พื้นที่ชุมชนเจริญไชย มีอาคารเก่าที่มีคุณค่าจำนวนมาก และเป็นแหล่งจำหน่ายสินค้าทางวัฒนธรรมประเพณีแบบจีนแหล่งสำคัญในกรุงเทพมหานคร
"เจริญไชย" สันนิษฐานว่ามาจากคำว่า "เจริญกรุง" กับ "พลับพลาไชย" ที่นำมาใช้เป็นชื่อตรอกเรียกว่า "ตรอกเจริญไชย" ซึ่งในอดีตตรอกแห่งนี้เป็นที่รู้จักในหมู่ชาวจีนว่า "ตงเฮงโกย"
พื้นที่ชุมชนเจริญไชย มีอาคารเก่าที่มีคุณค่าจำนวนมาก และเป็นแหล่งจำหน่ายสินค้าทางวัฒนธรรมประเพณีแบบจีนแหล่งสำคัญในกรุงเทพมหานคร
เจริญไชย หรือชุมชนเจริญไชย
ในอดีตเป็นหนึ่งในย่านที่มีปู้ประกอบการและแรงงานชาวจีนอาศัยจำนวนมาก โดยคำว่า "เจริญไชย" สันนิษฐานว่ามาจากคำว่า "เจริญกรุง" กับ "พลับพลาไชย" ที่นำมาใช้เป็นชื่อตรอกเรียกว่า "ตรอกเจริญไชย" ซึ่งในอดีตตรอกแห่งนี้เป็นที่รู้จักในหมู่ชาวจีนว่า "ตงเฮงโกย" ซึ่งตึกแถวด้านในตรอกนั้นสร้างขึ้นตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 มีประมาณ 60 ห้อง เรียกว่า เต็กกอหั่ง แปลว่า ไม้ไผ่ยาว โดยตึกแถวบริเวณด้านในซอยใช้สำหรับเป็นผู้อาศัย ส่วนตึกแถวบริเวณที่ติดกับถนนใหญ่จะใช้สำหรับประกอบการค้าต่าง ๆ อาทิ ร้านยาจีน สุราต่างประเทศ ร้านการแพทย์ ร้านขายกระดาษไหว้เจ้า ฯลฯ
จุดประสงค์หนึ่งของการเข้ามาขายแรงงานของชาวจีนในย่านนี้เพื่อหาเงินเลี้ยงชีพและส่งให้ครอบครัวที่อยู่เมืองจีน ด้วยเหตุนี้จึงทำให้บริเวณชุมชนเจริญไชยรวมไปถึงย่านเยาวราชและสำเพ็ง เกิดการโพยก๊วนกันอย่างแพร่หลายจนกลายเป็นแหล่งโพยก๊วนขนาดใหญ่ ซึ่งโพยก๊วนในที่นี้มีลักษณะคล้ายกับการส่งธนาณัติที่ชาวจีน ที่อาศัยอยู่ในประเทศไทยนั้นส่งเงินหรือจดหมายกลับไปที่บ้าน นอกจากนี้สำหรับบางคนได้ใช้ติดต่อกับทางประเทศจีนเพื่อนำสินค้าเข้ามาทำการค้าขายในประเทศไทย
อย่างที่กล่าวในข้างต้นว่าย่านเจริญไชยในอดีตนั้น นอกจากเป็นย่านที่อยู่อาศัยของแรงงาน ย่านการค้าขายที่มีเอกลักษณ์และย่านโพยก๊วนยังเป็นแหล่งความบันเทิงอย่างหนึ่ง ซึ่งกิจการความบันเทิงที่มีชื่อเสียงและเป็นที่นิยมในย่านแห่งนี้อย่างมาก ได้แก่ โรงโสเภณี หรือซ่อง โดยในอดีตนั้นจะมีการแขวนโคมไฟสีเขียวไว้เป็นสัญลักษณ์ที่หน้าร้านทำให้ผู้หญิงขายบริการถูกเรียกว่า "หญิงโคมเขียว" ในช่วงปี พ.ศ. 2540 ยังไม่มีกิจการสถานเริงรมย์ต่าง ๆ อาทิ บาร์ สถานลีลาศ หรือไนต์คลับ
