บ้านสันปูเลยหมู่ที่3 ดั้งเดิมเป็นพื้นที่ราบกว้าง ปกคลุมไปด้วยป่าต้นไพล ซึ่งชาวบ้านทางเหนือเรียกว่า ต้นหน่อปูเลย และพื้นที่นี้ก็ไม่มีคนอยู่อาศัย ต่อมาเมื่อประมาณปี พ.ศ. 2388 มีนายตุ้ย ซึ่งมาจากบ้านปง (บ้านปงสนุก) จังหวัดลำปางในปัจจุบัน มาตั้งถิ่นฐานเป็นคนแรก ซึ่งตอนแรกได้มาดูพื้นที่ก่อน แล้วหลังจากนั้นจึงได้ชักชวนญาติพี่น้อง และเพื่อนฝูง อีกหลายครอบครัวมาตั้งถิ่นฐาน โดยได้ทำการถางป่าและสร้างบ้านเรือน และตั้งมาเป็นหมู่บ้าน ประมาณปี พ.ศ. มีจำนวนหลังคาเรือนเพิ่มมากขึ้น จึงได้มีการเลือกผู้นำหมู่บ้านขึ้นในปี พ.ศ. นี้ โดยที่มีนายตุ้ย เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก

ปี พ.ศ. 2480 บ้านสันปูเลย ขึ้นกับตำบลบ้านต๋อม อำเภอพะเยา จังหวัดเชียงราย เป็นหมู่ที่ 13 ของตำบลบ้านต๋อม

ปี พ.ศ. 2500 สร้างวัดสันปูเลย

ปี พ.ศ. 2502 สร้างโรงเรียนบ้านสันปูเลย ซึ่งอยู่ติดกับวัด โดยมีผู้ใหญ่บ้านในยุคสมัยนั้น (ไม่ทราบชื่อผู้ใหญ่บ้าน) เป็นผู้บริจาคที่ดินให้ เพื่อสร้างโรงเรียน และชาวบ้านก็มีการร่วมแรงร่วมใจกัน ช่วยกันสร้างโรงเรียนขึ้นมา

ปี พ.ศ. 2503 ตั้งสถานีอนามัยบ้านต๋อม ชาวบ้านจึงเริ่มมีการไปใช้บริการทางสาธารณสุข และหากมีการคลอด ก็จะไปคลอดที่อนามัย โดยมีเจ้าหน้าที่เป็นผู้ทำคลอดให้

ปี พ.ศ. 2519 มีทีวีเครื่องแรกในหมู่บ้าน ซึ่งเป็นของแม่มุ่ย ซึ่งในตอนนั้นยังไม่มีไฟฟ้าใช้ในหมู่บ้าน แต่มีการใช้เครื่องปั่นไฟ

ปี พ.ศ.2520 วันที่ 28 กรกฎาคม พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ภูมิพลอดุลยเดช ฯ มีพระบรมราชโองการ โปรดเกล้าฯ ให้ตั้งจังหวัดพะเยาตามปรากาศในราชกิจจานุเบกษา พระราชบัญญัติ เรื่อง ตั้งจังหวัดพะเยา พ.ศ. 2520 ให้ไว้ ณ วันที่ 20 กรกฎาคม 2520 จังหวัดพะเยา ตั้งขึ้นในวันที่ 28 สิงหาคม 2520 โดยแยกออกมาจากจังหวัดเชียงราย ประกอบด้วยอำเภอ 7 อำเภอ ได้แก่ อำเภอเมืองพะเยา อำเภอจุน อำเภอเชียงคำ อำเภอเชียงม่วน อำเภอดอกคำใต้ อำเภอปง และอำเภอแม่ใจ และมีนายสัญญา ปาลวัฒน์วิไชย เป็นผู้ว่าราชการจังหวัดพะเยาคนแรก

ปี พ.ศ. 2520 ชาวบ้านมีการเรียนรู้และรวมกลุ่มสานผักตบชวา โดยกลุ่มแรกถูกคัดเลือกไปอบรมที่ศูนย์ศิลปาชีพบางไทร จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

