จากคำบอกเล่าของผู้อาวุโสในชุมชนบ้านศรีบุญเรือง ซึ่งท่านได้ ฟังจากคำบอกเล่าของปู่ย่า ตายาย ของพวกท่านมาอีกทอดหนึ่งว่า แต่เดิมบรรพบุรุษของพวกท่าน ไม่ได้มีถิ่นฐานอยู่ ณ บ้านศรีบุญเรือง แต่เนื่องจากหมู่บ้านนี้มีสภาพทำเลที่ตั้งเหมาะแก่การตั้งถิ่นฐาน และทำการเกษตร ทุกคนที่อพยพมาจึงได้ปลูกบ้านเรือน ต่อมาได้มีคนอพยพเข้ามาอยู่มากขึ้น เมื่อมีการย้ายมารวมกันมากจึงกลายเป็นชุมชม บ้านศรีบุญเรือน เดิมมีชื่อว่า "บ้านก่าย" มีการสันนิษฐานว่าหมู่บ้านมีการจัดตั้งขึ้นราวปี พ.ศ. 2510 หลังพระเจ้าตากสินได้กอบกู้เอกราชให้กับกรุงธนบุรี ต่อมาจนถึงสมัยหนึ่งได้มีการเรียกเพี้ยนเป็น "บ้านก้าย" ตามตำนานเมืองโพง ซึ่งมีผู้เฒ่าผู้แก่เล่าสืบต่อกันมาโดยมี 3 เรื่องเล่า ดังนี้

1. เรื่องเล่า "วัวโพง" เมื่อสมัยก่อนชาวบ้านวุ่นวายกับการล่าฆ่าวัวโพง (วัวกระทิงป่า) ชาวบ้านและหมอพรานปืน นายคำหล้ากับนายคำลือ ได้ตั้งปางซุ้ม ดักยิงวัวโพง โดยเอาปืนก่ายไว้กับซุ้ม จึงเรียกสถานที่ตั้งซุ้มว่า "บ้านก่าย"
2. เรื่องเล่า "ต้นมะก้าย" เมื่อก่อนที่ตั้งของหมู่บ้านส่วนมากมีต้นมะก้าย หรือต้นลิ้นจี่ป่า (ต้นคอแลน) เยอะจึงเรียกชื่อหมู่บ้านตามชื่อต้นมะก้าย จึงได้ชื่อว่า "บ้านก้าย"
3. เรื่องเล่า "โรคห่า" ในช่วงที่หมู่บ้านมีโรคห่าระบาด มีชาวบ้านป่วยตายเป็นจำนวนมาก ทำให้มีศพจำนวนมากก่ายกองกันไปมา จึงได้ชื่อว่า "บ้านก่าย" ต่อมาเพี้ยนเป็น "บ้านก้าย"

ต่อมาหลวงพ่อมงคลได้เปลี่ยน ชื่อวัดก่ายหรือวัดก้าย เป็น "วัดสะหลีบุญเรือง" ต่อมาได้มีการเปลี่ยนชื่อเป็น "วัดศรีบุญเรือง" และนำมาใช้เป็นชื่อหมู่บ้านและชื่อโรงเรียนจนถึงปัจจุบัน

บ้านศรีบุญเรือง ตั้งอยู่ หมู่ที่ 2 ตำบลพงษ์ อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน อยู่ในเขตการปกครองขององค์การบริหารส่วนตำบลพงษ์ ชุมชนตั้งอยู่บนพื้นที่ราบในหุบเขาเล็ก ๆ โดยรอบล้อมด้วยเทือกเขาและผืนป่าเบญจพรรณ‑ไผ่ ลักษณะขึ้นตามธรรมชาติ ตัวหมู่บ้านกระจายตัวตามเส้นทางถนนลาดยางหลัก มีสิ่งอำนวยความสะดวกพื้นฐาน เช่น โรงเรียนบ้านศรีบุญเรือง และโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลพงษ์ บ้านศรีบุญเรือง มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านดอนกลางและบ้านศรีนาม่าน ตำบลพงษ์
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านห้วยไฮ ตำบลฝายแก้ว อำเภอภูเพียง
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านนาเลา หมู่ 3 ตำบลพงษ์
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านโป่งคำ ตำบลดู่พงษ์ อำเภอสันติสุข