จะเห็นได้ว่า ย่านเจริญไชย ในอดีตเป็นทั้งย่านการค้าและย่านที่พักอาศัยของแรงงานต่าง ๆ ที่เป็นกลุ่มชาวจีนโดยส่วนใหญ่ ดังนั้นเศรษฐกิจของชุมชนโดยรวมจึงแสดงให้เห็นถึงเอกลักษณ์ที่อยู่บนพื้นฐานของวิถีชีวิต ประเพณี และความเชื่อ ไม่ว่าจะเป็นโพยก๊วย โรงโสเภณี โรงน้ำชา ร้านขายกระดาษไหว้เจ้า เป็นต้น
ชุมชนเจริญไชย มีที่ตั้งอยู่บริเวณซอยเจริญกรุง 23 แขวงป้อมปราบศัตรูพ่าย เขตป้อมปราบศัตรูพ่าย กรุงเทพมหานคร ซึ่งติดกับถนนเจริญกรุง ถนนพลับพลาไชย และตรอกอิสรานุภาพ
มีลักษณะเป็นอาคารปูน 2 ชั้น ตึกแถวด้านนอกติดกับถนนเจริญกรุงและถนนพลับพลาไชย และตึกแถวด้านข้างในซอยมีลักษณะหันหน้าเข้าหากันซ้ายขวาและมีทางเดินตรงกลาง โดยตึกแถวด้านนอกเป็นที่ตั้งของร้านค้าหลายประเภท ส่วนใหญ่เป็นร้านขายกระดาษไหว้เจ้า ร้านยาจีน ร้านขายอุปกรณ์ถ่ายภาพ และร้านขายขนม ผลไม้สำหรับใช้ไหว้เจ้า
ส่วนตึกแถวข้างในซอยมีลักษณะเป็นกึ่งกลางตลาดที่มีทั้งที่อยู่อาศัย และร้านค้าต่าง ๆ อาทิ ร้านขายกระดาษไหว้เจ้า ร้านอาหารเล็ก ๆ รวมทั้งมีแผงลอยขายของสด อาทิ อาหารทะเลในบริเวณใกล้เคียง
ชาวจีนโพ้นทะเลในประเทศไทยส่วยใญ่อพยพมาจากทางตอนใต้ของประเทศจีน แบ่งได้เป็น 5 กลุ่ม
- ชาวจีนแต้จิ๋ว อพยพมาจากทางตะวันออกเฉียงเหนือของมณฑลกวางตุ้ง
- ชาวจีนแคะ อพยพมาจากทางตอนเหนือมณพลกวางตุ้ง
- ชาวจีนไหหลำ อพยพมาจากทางตะวันออกเฉียงเหนือของเกาะไหหลำ
- ชาวจีนฮกเกี้ยน อพยพมาจากทางตอนใต้ของมณฑลฮกเกี้ยน
- ชาวจีนกวางตุ้ง อพยพมาจากทางตอนใต้ของมณฑลกวางตุ้ง
กลุ่มชาวไทยเชื้อสายชชีนส่วนมากบรรพบุรุษจะเป็นชาวจีนแต้จิ๋ว รองลงคือชาวจีนแคะ กวางตุ้ง ฮกเกี้ยน และไหหลำ ตามลำดับ ซึ่งเชื้อสายแต้จิ๋วในประเทศไทยมีประมาณร้อยละ 56 ชาวจีนแคะร้อยละ 16 ชาวจีนไหหลำร้อยละ 11 ชาวจีนกวางตุ้งร้อยละ 7 ชาวจีนฮกเกี้ยนร้อยละ 7 และอื่น ๆ ร้อยละ 12 โดยส่วนมากอาศุยอยู่ในเมือง และประกอบอาชีพค้าขาย ประกอบกับทำงานในทุกวงการทั้งยังเป็นบุคคลที่มีชื่อเสียงมากมาย
ในชุมชนเจริญไชย กลุ่มชาวจีนที่เข้ามาอยู่อาศัยในอดีตโดยส่วนใหญ่ แรกเริ่มเป็นชาวจีนกวางตุ้ง ต่อมาเป็นชาวจีนแต้จิ๋วและชาวจีนแคะ โดยหลักฐานที่สามารถนำมาใช้ยืนยันได้คือ "ศาลเจ้าจีน"