ปี พ.ศ. 2525 มีไฟฟ้าเข้ามาใช้ในหมู่บ้าน

ปี พ.ศ. 2527 เริ่มมีการจัดตั้งกลุ่ม อสม.เป็นครั้งแรก

ปี พ.ศ. 2530 มีโทรศัพท์เครื่องแรกใช้ในหมู่บ้าน ซึ่งเป็นของแม่ปุ่น และมีคนในหมู่บ้านป่วยด้วยโรคเอดส์เป็นครั้งแรก ซึ่งในหมู่บ้านป่วยทั้งหมดประมาณ 8 คน

ปี พ.ศ. 2532 เริ่มมีการสร้างประปาในหมู่บ้าน ชาวบ้านเริ่มมีการใช้น้ำประปาตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา

ปี พ.ศ.2536 วันที่ 8 มิถุนายน ตั้งตำบลสันป่าม่วงโดยแยกออกจากตำบลบ้านต๋อมมาจำนวน 6 หมู่บ้าน บ้านสันปูเลย จึงเป็นหมู่ 3 ตำบลสันป่าม่วง อ.เมือง จ.พะเยา มีนายวัน มูลเจริญ เป็นผู้ใหญ่บ้านจนถึง ปี พ.ศ. 2555

ปี พ.ศ. 2555 นายวัน มูลเจริญ ได้หมดวาระ และเกษียณอายุจากการเป็นผู้ใหญ่บ้าน และเปลี่ยนมาเป็น นายประสิทธิ์ วงค์ไชยา ถึงปัจจุบัน

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลบ้านต๋อมกลาง หมู่ 4 ตำบลบ้านต๋อม อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านสันป่าม่วงกลาง หมู่ 4 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ กว๊านพะเยา
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านทุ่งต้นศรี หมู่ 2ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา

การคมนาคม

ในอดีตถนนที่ใช้ในหมู่บ้านเป็นถนนดินลูกรัง การเดินทางติดต่อกันภายในหมู่บ้านจะต้องเดินเท้า และการติดต่อภายนอกหมู่บ้านจะเดินเท้า และเวลาที่เข้าในเมืองก็จะเดินเท้าและนั่งเรือรับจ้างเพื่อเข้าในตัวเมือง ถนนภายในหมู่บ้านของบ้านสันปูเลย หมู่ที่ 3 ส่วนใหญ่เป็นถนนคอนกรีต หมู่บ้านจะอยู่ติดถนนสายหลักแม่นาเรือ-แม่ใจ ชาวบ้านส่วนใหญ่จะเดิน ใช้รถจักรยานและรถจักรยานยนต์เป็นพาหนะในการไปมาหาสู่ภายในหมู่บ้าน และการติดต่อระหว่างหมู่บ้านหรือติดต่อในตัวเมืองพะเยาจะใช้รถจักรยานยนต์และรถยนต์เป็นส่วนใหญ่

จุดที่ตั้งของบ้านสันปูเลยอยู่ห่างไกลจากตัวเมืองพะเยาประมาณ 10 กิโลเมตร การเดินทางเข้าตัวเมืองพะเยา ไม่มีรถประจำทาง จะใช้รถจักรยานยนต์หรือรถยนต์ส่วนตัวเพื่อเข้าสู่ตัวเมืองพะเยา ปัจจุบันฐานะทางเศรษฐกิจของประชาชนในปัจจุบันมีความเป็นอยู่ดีขึ้น ประชาชนจะใช้รถจักรยานยนต์ และรถยนต์ส่วนตัวเป็นส่วนใหญ่ในการติดต่อระหว่างหมู่บ้านและตัวเมืองพะเยา

ชุมชนบ้านสันปูเลย หมู่ที่ 3 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา มีนายประสิทธิ์ วงค์ไชยา เป็นผู้ใหญ่บ้าน บ้านสันปูเลย หมู่ที่ 3 มีการรวมกลุ่มของชุมชนดังนี้