บ้านศรีบุญเรือง โดยสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากร หมู่ที่ 2 บ้านศรีบุญเรือง ตำบลพงษ์ อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 572 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 303 คน ประชากรหญิง 269 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 190 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนมกราคม 2568)

กลุ่มแปรรูปและกลุ่มผู้ผลิต ผู้ประกอบการ OTOP

1. วิสาหกิจชุมชนลูกประคบน้ำสมุนไพรบ้านศรีบุญเรือง หมู่ที่ 2 ตำบลพงษ์
2. วิสาหกิจชุมชนกลุ่มถ่านอัดแท่งจากซังข้าวโพดบ้านศรีบุญเรือง หมู่ที่ 2 ตำบลพงษ์
3. ข้าวไรซ์เบอรี่แม่สุดใจ หมู่ที่ 2 ตำบลพงษ์
4. กลุ่มทำไม้กวาดดอกหญ้า หมู่ที่ 2 ตำบลพงษ์

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ทุนกายภาพ

บ้านศรีบุญเรืองตั้งอยู่ในพื้นที่หุบเขาที่โอบล้อมด้วยธรรมชาติและภูเขา มีภูมิประเทศลาดชันและอุดมสมบูรณ์ด้วยทรัพยากรธรรมชาติ โดยเฉพาะ "ป่าชุมชน" ขนาดกว่า 536 ไร่ ซึ่งเป็นแหล่งต้นน้ำของลำห้วย 3 สายที่หล่อเลี้ยงชุมชน ทั้งยังมีพืชพรรณและพันธุ์ไม้หลากหลาย เช่น ไผ่กาบแดง ไผ่ไร่ สมอไทย มะขามป้อม เห็ดหลินจือแดง รวมถึงพืชเศรษฐกิจตามฤดูกาลอย่างหน่อไม้และสมุนไพรพื้นบ้าน นอกจากนี้ ยังมีสัตว์ป่าท้องถิ่น เช่น ไก่ป่า หมูป่า กระรอก รวงไข่มดแดง และผึ้งป่าที่อาศัยตามฤดูกาล แสดงให้เห็นถึงระบบนิเวศที่ยังคงความสมบูรณ์และเป็นแหล่งเรียนรู้ทางธรรมชาติที่สำคัญของชุมชน

ทุนมนุษย์

ชุมชนบ้านศรีบุญเรืองมีบุคลากรที่มีศักยภาพในการพัฒนาชุมชนอย่างเข้มแข็ง ทั้งในระดับผู้นำ เช่น ผู้ใหญ่บ้าน และคณะกรรมการหมู่บ้านที่ผลักดันแนวคิด "ชุมชนปลอดขยะ" มาตั้งแต่ปี 2557 ตลอดจนปราชญ์ชาวบ้านและกลุ่มแกนนำที่ทำหน้าที่เผยแพร่ความรู้เรื่องสิ่งแวดล้อมและการใช้ทรัพยากรอย่างยั่งยืน ในคณะกรรมการดูแลป่าชุมชนจำนวน 15 คน ยังมีสตรีเข้าร่วมถึง 5 คน และเยาวชนอีก 1 คน 

ทุนวัฒนธรรมและภูมิปัญญา

บ้านศรีบุญเรืองมีภูมิปัญญาในการจัดการสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรอย่างสร้างสรรค์ เช่น การผลิตถ่านอัดแท่งจากซังข้าวโพด ซึ่งเป็นวัสดุเหลือใช้ทางการเกษตร การทำสมุนไพรแปรรูปและถ่านดูดกลิ่น รวมถึงผลิตภัณฑ์ OTOP อย่างชาชงเชียงดา ลูกประคบ เครื่องจักสานไม้ไผ่ และน้ำสมุนไพรต่าง ๆ เหล่านี้ไม่เพียงสะท้อนภูมิปัญญาและทักษะพื้นบ้านเท่านั้น แต่ยังต่อยอดเป็นผลิตภัณฑ์เชิงพาณิชย์ที่สร้างรายได้ให้กับชุมชน

