาศักยภาพสตรี มุ่งเน้นการสร้างงาน การสร้างรายได้ และการพัฒนาอาชีพผ่านการรวมกลุ่มของสตรีเพื่อให้สตรีในชุมชนบ้านอ่าวช่อมีคุณภาพชีวิตที่ดีและสามารถช่วยเหลือตนเองได้

กลุ่มสัจจะออมทรัพย์ เป็นกลุ่มที่มีหน้าที่ออกเงินร่วมกันภายในกลุ่มตามข้อตกลงที่วางร่วมกัน

กองทุนหมู่บ้านอ่าวช่อ เป็นกองทุนที่ให้สมาชิกในชุมชนได้กู้เงินไปประกอบอาชีพ และการจัดสวัสดิการให้กับสมาชิกในชุมชนเพื่อแก้ไขปัญหาหนี้นอกระบบ ให้กลับสู่ในระบบของการกู้เงินออมทรัพย์เพื่อการผลิต โดยมีการคิดดอกเบี้ยต่ำเพื่อเอื้อประโยชน์ให้กับชาวบ้านที่รายได้ต่ำ

กองทุนอยู่ดีมีสุข เป็นกองทุนหมู่บ้านที่เอื้อความต้องการให้ชุมชน ครอบครัวสามารถพึ่งพาตนเองได้ พัฒนาเศรษฐกิจอย่างพอเพียง สร้างโอกาสให้ชุมชน ผู้ด้อยโอกาส และผู้สูงอายุ และการพัฒนาทางด้านเกษตรกรรม ซึ่งทำให้เกิดความเป็นอยู่ที่ดี และมั่นคงในอาชีพ

เดือนมกราคม เริ่มต้นปีด้วยการจัดกิจกรรม "ทำบุญขึ้นปีใหม่" ที่วัดประจำหมู่บ้าน มีการตักบาตร ทำบุญบ้าน และสวดมนต์ข้ามปีย้อนหลัง รวมถึงกิจกรรม "รวมใจชาวอ่าวช่อ" เพื่อเตรียมแนวทางพัฒนาหมู่บ้านในรอบปี

เดือนกุมภาพันธ์ ช่วงต้นปีเหมาะแก่การทำประมงชายฝั่ง โดยเฉพาะการจับหมึก ชุมชนจะเริ่มประชุมเพื่อเตรียมจัด "ประเพณีวันมาฆบูชา" และกิจกรรมอนุรักษ์แนวชายฝั่ง เช่น การปลูกป่าชายเลนบริเวณคลองอ่าวช่อ

เดือนมีนาคม จัด "วันท้องถิ่นไทย" และกิจกรรมทำความสะอาดหมู่บ้านรับหน้าร้อน อีกทั้งมีงานแสดงนิทรรศการของเยาวชนเกี่ยวกับวิถีประมงพื้นบ้านและภูมิปัญญาชาวอ่าว

เดือนเมษายน เป็นเดือนแห่งประเพณีสงกรานต์ มีการสรงน้ำพระ รดน้ำดำหัวผู้สูงอายุ และจัดแข่งเรือเล็กบริเวณชายหาดอ่าวช่อ เสริมสร้างความสัมพันธ์ในชุมชน

พิธีปล่อยเรือ เป็นพิธีที่จะจัดขึ้นทุกปีในช่วงเดือนเมษายน เนื่องจากชุมชนอ่าวช่อเป็นพื้นที่ติดทะเลโดยชาวบ้านจะรวมตัวกันเพื่อช่วยกันต่อเรือลำเล็กสำหรับใส่ของเซ่นไหว้ต่าง ๆ เช่น ดอกไม้ ธูป เทียน อาหารคาวหวาน น้ำ ของแห้ง และเงิน ไล่ลงไปในเรือ และมีการให้พระสงฆ์เจริญน้ำพระพุทธมนต์และอธิษฐานให้แก่ดวงวิญญาณของผีบรรพบุรุษ ให้มากินอิ่มหนำสำราญ และที่วัดจะมีการก่อกองทรายและตกแต่งดอกดอกไม้และธง และนำเรือแห่รอบกองทราย จากนั้นจึงนำเรือไปปล่อยในคลองหรือทะเลซึ่งมีความเชื่อกันว่าเป็นการเช่นไหว้ผีและเจ้ากรรมนายเวร ให้กินอิ่มหนำสำราญ ไม่มารบกวนชาวบ้านถือเป็นการขอขมาแม่นำที่ชาวบ้านใช้ในการเดินทาง ประกอบอาชีพ ใช้เป็นแหล่งอาหาร โดยเชื่อว่าจะทำให้ทำมาหากินขึ้น จับสัตว์น้ำได้มากขึ้น และเป็นการสะเดาะเคราะห์เอาทุกข์โศกออกและปล่อยสู่แม่น้ำ และยังเชื่อกันอีกว่าหากปีไหนไม่ได้ทำพิธีปล่อยเรือก็จะมีเด็กเสียชีวิตจากทางน้ำ จึงถือปฏิบัติสืบต่อกันมา

เดือนพฤษภาคม เริ่มฤดูเพาะปลูกพืชสวนในพื้นที่หลังบ้านและริมหาด ชาวบ้านบางส่วนที่มีพื้นที่ทำการเกษตรจะปลูกพืชผักสวนครัวควบคู่กับการทำประมง ชุมชนจะมีประชุมเตรียมกิจกรรมวันวิสาขบูชา

เดือนมิถุนายน เข้าสู่ฤดูฝน มีโครงการ "ล้างคูคลองรับน้ำหลาก" และกิจกรรมให้ความรู้เกี่ยวกับภัยพิบัติทางธรรมชาติ เช่น น้ำทะเลหนุน คลื่นลมแรง โดยหน่วยงานท้องถิ่น