จีนวิถีชีวิตของชาวไทยเชื้อสายจีนในชุมชนเจริญไชยโดยส่วนใหญ่ผูกติดกับการค้าขายมาตั้งแต่อดีต เนื่องจากพื้นที่และอาคารตึกแถวที่ถูกสร้างและพัฒนาให้เหมาะแก่การค้า ด้านล่างใช้สำหรับประกอบอาชีพค้าขาย ด้านบนสามารถใช้เป็นที่พักอาศัย
โดยในช่วงแรกลักษณะการประกอบอาชีพของคนในชุมชนมีความหลากหลายมากกว่าปัจจุบัน อาทิ อาชีพลากรถ (คนไทยในอดีตเรียกว่า รถเจ๊ก) รับจ้าง ช่างไม้ ช่างเสริมสวย ช่างตัดเสื้อผ้าสำหรับชาวจีนลากรถ ช่างทำมุ้งสำหรับรถลาก และอาชีพค้าขาย อย่าง สินค้าประเภทอาหาร หรือสินค้าที่ใช้สำหรับประกอบในงานพิธีกรรม ซึ่งในช่วงแรกการค้าขายสินค้าที่ใช้สำหรับประกอบในงานพิธีกรรมยังจำนวนไม่มาก ทว่าภายหลังมีการเปลี่ยนแปลงมาค้าขายสินค้าสำหรับใช้ในงานพิธีกรรมมากขึ้น เนื่องจากบริเวณชุมชนเจริญไชยรายล้อมไปด้วยศาสนสถานที่สำคัญของชาวไทยเชื้อสายจีนถึง 5 แห่ง จนกระทั่งในปัจจุบันได้กลายมาเป็นแหล่งซื้อขายกระดาษไหว้เจ้าและสินค้ที่ใช้ในงานพิธีกกรรมต่าง ๆ สำหรับชาวไทยเชื้อสายจีนขนาดใหญ่ และเก่าแก่ที่สุดในประเทศไทย
การตั้งชุมชนของชาวจีนตามกลุ่มภาษาของตนเองนั้น สามารถสันนิษฐานการตั้งชุมชนของชาวจีนจากกลุ่มที่ตั้งศาลเจ้าได้เนื่องจากศาลเจ้าโดยทั่วไปมักสร้างขึ้นด้วยชาวจีนกลุ่มภาษาใดภาษาหนึ่งที่ตั้งชุมชนบริเวณนั้น ซึ่งพื้นที่บริเวณชุมชนเจริญไชยมีศาลเจ้าและวัดถึง 5 แห่ง ที่ล้วนมีความเชื่อมโยงกับชาวจีนทั้งสามเชื้อสายนี้
- ศาลเจ้าของชาวจีนกวางตุ้ง คือ ศาลเจ้ากวางตุ้ง
- ศาลเจ้าและวัดจีนของชวจีนแต้จิ๋ว คือ ศาลเจ้าเล่งบ๊วยเอี๊ยะ วัดมังกรกมลาวาส หรือเล่งเน่ยยรา และศาลเจ้าไต้ฮงกง
- ศาลเจ้าของชาวจีนแคะ คือ ศาลเจ้าหลี่ตีเบี้ยว
ชุมชนเจริญไชยเป็นชุมชนเก่าแก่ที่ยังมีการรักษาขนบธรรมเนียมประเพณีของจีนมาอย่างต่อเนื่อง เต็มไปด้วยประวัติศาสตร์ วัฒนธรรมที่ยังมีชีวิต ทำให้ผู้คนในชุมชนเจริญไชยหันมาร่วมมือกันในการ่วมมือกันในการรวบรวมข้อมูลเพื่อให้ทุกคนได้เห็นถึงคุณค่าและความสำคัญ ดังนี้
คุณค่าทางประวัติศาสตร์