• ผู้ใหญ่บ้าน : นายประสิทธิ์ วงค์ไชยา
• ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน : จำนวน 3 คน
• สมาชิกเทศบาล : จำนวน 2 คน
• เจ้าอาวาสวัดสันปูเลย : พระครูอุดม ปัญญาวิเชียร
• ผู้อำนวยการโรงเรียนตำบลสันป่าม่วง : นางพวงเพชร เมืองมูล
• กลุ่มเงินล้าน : จำนวน 11 คน
• กลุ่มอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้านกลุ่ม (อ.ส.ม) : 18 คน
• กลุ่มแม่บ้าน : จำนวน 4 คน
• กลุ่มสุราชุมชน : จำนวน 3 คน
• กลุ่มฌาปนกิจสงเคราะห์ : นายทองดี ใจการ (ประธานกลุ่ม) โดยสมาชิกทั้งหมู่บ้าน
• กลุ่มผู้สูงอายุ : จำนวน 2 คน
• กลุ่มอาสาสมัครป้องกันภัยฝ่ายพลเรือน (อป.พร) : จำนวน 9 คน
• กลุ่มสมาชิกตำรวจบ้าน (ส.ต.บ) : จำนวน 23 คน

สภาพทางเศรษฐกิจ ประชาชนมีรายได้เฉลี่ยต่อครัวเรือนประมาณ 115,000  บาท/ครัวเรือน/ปี

• อาชีพหลัก : อาชีพทำนา
• อาชีพรอง : รับจ้างทั่วไป และค้าขาย
• อาชีพเสริม : เลี้ยงสัตว์, หาของป่า, หาปลา, ทำข้าวแต๋น, ทำข้าวตอก, ปลูกกระเทียม
• รายได้ของประชาชน : รับจ้างต่าง, ทำนา, ค้าขาย, เลี้ยงสัตว์, หาของป่า
• รายจ่ายของประชาชน : ค่าใช้จ่ายทางการเกษตร, ค่าดำรงชีพค่าสาธารณูปโภค, ค่างานสังคมและ ค่าใช้จ่ายอื่น ๆ
• หนี้สินของประชาชน : ส่วนใหญ่เป็นหนี้กู้ยืมของ ธกส. และหนี้ของกองทุนต่าง ๆ ในหมู่บ้าน
• แหล่งเงินทุน : กองทุนต่าง ๆ ในหมู่บ้าน และ ธกส.
• ผลิตภัณฑ์ชุมชน : ข้าวแต๋น, ข้าวตอก

ปฏิทินวัฒนธรรมชุมชนบ้านสันปูเลย หมู่ที่ 3 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา

• เดือนมกราคม : เป็นช่วงขึ้นปีใหม่ไทย ช่วงต้นเดือนมกราคมมีการลงแขกเก็บเกี่ยวข้าว หลังจากหมดฤดูเก็บเกี่ยวประมาณกลางเดือนกุมภาพันธ์ จะจัดทำพิธี “ตานข้าวใหม่ปลามัน” คือการถวายข้าวที่เก็บเกี่ยวให้แก่พระสงฆ์ ที่วัดบ้านสันปูเลย
• เดือนกุมภาพันธ์ : ชาวบ้านร่วมทำบุญ ตักบาตร เนื่องในวันมาฆบูชา
• เดือนมีนาคม : งานบวช (ส่วนใหญ่จะนิยมทำในช่วงเดือนมีนาคม)
• เดือนเมษายน : ประเพณีสงกรานต์ (ปีใหม่เมือง) ถือว่าเป็นการเริ่มต้นปีใหม่ ชาวบ้านจะเริ่มหยุดงานช่วงวันที่ 13-17 เมษายน จะร่วมกันแห่สรงน้ำพระมหาสงกรานต์ ขนทรายเข้าวัด สงฆ์น้ำพระธาตุ มีการรดน้ำดำหัวเจ้าอาวาส ญาติผู้ใหญ่หรือบุคคลที่นับถือในชุมชน, ชาวบ้านร่วมกันทำบุญ ทอดผ้าป่า และสืบชะตาหมู่บ้านเพื่อเป็นสิริมงคล
• เดือนพฤษภาคม : เวียนเทียนวัดศรีโคมคำ ประเพณีงานแปดเป็ง, ทำบุญตักบาตรในวันวิสาขบูชาที่วัดบ้านสันปูเลย
• เดือนมิถุนายน : เลี้ยงผีบ้านผีเรือน
• เดือนกรกฎาคม : วันเข้าพรรษา ชาวบ้านจะร่วมกันทำบุญ ถวายเทียนพรรษา ชาวบ้านบางคนจะถือศีล โดยเข้าร่วมปฏิบัติธรรม สวดทำวัตรเช้า-เย็น โดยวิปัสสนาธรรมทุกๆวันพระที่วัดสันปูเลย, ประเพณีทำบุญตักบาตรในวันอาสาฬหบูชา ที่วัดบ้านสันปูเลย
• เดือนสิงหาคม : ชาวบ้านร่วมทำบุญตักบาตรเนื่องในวันแม่แห่งชาติ
• เดือนกันยายน : ทำบุญเปรตพลี
• เดือนตุลาคม : วันออกพรรษา, งานทำบุญตานก๋วยสลากภัตร ชาวบ้านจะนำก๋วยสลาก ถวายแด่พระสงฆ์ และมีการให้ศีลให้พรหยาดน้ำอุทิศส่วนบุญกุศลให้กับผู้ล่วงลับ  หรือเจ้ากรรมนายเวร
• เดือนพฤศจิกายน : ชาวบ้านเข้าร่วมงานประเพณียี่เป็ง ซึ่งจะมีการลอยกระทง ลอยโคมไฟ และเข้าวัดทำบุญ, ประเพณีทอดกฐินยกช่อพระธาตุ
• เดือนธันวาคม : ชาวบ้านร่วมทำบุญ ตักบาตร เนื่องในวันพ่อแห่งชาติ, เทศกาลส่งท้ายปีเก่า ชาวบ้านที่ไปทำงานต่างจังหวัดจะกลับบ้าน และฉลองวันสิ้นปี

ทุนภูมิปัญญา

• หัตถกรรมผักตบชวา
• หัตถกรรมจักสานไม้ไผ่

แหล่งประโยชน์ในชุมชน

• ประปาหมู่บ้าน ประชาชนส่วนใหญ่จะซื้อน้ำดื่มเพื่อการบริโภค ส่วนน้ำเพื่อการอุปโภคจะมาจากระบบประปาหมู่บ้านซึ่งที่ตั้งของประปาหมู่บ้านอยู่ข้างศาลาวัดสันปูเลยและอยู่ที่ซอย 4 ของหมู่บ้าน และบางครัวเรือนจะใช้น้ำจากบ่อน้ำตื้น หรือโอ่งน้ำที่ตวงมาจากน้ำฝนเพื่อการอุปโภคและการบริโภค
• วัดสันปูเลย
• โรงเรียนบ้านสันปูเลย 

ภาษาพื้นเมืองล้านนา

ราชกิจจานุเบกษา. (2549). ประกาศจังหวัดพะเยา เรื่อง ตั้งและกำหนดเขตหมู่บ้าน. เล่ม 123 ตอนพิเศษ 128 ง. 13 ธันวาคม 2549.

ราชกิจจานุเบกษา. (2556). ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง เปลี่ยนแปลงเขตเทศบาลตำบลบ้านต๊ำ อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา. เล่ม 130 ตอนพิเศษ 45 ง. 5 เมษายน 2556..

พระครูโสภณปริยัติสุธี (ศรีบรรดร ถิรธมฺโม.). (2552). ชื่อบ้าน-ภูมิเมืองพะเยา. พะเยา : เจริญอักษร.

บุญศิริ สุขพร้อมสรรพ และอาทิตย์ ลิมปิยากร. (2564). ภูมินาม-ภาพสะท้อนเมืองพะเยา. วารสารวิชาการเพื่อพัฒนานวัตกรรมเชิงพื้นที่. 2(1). 88-94.

นักศึกษาพยาบาลศาสตร์ชั้นปีที่ 4 รุ่นที่ 30 (2565). รายงานการวินิจฉัยชุมชนบ้านสันปูเลย หมู่ 3 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดพะเยา. วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี พะเยา.