เดือนกรกฎาคม จัดกิจกรรม "เข้าพรรษา" และ "วันอาสาฬหบูชา" โดยมีการแห่เทียนพรรษา การถวายผ้าอาบน้ำฝน พร้อมกิจกรรมบำเพ็ญประโยชน์ร่วมกับนักเรียนในพื้นที่

เดือนสิงหาคม มีการจัดงาน "แม่ดีเด่น" ในวันแม่แห่งชาติ และกิจกรรมทำความสะอาดศาลาประชาคม พร้อมทั้งอบรมอาชีพเสริม เช่น การแปรรูปอาหารทะเล และงานหัตถกรรมจากวัสดุชายฝั่ง

เดือนกันยายน เตรียมรับฤดูมรสุมและคลื่นลมแรง ชาวบ้านจะเก็บเรือขึ้นฝั่ง และซ่อมแซมอุปกรณ์ประมง มีการประชุมหมู่บ้านเพื่อวางแผนกิจกรรมปลายปี เช่น งานลอยกระทง

เดือนตุลาคม มีพิธีทำบุญ "วันออกพรรษา" และบางปีจัดกิจกรรมลอยกระทงริมหาดในรูปแบบเรียบง่าย บรรยากาศภายในหมู่บ้านจะเน้นความสงบและความร่วมมือในกลุ่มชาวประมง

เดือนพฤศจิกายน เป็นช่วงฟื้นฟูทรัพยากรหลังฤดูคลื่นแรง เช่น การปล่อยพันธุ์สัตว์น้ำ กิจกรรมธนาคารปู และการอบรมเยาวชนให้รู้จักการใช้ทรัพยากรทะเลอย่างยั่งยืน

เดือนธันวาคม ปิดท้ายปีด้วยงาน "วันพ่อแห่งชาติ" และกิจกรรมจิตอาสาในชุมชน เช่น ปรับปรุงศาลา แหล่งน้ำ หรือเส้นทางสัญจร พร้อมการเตรียมต้อนรับปีใหม่และสรุปผลการดำเนินงานของหมู่บ้านในรอบปี

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

บ้านอ่าวช่อ หมู่ที่ 2 ตำบลอ่าวใหญ่ อำเภอเมืองตราด จังหวัดตราด เป็นชุมชนชายฝั่งที่มีความหลากหลายทางชาติพันธุ์ ประกอบด้วยคนไทยพื้นถิ่น ไทยเชื้อสายจีน ชาวญวน ชาวเขมร และกลุ่มชาติพันธุ์ชอง ซึ่งแต่ละกลุ่มมีวัฒนธรรมและภาษาที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษ โดยใช้ภาษาไทยกลางที่มีสำเนียงเฉพาะของภาคตะวันออกเป็นภาษาหลักที่ใช้ในการสื่อสารทั้งในชีวิตประจำวัน โรงเรียน หน่วยงานราชการ และกิจกรรมสาธารณะ ภาษาไทยที่ใช้ในพื้นที่มีคำศัพท์เฉพาะ เช่น "บูร" (พายุ), "เซียง" (กลิ่นเหม็น), และสำเนียงที่ต่างจากไทยภาคกลางเล็กน้อย

ในขณะเดียวกัน ครอบครัวที่มีรากทางชาติพันธุ์ยังมีการใช้ภาษาดั้งเดิมในระดับครัวเรือน โดยเฉพาะกลุ่มผู้สูงอายุ เช่น ภาษาเขมรในกลุ่มเชื้อสายเขมร, ภาษาเวียดนามในครอบครัวชาวญวนอพยพ และภาษาชองที่ยังพบในการประกอบพิธีกรรมบางประการของกลุ่มชนชองซึ่งเป็นกลุ่มชนพื้นเมืองดั้งเดิมในจังหวัดจันทบุรีและตราด

ด้านสังคมและประชากร:

ชุมชนอ่าวช่อส่วนใหญ่เป็นครัวเรือนขยาย อาศัยอยู่ร่วมกันเป็นครอบครัวใหญ่ ความสัมพันธ์ทางครอบครัวมีความแน่นแฟ้น ช่วยเหลือซึ่งกันและกัน ส่วนใหญ่เป็นผู้สูงอายุ วัยทำงาน และเด็ก และบางครอบครัวเป็นผู้สูงอายุที่อาศัยอยู่ตามลำพังเนื่องจากบุตรหลานมีการย้ายแหล่งที่อยู่อาศัยเพื่อประกอบอาชีพในต่างจังหวัด อีกทั้งปัจจุบันมีการย้ายครัวเรือนออกนอกพื้นที่ชุมชนอ่าวช่อ ทำให้ประชากรที่อาศัยอยู่จริงมีจำนวนลดลง

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

ชุมชนบ้านอ่าวช่อ พบว่าปัญหาทางสิ่งแวดล้อมของชุมชน คือ ปัญหาขยะทะเล ซึ่งเป็นขยะที่ถูกน้ำซัดเข้าสู่ฝั่ง และติดตามใต้ถุนบ้านเรือน และยากต่อการกำจัด อีกทั้งยังมีการทิ้งขยะอินทรีย์ลงสู่ทะเล และทางชุมชนยังไม่มีการจัดการกับปัญหาดังกล่าว เนื่องจากเป็นขยะที่ถูกพัดมาจากแหล่งอื่น

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์. (2566). รายงานการฝึกภาคปฏิบัติ 2 (ชุมชน) ปีการศึกษา 2566. คณะสังคมสงเคราะห์ศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.