ชุมชนเจริญไชยแห่งนี้ถือว่าเป็นชุมชนของชาวจีนที่เก่าแก่และสำคัญที่สุดแห่งหนึ่งในกรุงเทพมหานคร ที่ถูกรายล้อมด้วยศาสนสถานที่สำคัญของชาวไทยเชื้อสายจีน 5 แห่ง ได้แก่ วัดมังกรกมลาวาว (เล่งเน่ยยี่) ศาลเจ้าเล่งบ๊วยเอี๊ยะ ศาลเจ้ากวางตุ้ง ศาลเจ้าหลีตีเบี้ยว และศาลเจ้าไต้ฮงกง ซึ่งชาวจีนในอดีตที่อพยพเข้ามาในบริเวณนี้ได้นำความรู้ความสามารถที่เกี่ยวข้องกับความเชื่อและประเพณีวัฒนธรรมต่าง ๆ มาประกอบอาชีพ ผลิตกระดาษไหว้เจ้า และสินค้าที่เกี่ยวกับความเชื่อจนทำให้ชุมชนเจริญไชย กลายมาเป็นแหล่งผลิตกระดาษสำหรับใช้งานพิธีกรรมของชาวจีนที่มีขนาดใหญ่ที่สุดและเก่าแก่ที่สุดในไทย
คุณค่าทางสถาปัตยกรรม
จากหลักฐานจาก แผนที่กรุงเทพฯ พ.ศ. 2450 และจากสำเนาพระราชหัตถเลขาของรัชกาลที่ 5 เป็นหลักฐานยืนยันว่าตึกเก่าทั้งหมดในบริเวณชุมชนเจริญไชยถูกสร้างขึ้นสมัยรัชกาลที่ 5 ดังนั้นหากนับอายุตึกแถวในบริเวณชุมชนเจริญไชยน่าจะอายุมากกว่าหนึ่งร้อยปี และตึกแถวในบริเวณชุมชนแห่งนี้นับว่าเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ของการวางผังชุมชนทางการค้ายุคแรกของสยาม ซึ่งการออกแบบชุมชนตามลักษณะเช่นนี้ต้องคำนึงถึงพื้นที่ใช้สอยทางการค้าอย่างสูงสุด คือลักษณะอาคารที่อยู่อาศัยที่พออยู่ได้และมีพื้นที่เพียงพอสำหรับการประกอบอาชีพ ซึ่งยังคงมีตึกแถวที่มีลักษณะตามแบบก่อสร้างเช่นนี้หลงเหลือให้เห็นอยู่ในชุมชนเจริญไชยเป็นจำนวนมาก
ตึกแถวในชุมชนเจริญไชย สามารถแบ่งเป็นยุคได้ดังนี้
- ตึกแถที่สร้างขึ้นก่อน พ.ศ. 2435 อาคารเป็นแบบอิฐและปูน 2 ชั้น มีกันสาดหน้าบ้าน เป็นพื้นไม้ ซึ่งแบ่งเป็น 3 ส่วน คือ (1) มีขนาด 3.50 x 7.00 เมตร มีบันไดทางขึ้นเป็นโครงสร้างไม้ (2) มีขนาด 3.50 x 1.50 เมตร เป็นลานเปิดโล่ง หรือเรียกอีกชื่อว่า ชานกลางบ้าน และ (3) เป็นอาคารส่วนที่อยู่ท้ายสุดมีชั้นเดียว ซึ่งเดิมทำหน้าที่เป็นครัว มีลวดลายปูนปั้นระดับแนวเสา และรอบหน้าต่าง
- ตึกแถวที่สร้างขึ้นระหว่าง พ.ศ. 2435 - 2459 เป็นอาคารแบบ 2 ชั้น มีระเบียงอาคารตึกแถวที่เป็นโครงสร้างอิฐและปูนที่เริ่มมีการใช้คอนกรีตเสริมเหล็กเข้ามาใช้ในโครงสร้างบางส่วน ราวระเบียงเป็นลักษณะของชิ้นงานที่ทำขึ้นนอกพื้นที่แล้วนำเข้ามาประกอบในสถานที่ก่อสร้าง และพื้นที่บางส่วนของตัวอาคารยังเป็นโครงสร้างไม้ อาทิ พื้น และหลังคา เป็นต้น
- ตึกแถวที่สร้างขึ้นราว พ.ศ. 2460 - 2465 เป็นแบบอาคาร 3 ชั้น ในส่วนของเสา คาน และระเบียง เป็นโครงสร้างแบบคอนกรีตเสริมเหล็ก พื้นที่ยังเป็นไม้ และโครงสร้างหลังคาเป็นไม้และกระเบื้องว่าวดินเผาขนาด 12 นิ้ว
