การจัดการป่าชุมชนอย่างยั่งยืน โดยชาวบ้านร่วมกันดูแลทรัพยากรธรรมชาติผ่านการตั้งคณะกรรมการ การกำหนดกฎระเบียบ และการปลูกฝังจิตสำนึกด้านการอนุรักษ์ ป่าชุมชนจึงเป็นทั้งแหล่งอาหารและแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญ นอกจากนี้ยังมีการสืบทอดวัฒนธรรม ความเชื่อ และประเพณีที่เกี่ยวข้องกับป่า ทำให้เกิดความร่วมมือและความสามัคคีในชุมชนอย่างเข้มแข็ง
ตระกูลพ่อค้าที่มาจากเมืองเหนือเชียงราย (อ.ท่าขี้เหล็ก เขตพม่า) ได้เข้ามาทำการค้าขายและตั้งรกรากหมู่บ้านขึ้น จึงตั้งชื่อบ้าน "กาดขี้เหล็ก" หรือ "ตลาดขี้เหล็ก" ตามถิ่นฐานเดิมอีกคำบอกเล่าหนึ่งเชื่อว่าเขตพื้นที่ป่าต้นน้ำที่ตั้งหมู่บ้านนี้มีต้นไม้ขี้เหล็ก อยู่เป็นจำนวนมาก และมีร้านค้าขายของให้แก่ผู้คนที่เดินทางผ่านสัญจร รวมถึง พ่อค้าวัวต่าง ม้าต่าง ที่ขนถ่ายใบเมี่ยง ใบชา เสบียงอาหารทั่วไป จึงเรียกชื่อว่า "บ้านกาดขี้เหล็กหรือตลาดขี้เหล็ก"
การจัดการป่าชุมชนอย่างยั่งยืน โดยชาวบ้านร่วมกันดูแลทรัพยากรธรรมชาติผ่านการตั้งคณะกรรมการ การกำหนดกฎระเบียบ และการปลูกฝังจิตสำนึกด้านการอนุรักษ์ ป่าชุมชนจึงเป็นทั้งแหล่งอาหารและแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญ นอกจากนี้ยังมีการสืบทอดวัฒนธรรม ความเชื่อ และประเพณีที่เกี่ยวข้องกับป่า ทำให้เกิดความร่วมมือและความสามัคคีในชุมชนอย่างเข้มแข็ง
บ้านตลาดขี้เหล็ก เป็นหมู่บ้านดั้งเดิมที่ก่อตั้งมาตั้งแต่ประมาณปี พ.ศ. 2520 เป็นต้นมา คำบอกเล่าว่าเริ่มต้นด้วยเกิดจากตระกูลพ่อค้าที่มาจากเมืองเหนือเชียงราย (อ.ท่าขี้เหล็ก เขตพม่า) ประกอบด้วย 5 หย่อมบ้าน คือ บ้านตลาดขี้เหล็ก บ้านท่ามะก๋ม บ้านห้วยก้า บ้านปางเรียบเรือ และบ้านแม่ฮ่องไคร้ แต่ปัจจุบันเหลือเพียง 4 หย่อมบ้านเนื่องจากบ้านแม่ฮ่องไคร้มีจำนวนประชากรเพิ่มขึ้นจึงแยกตั้งหมู่บ้านใหม่ ได้เข้ามาทำการค้าขายและตั้งรกรากหมู่บ้านขึ้น จึงตั้งชื่อบ้าน "กาดขี้เหล็ก" หรือ "ตลาดขี้เหล็ก" ตามถิ่นฐานเดิม
อีกคำบอกเล่าหนึ่งเชื่อว่าเขตพื้นที่ป่าต้นน้ำที่ตั้งหมู่บ้านนี้มีต้นไม้ขี้เหล็ก อยู่เป็นจำนวนมาก และมีร้านค้าขายของให้แก่ผู้คนที่เดินทางผ่านสัญจร รวมถึงพ่อค้าวัวต่าง ม้าต่าง ที่ขนถ่ายใบเมี่ยง ใบชา เสบียงอาหารทั่วไป จึงเรียกชื่อว่า "บ้านกาดขี้เหล็กหรือตลาดขี้เหล็ก" ตั้งแต่นั้นมา และด้วยความเสื่อมใสในพระพุทธศาสนา ประวัติเล่าว่าองค์สัมมาสัมพุทธเจ้าเคยเสด็จที่ดอยจอมแจ้ง เลยได้ร่วมกันสร้างวัดพระธาตุดอยจอมแจ้ง ขึ้น เป็นศูนย์รวมของศรัทธามาตราบเท่าทุกวันนี้