ทุนสังคมและการเมือง

• ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านศรีบุญเรือง อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน

  บ้านศรีบุญเรือง หมู่ 2 ตำบลพงษ์ อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน เป็นชุมชนเล็ก ๆ ที่ตั้งอยู่ท่ามกลางธรรมชาติของหุบเขาและผืนป่าอันอุดมสมบูรณ์ มีวิถีชีวิตเรียบง่ายและโดดเด่นในด้านการจัดการชุมชนอย่างยั่งยืน โดยได้รับการพัฒนาเป็นหมู่บ้านท่องเที่ยวตามแนวทาง OTOP นวัตวิถี ที่เน้นการใช้ทุนทางวัฒนธรรม ภูมิปัญญาท้องถิ่น และสิ่งแวดล้อมมาเป็นจุดขายทางการท่องเที่ยว ที่นี่ได้รับการยกย่องให้เป็น "ชุมชนปลอดขยะต้นแบบระดับประเทศ" ด้วยระบบคัดแยกขยะอย่างมีประสิทธิภาพ ชาวบ้านนำขยะมาแลกไข่ในกิจกรรม "ตลาดขยะแลกทองคำ" และมีการผลิตถ่านอัดแท่งจากซังข้าวโพดซึ่งเป็นของเหลือทางการเกษตร เพิ่มมูลค่าและลดของเสียได้อย่างน่าประทับใจ ภายในหมู่บ้านยังมีผลิตภัณฑ์ OTOP ที่หลากหลาย เช่น ชาชงเชียงดาเพื่อสุขภาพ ลูกประคบสมุนไพร น้ำสมุนไพรพื้นบ้าน ถ่านดูดกลิ่น และเครื่องจักสานไม้ไผ่ ผลิตภัณฑ์ทั้งหมดสะท้อนภูมิปัญญาและความใส่ใจในสิ่งแวดล้อมของคนในชุมชน

  นอกจากนี้ยังมีป่าชุมชนขนาดกว่า 500 ไร่ ที่ชาวบ้านร่วมกันดูแลเป็นแหล่งเรียนรู้ด้านทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม นักท่องเที่ยวสามารถร่วมเดินป่าศึกษาพันธุ์ไม้ สมุนไพรพื้นบ้าน เห็ดหลินจือ หน่อไม้ และระบบนิเวศแบบพื้นถิ่นที่ยังคงความหลากหลายไว้อย่างดีเยี่ยม บ้านศรีบุญเรืองยังเปิดต้อนรับนักท่องเที่ยวด้วยรูปแบบการท่องเที่ยวเชิงเรียนรู้แบบมีส่วนร่วม โดยผู้มาเยือนจะได้เรียนรู้การทำถ่านอัดแท่ง การสานไม้ไผ่ การปลูกผักปลอดสาร การทำอาหารพื้นเมือง รวมถึงกิจกรรมแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมกับชาวบ้านอย่างอบอุ่น หากต้องการพักค้างคืน นักท่องเที่ยวยังสามารถเลือกโฮมสเตย์ในหมู่บ้าน ที่ให้บรรยากาศเป็นกันเองเหมือนอยู่กับครอบครัว มีการจัดกิจกรรมแบบรายวัน เช่น ตักบาตรตอนเช้า ทำงานฝีมือ และล้อมวงฟังนิทานชุมชนในตอนค่ำ การเดินทางมายังบ้านศรีบุญเรืองสะดวกสบาย โดยใช้ทางหลวงหมายเลข 1080 จากตัวเมืองน่านประมาณ 45 กิโลเมตร เข้าสู่อำเภอสันติสุขแล้วเลี้ยวเข้าสู่ตำบลพงษ์ เส้นทางเข้าหมู่บ้านเป็นทางลาดยางตลอดสาย เหมาะสำหรับทั้งการเดินทางด้วยรถส่วนตัวหรือแบบหมู่คณะ บ้านศรีบุญเรืองจึงเป็นตัวอย่างของหมู่บ้านที่นำเอาวิถีดั้งเดิมมาผสานกับแนวคิดใหม่อย่างลงตัว เหมาะแก่การมาท่องเที่ยว พักผ่อน และเรียนรู้ชีวิตที่เรียบง่ายแต่เปี่ยมด้วยคุณค่า พร้อมคำขวัญที่ว่า "บ้านเล็ก วิถีใหญ่ ใส่ใจธรรมชาติ - OTOP นวัตวิถี ที่ศรีบุญเรือง"