- ตึกแถวที่สร้างขึ้นระหว่าง พ.ศ. 2465 - 2475 อาคารเป็นโครงสร้างแบบคอนกรีตเสริมเหล็ก 2 ชั้น ลักษณะภายนอกมีความคล้ายคลึงตึกแถวในช่วงปี พ.ศ. 2450 ทว่าไม่มีการจัดผังเป็นชานกลางบ้าน กล่าวคือเป็นอาคาร 2 ชั้นที่มีขนาด 4.00 x 12.00 เมตรทั้งหลัง และมีโครงสร้างแบบคอนกรีตเสริมเหล็กทั้งหลัง รวมทั้งพื้นเป็นแบบคอนกรีจเสริมเหล็กปูด้วยกระเบื้อง ตึกแถวที่สร้างขึ้นในราว พ.ศ. 2475 เป็นแบบอาคาร 3 ชั้น มีดาดฟ้า โครงสร้างแบบคอนกรีตเสริมเหล็กทั้งหลัง ปูพื้นด้วยกระเบื้องซีเมนต์เขียนลายสีสัน บันไดเป็นโครงสร้างไม้ และโครงสร้างหลังคามีความแตกต่างจากชุมชนอื่น คือเป็นหลังคาแบบคอนกรีตเสริมเหล็กที่สามารถขึ้นไปใช้พื้นที่บนดาดฟ้าได้
ปัจจุบันตึกแถวในบริเวณเจริญไชยอยู่ในสภายที่เสี่ยงต่อการถูกรื้อถอน หรือปล่อยทิ้งให้เสื่อมสภาพไปตามกาลเวลา ถึงแม้เป็นอาคารที่มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์และมีอายุเก่าแก่แต่ก็ถูกมองข้ามโดยนักวิชาการด้านการอนุรักษ์สถาปัตยกรรมที่มองตึกอาคารเหล่านี้เป็นเพียงตึกเก่าที่มีคุณค่าต่ำกว่าอาคารรูปแบบอื่น อีกทั้งไม่มีแนวทางการพัฒนาในเชิงอนุรักษ์
กรรมสิทธิ์ที่ดินบริเวณชุมชนเจริญไชย
เดิมเป็นของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต ที่ทรงได้รับพระราชทานจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในปี พ.ศ. 2435 ต่อมากรรมสิทธิ์ที่ดินได้ตกทอดมายังพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต ทว่าเมื่อพระองค์สิ้นพระชนม์ ทรัพย์สินรวมถึงที่ดินบริเวณ เจริญไชย จังได้ตกทอดมายังพระชายา คือ หม่อมราชวงศ์พันธุ์ทิพย์บริพัตร ผู้ก่อตั้งมูลนิธิจุมภฏ-พันธุ์ทิพย์ ในปี พ.ศ. 2511 ทำให้ปัจจุบันตึกแถวบริเวณเจริญไชยอยู่ในกรรมสิทธิ์ของมูลนิธิจุมภฏ-พันธุ์ทิพย์ตั้งแต่บัดนั้นเป็นต้นมา
เกษศิรินทร์ ผลธรรมปาลิต. (ม.ป.ป.). เจริญไชย ชุมชนจีนเก่าแก่ในเยาวราช ที่กำลังถูกท้าทายด้วยการเติบโตของเมือง. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 24 พฤษภาคม 2566, จาก https://www.sarakadeelite.com/arts_and_culture/charoenchai-chinatown/.