บ้านตลาดขี้เหล็กเป็นหมู่บ้านที่ติดกับพื้นที่ป่า มีพื้นที่ราบสลับลอนเนินเขา มีความสูงจากระดับน้ำทะเลปานกลางประมาณ 350 เมตร บริเวณทิศเหนือ ทิศตะวันออกและทิศตะวันตกเป็นพื้นที่ป่าต้นน้ำของชุมชน มีพื้นที่ประมาณ 2,800 ไร่ สภาพเป็นป่าเต็งรังสลับป่าเบญจพรรณ อยู่ในสภาพค่อนข้างสมบูรณ์ ทิศตะวันออกเฉียงเหนือเป็นพื้นที่ป่าใช้สอยของชุมชนมีพื้นที่ประมาณ 800 ไร่ ลักษณะเป็นป่าเต็งรังอยู่ในสภาพเสื่อมโทรม มีแหล่งน้ำสายหลัก คือ ลำน้ำแม่โป่ง และครองชลประทานจากเขื่อนแม่กวง แหล่งน้ำทั้งสองมีน้ำไหลจลอดปีเพียงพอต่อการอุปโภค บริโภค น้ำที่ใช้ในการเกษตรได้จากอ่างเก็บน้ำห้วยก้าและฝายน้ำล้น มีอาณาเขตติดต่อ ดังนี้
- ทิศเหนือ ติดต่อกับ สวนป่าห้วยหลวง หมู่ที่ 1 ต.เชิงดอย อ.ดอยสะเก็ด จ.เชียงใหม่
- ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านแม่ฮ่องไคร้ หมู่ที่ 8 อ.ดอยสะเก็ด จ.เชียงใหม่
- ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ศูนย์การศึกษาและพัฒนาห้วยฮ่องไคร้ฯ
- ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านป่าไผ่ หมู่ที่ 2 ต.แม่โป่ง อ.ดอยสะเก็ด จ.เชียงใหม่
บ้านตลาดขี้เหล็ก โดยสถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร (รายเดือน) สำนักบริหารการทะเบียน กรมการปกครอง รายงานจำนวนประชากร หมู่ที่ 1 บ้านตลาดขี้เหล็ก ตำบลแม่โป่ง อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ มีจำนวนประชากรทั้งสิ้น 362 คน โดยแยกเป็นประชากรชาย 186 คน ประชากรหญิง 176 คน จำนวนหลังคาเรือนทั้งสิ้น 160 หลังคาเรือน (ข้อมูลเดือนมกราคม 2568)
- ป่าชุมชนบ้านตลาดขี้เหล็ก
ทุนทางกายภาพ (การจัดการป่าชุมชน)
ชาวบ้านตลาดขี้เหล็กมีการอพยพมาตั้งถิ่นฐานมากว่า 100 ปี จากหลากหลายพื้นที่ มีวิถีชีวิตที่เรียบง่าย สุขสงบ กินง่าย อยู่ง่าย ตามแบบฉบับของชาวพื้นเมืองภาคเหนือ "ป่า" จึงมีความสำคัญต่อการดำรงชีวิต ทั้งในด้านอาหาร เครื่องใช้ และวัสดุซ่อมแซมบ้านเรือน การจัดการป่าชุมชนจึงเกิดขึ้นจากจิตสำนึกในการรักษาป่าและการพึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกันในการทำไร่ทำสวนเพื่อเลี้ยงชีวิต
การจัดการพื้นที่ป่าของชาวบ้านตลาดขี้เหล็กมีรากฐานมาจากความเชื่อ ประเพณี พิธีกรรม และกิจกรรมในชุมชน ซึ่งนำไปสู่กิจกรรมอนุรักษ์ทรัพยากรอย่างต่อเนื่อง โดยดำเนินการผ่าน
- การจัดตั้งคณะกรรมการด้านป่าไม้
- การกำหนดกฎเกณฑ์การใช้ประโยชน์จากป่า
- การกำหนดบทลงโทษสำหรับผู้ฝ่าฝืน
- การปลูกต้นไม้เพิ่มในพื้นที่ป่า
- การปลูกฝังจิตสำนึกในการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์
- การจัดเวรยามลาดตระเวนป้องกันการลักลอบตัดไม้และจัดทำแนวกันไฟป่า