• มีโครงสร้างการจัดการที่ชัดเจนและเข้มแข็ง โดยมีคณะกรรมการชุมชนทำหน้าที่ประสานงานอย่างต่อเนื่อง รวมถึงมีการรวมกลุ่มของคนในท้องถิ่นผ่านองค์กรต่าง ๆ เช่น กลุ่มสตรี กลุ่มอาสาสมัคร กลุ่มฌาปนกิจ และชมรมกีฬา ซึ่งช่วยส่งเสริมความสัมพันธ์ภายในและความสามัคคีของชุมชน ในระดับภายนอก ชุมชนยังมีเครือข่ายความร่วมมือกับองค์กรหลายภาคส่วน เช่น อบต.พงษ์ มูลนิธิ RECOFTC สถาบันพัฒนาองค์กรชุมชน (พอช.) องค์การบริหารจัดการก๊าซเรือนกระจก (TGO) 

ชุมชนบ้านศรีบุญเรืองมีการใช้ภาษาไทยถิ่นเหนือเป็นหลักในชีวิตประจำวัน และการติดต่อกับหน่วยงานราชการ ซึ่งมักใช้ควบคู่กับภาษาไทยกลางในงานพิธีหรือด้านการศึกษา ส่วนภาษาไทยกลางถือเป็นภาษาทางการที่ใช้ในโรงเรียน เด็กและเยาวชนสามารถพูดได้คล่องทั้งไทยกลางและไทยถิ่นเหนือ

ด้านเศรษฐกิจ:

กลุ่มวิสาหกิจชุมชนที่จัดตั้งขึ้นเพื่อผลิต "ถ่านอัดแท่งศรีบุญเรือง" ยังจดทะเบียนเป็นสินค้าชุมชน (มาตรฐาน มผช.) และช่วยสร้างรายได้เสริม ลดการเผาซังข้าวโพด และขยายช่องทางตลาดให้กับชุมชน

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

ชุมชนปลอดขยะ (Zero Waste) ที่มีการดำเนินงานเกี่ยวกับการจัดการขยะในชุมชนมาอย่างยาวนาน โดยมีแนวทางในการลดปริมาณขยะ จากชุมชนหนึ่ง สู่อีกชุมชนหนึ่ง จนประสบความสำเร็จ และได้รับรางวัลชนะเลิศชุมชนปลอดขยะ จากกรมส่งเสริมคุณภาพสิ่งแวดล้อมชุมชนที่เข้าร่วมกิจกรรมการคัดแยกขยะในครัวเรือนอย่างถูกวิธีตามหลัก 3Rs และยังกำหนดเป็นนโยบาย “ชุมชนบ้านศรีบุญเรืองปลอดขยะ” มีกิจกรรมตลาดนัดขยะทองคำ (ขยะแลกไข่) ที่เริ่มดำเนินการตั้งแต่เดือนพฤษภาคม ปี 2562 จนถึงปัจจุบัน ส่งผลให้ชุมชนมีความเป็นอยู่ที่ถูกสุขอนามัย และแต่ละครัวเรือนมีรายได้จากการคัดแยกขยะ รวมถึงเป็นชุมชนที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม โดยชุมชนปลอดขยะบ้านศรีบุญเรือง แบ่งฐานการเรียนรู้ออกเป็น 4 ฐาน ได้แก่

• ฐานที่ 1 ฐานเรียนรู้การจัดการขยะในชุมชน
• ฐานที่ 2 ครัวเรือนต้นแบบการจัดการขยะ
• ฐานที่ 3 ครัวเรือนขยายผลสู่การนำไปใช้ประโยชน์
• ฐานที่ 4 โรงเรียนสอนขยะ
• ฐานที่ 5 นวัตกรรม “ถ่านอัดแท่งจากซังข้าวโพด”

ด้านวัฒนธรรม:

ชุมชนรักษาวัฒนธรรมผ่านการต่อยอดภูมิปัญญาท้องถิ่น เช่น การผลิตถ่านจากซังข้าวโพด การแปรรูปสมุนไพร และผลิตภัณฑ์จักสาน ปรัชญาการใช้ทรัพยากรน้อยแต่มีคุณค่า (Zero Waste) กลายเป็นวัฒนธรรมร่วมของชุมชน

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

ชุมชนเผชิญปัญหาการบุกรุกป่า การปลูกข้าวโพดอย่างไม่เหมาะสมและการเผาซังข้าวโพด ซึ่งก่อปัญหาโลกร้อน สวพส. จึงร่วมมือกับชุมชนจัดกิจกรรมปลูกหญ้าแฝก ปรุงดินฟื้นฟูแหล่งน้ำ และฟื้นฟูต้นน้ำน้ำสำคัญ การจัดการขยะครบวงจรทำให้ลดการเผาและใช้ทรัพยากรอย่างมีความรับผิดชอบ นอกจากนี้ยังมีการเดินปลูกไม้ป่า เช่น ยางนา ตะเคียน เพื่อเพิ่มความหลากหลายทางชีวภาพและเป็นรายได้เสริมของชุมชน

แนะนำชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถี บ้านศรีบุญเรือง อำเภอสันติสุข

กรมการปกครอง. (2567). ระบบสถิติทางการทะเบียน กรมการปกครอง. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://stat.bora.dopa.go.th

เชียงใหม่ นิวส์. (2565). บ้านศรีบุญเรือง หมู่บ้านต้นแบบจัดการขยะ. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.chiangmainews.co.th/

CLOSE-UP. (2565). บ้านศรีบุญเรือง หมู่บ้านต้นแบบ จัดการขยะปลอดสารเคมี. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.closeupthailand.com

คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐานชุมชนบ้านศรีบุญเรือง. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://sites.google.com

RECOFTC. (ม.ป.ป.). ฐานข้อมูลป่าชุมชน บ้านศรีบุญเรือง ตำบลพงษ์ อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.thaicfnet.org

ดารากร อัคฮาดศรี, จารุณี ภิลุมวงค์, อดิเรก ปัญญาลือ, อัปสร วิทยประภารัตน์, กมลทิพย์ เรารัตน์, พันธุ์ทิพย์ นนทรีย์, เจษฎา จงใจดี, ชฎาพร อุปนันท์, สุวิมล ศรีกันยา และณิชนันทน์ บุญญาทรัพย์. (2558). โครงการศึกษาวิจัยการฟื้นฟูระบบเกษตรยั่งยืนในพื้นที่ขยายผลโครงการหลวงโป่งคำ สวพส.. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://research.hrdi.or.th

Santisuk. (2565). ชวนเที่ยว OTOP นวัตวิถีบ้านศรีบุญเรือง อำเภอสันติสุข จังหวัดน่าน. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://district.cdd.go.th/santisuk/

Santisuk. (2565). แนะนำชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถี บ้านศรีบุญเรือง อำเภอสันติสุข. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://district.cdd.go.th/santisuk

ตลาดเกษตรกร ออนไลน์. (2567). ถ่านดูดกลิ่นจากซังข้าวโพด จ.น่าน. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://ตลาดเกษตรออนไลน์.com

กรมส่งเสริมการเกษตร. (ม.ป.ป.). ผลิตภัณฑ์/บริการ วิสาหกิจชุมชนและเครือข่ายวิสาหกิจชุมชน. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.google.com

สำนักงานปลัดกระทรวงเกษตรและสหกรณ์. (2564). สถาบันและพัฒนาพื้นที่สูง (องค์การมหาชน) ร่วมกับสมาชิกชุมชนบ้านศรีบุญเรือง สนับสนุนองค์ความรู้ และงานวิจัย ผลักดันจดทะเบียนการค้า "ศรีบุญเรือง ถ่านชาร์โคล" ผลิตภัณฑ์ถ่านดูดกลิ่นจากซังข้าวโพด. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.opsmoac.go.th

องค์การบริหารส่วนตำบลพงษ์. (ม.ป.ป.). ช่องทางการติดต่อ. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://www.phonglocal.go.th