นรุตม์ คุปต์ธนโรจน์. (2558). ย่านไชน่าทาวน์เยาวราช: พื้นที่การนำเสนออัตลักษณ์เชิงซ้อนของวัฒนธรรมความเป็นจีนในสังคมไทยร่วมสมัย. วิทยานิพนธ์อักษรศาสตรดุษฎีบัณฑิต สาขาภาษาไทย คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.
บ้านเก่าเล่าเรื่อง ชุมชนเจริญไชย. (ม.ป.ป.). (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.thailibrary.in.th/2022/04/06/baankao-lao-reung/.
worldexplorer. (2564). ชุมชนเจริญไชย ชุมชนเก่าแต่เก๋า. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก http://www.worldexplorer.co.th/journal/charoenchai-2/.
SUPAKARN PHADUNGJAI. (2564). ชุมชนเจริญไชย ในวันที่การอนุรักษ์ไม่ทันต่อการพัฒนา. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://nisitjournal.press/2021/04/15/charoenchai_urban_development/.
MGR Online. (2558). เดินเล่น “ชุมชนเจริญไชย” ชมของไหว้พระจันทร์อลังการ ในย่านขายเก่าแก่ที่สุดของเมืองกรุง. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://mgronline.com/travel/detail/9580000103097.
ศุภกิจ พิทักษ์บ้านโจด. (2563). วิถีชีวิตและพหุวัฒนธรรมในตรอกเล็กๆ ชื่อ ‘เจริญไชย’ ชุมชนเก่าแก่ย่านเยาวราช. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://becommon.co/culture/charoenchai/.
ปณัสย์ พุ่มริ้ว. (ม.ป.ป.). ชุมชนเจริญไชย : เที่ยวตลาดเครื่องกระดาษ และของไหว้เจ้า. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.nairobroo.com/travel/ชุมชนเจริญไชย-เยาวราช/.
ทนงศักดิ์ เลิศพิพัฒน์วรกุล. (2555). บ้านเก่าเล่าเรื่อง ชุมชนเมืองเจริญไชย. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://db.sac.or.th/museum/museum-detail/38.
Lek-Farmfunbook. (2563). บ้านเก่าเล่าเรื่อง ชุมชนเมืองเจริญไชย. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://news.trueid.net/detail/d0zmO34jjVlA.
ไกด์เตยหอม. (2562). บ้านเก่าเล่าเรื่อง ชุมชนเจริญไชย Unseen เยาวราช. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.trueplookpanya.com/knowledge/content/75413/-blog-blo-tratha-tra-cul-.
ปิ่นอนงค์ ปานชื่น. (2563). บ้านเก่าเล่าเรื่อง บ้านเมืองมีชีวิต. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.bangkokbiznews.com/lifestyle/862695.
Thai PBS. (2566). ส่อง GEN ใหม่เยาวราช จีนเก่าย้าย-ทุนจีนใหม่รุกคืบ. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.thaipbs.or.th/news/content/324843.
กลุ่มอนุรักษ์และฟื้นฟูย่านเจริญไชย. (2556). บันทึกเจริญไชย คนจีนสยาม. นครปฐม : พริ้นเทอรี่.
เสกสรร โรจนเมธากุล. (2556). ชุมชนรอบสถานีรถไฟฟ้าจี้ ชะลอใช้ผังเมืองรวมกทม. ฉบับล่าสุด. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 19 มิถุนายน 2566, จาก https://www.isranews.org/content-page/item/19671--ชุมชนรอบสถานีรถไฟฟ้าจี้-ชะลอใช้ผังเมืองรวมกทม-ฉบับล่าสุด-sp-1677689477.html.
ศศิธร โคมกระโทก. (2563). การเปลี่ยนแปลงของชุมชนจีน "เจริญไชย" พ.ศ.2411-2563. (รายงานวิจัย). นครปฐม: มหาวิทยาลัยศิลปากร