ชาวบ้านตลาดขี้เหล็กผูกพันกับวัฒนธรรม ความเชื่อ และพิธีกรรม ที่เชื่อว่าการกระทำผิดกฎจะถูกธรรมชาติลงโทษเคารพในสิ่งเหนือธรรมชาติ และการมีคณะกรรมการที่ดูแลป่าอย่างเคร่งครัด ป่าชุมชนจึงเป็นทรัพยากรที่ผูกพันกับวิถีชีวิต และต้องมีขอบเขตที่ชาวบ้านใช้ร่วมกันได้
ภาษาที่ใช้ใน บ้านตลากขี้เหล็ก หมู่ที่ 1 ตำบลแม่โป่ง อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่
- ภาษาไทยกลาง ใช้ในการติดต่อราชการ การศึกษา และการสื่อสารทั่วไป
- ภาษาถิ่น (คำเมือง) เป็นภาษาพูดหลักในชีวิตประจำวันของคนในชุมชน โดยเฉพาะผู้สูงอายุหรือผู้ที่อยู่ในพื้นที่มาแต่เดิม
ผู้นำและชุมชนที่เข้มแข็ง วัฒนธรรม ประเพณี และจิตสำนึกที่ดีของชาวบ้าน ส่วนจุดอ่อนคือ ขาดทักษะ ความรู้ และการสืบทอดแนวทางแก่คนรุ่นใหม่ โอกาสมาจากนโยบายภาครัฐที่ส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ ขณะที่ข้อจำกัดคือ การขาดงบประมาณ ขอบเขตพื้นที่อนุรักษ์ไม่ชัดเจน และขาดการพัฒนาเครือข่าย
การจัดการพื้นที่ป่าของชาวบ้านตลาดขี้เหล็กมีรากฐานมาจากความเชื่อ ประเพณี พิธีกรรม และกิจกรรมในชุมชน ซึ่งนำไปสู่กิจกรรมอนุรักษ์ทรัพยากรอย่างต่อเนื่อง โดยดำเนินการผ่าน 1) การจัดตั้งคณะกรรมการด้านป่าไม้ 2) การกำหนดกฎเกณฑ์การใช้ประโยชน์จากป่า 3) การกำหนดบทลงโทษสำหรับผู้ฝ่าฝืน 4) การปลูกต้นไม้เพิ่มในพื้นที่ป่า 5) การปลูกฝังจิตสำนึกในการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ 6) การจัดเวรยามลาดตระเวนป้องกันการลักลอบตัดไม้และจัดทำแนวกันไฟป่า นอกจากนี้การจัดการป่าชุมชนของชาวบ้านตลาดขี้เหล็กผูกพันกับวัฒนธรรม ความเชื่อ และพิธีกรรม ที่เชื่อว่าการกระทำผิดกฎจะถูกธรรมชาติลงโทษ
เทศบาลตำบลแม่โป่ง. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐานและสภาพทั่วไป. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, จาก http://www.maepong.go.th
สำนักงานการทรัพยากรป่าไม้ที่ 1 เชียงใหม่ กรมป่าไม้. (2559). ตรวจพื้นที่ป่าชุมชน บ้านตลาดขี้เหล็ก ม.1 ต.แม่โป่ง อ.ดอยสะเก็ด จ.เชียงใหม่. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, จาก https://www.forest.go.th
วินิจ ผาเจริญ และ ชาญชัย ฤทธิร่วม. (2565). การมีส่วนร่วมของชาวบ้านในการจัดการป่าชุมชน กรณีศึกษาบ้านตลาดขี้เหล็ก ตำบลแม่โป่ง อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่. วารสารสันติสุขปริทรรศน์, 3(1), 47-58. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, จาก https://so09.tci-thaijo.org
กรมการปกครอง. (2567). ระบบสถิติทางการทะเบียน กรมการปกครอง. สืบค้นเมื่อ 30 กรกฎาคม 2568, https://stat.bora.dopa.go.th
