ชุมชนบางหลวง (กุฎีขาว) เป็นชุมชนเก่าแก่อายุกว่า 200 ปี ตั้งแต่สมัยพระเจ้าตากสินครั้งกรุงธนบุรี กำเนิดมาจากหมู่บ้านเก่าแก่ของมุสลิม ชื่อหมู่บ้านบางหลวง อยู่บนฝั่งคลองบางหลวง (บางกอกใหญ่) ทางฝั่งทิศตะวันออก 

แต่เดิมชาวมุสลิมเหล่านั้นมีหลายเชื้อชาติ เช่น ญวณ เขมร อินเดีย เป็นส่วนหนึ่งของคนพื้นเมืองตั้งแต่สมัยสุโขทัยจนถึงสมัยกรุงศรีอยุธยา ได้มีมุสลิมต่างชาติเข้ามาค้าขายทางเรือเป็นมุสลิมนิกาย “ชีอะห์” ส่วนที่เป็นมุสลิมดั้งเดิมนิกาย “สุนนี” โดยที่ชาวกรุงศรีอยุธยาเรียกมุสลิมว่า “แขกแพ”

ก่อนกรุงศรีอยุธยาแตกครั้งที่ 2  พระยาตากได้นำทหารส่วนหนึ่งตีแหกวงล้อมออกมา เพื่อรวมพลกอบกู้เอกราชที่เมืองจันทบุรี ในขณะเดียวกันมุสลิมก็เกรงกลัวข้าศึกที่กวาดต้อนผู้คนและทรัพย์สินเป็นการใหญ่ จึงอพยพหนีภัยสงครามลงมาทางใต้ด้วยเรือแพจนถึงปากคลองบางกอกน้อย ส่วนหนึ่งก็ปักหลักอยู่แถวปากคลองบางกอกน้อย อีกส่วนหนึ่งอยู่เรียงรายตามฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาแถว บางอ้อ บางพลัดและอีกส่วนหนึ่งเลยมาถึงคลองบางกอกใหญ่ ได้ปักหลักอยู่แถวปากคลองบนฝั่งทิศตะวันออก ตรงข้ามป้อมวิชัยประสิทธิ์ ที่มุสลิมนิกายสุนนีได้พักอาศัยอยู่อย่างถาวร เป็นหมู่บ้านบางหลวงและยังมีบางส่วนที่ปลูกเรือนแพอยู่ปากคลองริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยา เพื่อค้าขายเครื่องเทศ บ้างที่เรียกมุสลิมกลุ่มนี้ว่า “แขกแพ” 

ในช่วงเวลาที่พระยาตากทำสงครามกอบกู้เอกราชจากพม่า ชายชาวมุสลิมได้อาสาเข้าไปร่วมรบจำนวนมาก ทำให้ใน พ.ศ. 2310 พระยาตากได้กอบกู้เอกราชสำเร็จและปราบดาภิเษกเป็น “สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี” และย้ายเมืองหลวงไปที่เมืองธนบุรี ขุนนางมุสลิมสุนนีที่ไปรบได้รับพระราชทานยศเป็น “เจ้าพระยาจักรี” พระยาราชบังสัน ลดหลั่นกันไปเป็นจำนวนมาก และเมื่อเจ้าพระยาจักรีถึงแก่กรรม ศพก็ถูกฝังที่มัสยิดต้นสน (มัสยิดบางกอกใหญ่)

ตลอดรัชสมัยของพระเจ้าตากสินมหาราช ชาวมุสลิมที่อพยพมาจะพำนักอยู่ที่แพโดยตลอด ผู้ชายจะทำอาชีพประมงน้ำจืด ผู้หญิงทำขนมไทยและซื้อผลไม้ตามฤดูกาลพายเรือขายตามคลองต่างๆ 

พ.ศ. 2538 ในช่วงพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชแห่งราชวงศ์จักรี (รัชกาลที่ 1) ชาวมุสลิมทั้งชีอะห์และสุนนีที่อยู่แพคลองบางหลวง (คลองบางกอกใหญ่) เริ่มไปสร้างบ้านเรือนบนบก ฝั่งชะอะห์อยู่บนฝั่งเจริญพาศน์ ฝ่ายสุนนีอยู่บนฝั่งตรงข้ามวัดหงส์ ต่อมาเรียกกันว่า “หมู่บ้านบางหลวง” ในขณะนั้นได้มีการก่อสร้างมัสยิดถือปูนทรงไทยกลางหมู่บ้าน ในชื่อ “มัสยิดบางหลวง” แต่เนื่องด้วยตัวอาคารทาด้วยสีขาว จึงถูกเรียกว่า “กุฎีขาว” โดยมีพ่อค้ามุสลิมชื่อ “โต๊ะหยี” เป็นผู้รวบรวมสมัครพรรคพวกในการก่อสร้าง

ในเวลาต่อมา การเคหะแห่งชาติได้เริ่มก่อตั้งชุมชนและออกระเบียบว่าด้วยชุมชนแออัด พ.ศ.2525 ทำให้จากหมู่บ้านบางหลวงก็ได้เปลี่ยนไปเป็น “ชุมชนกุฎีขาว” จนถึงปัจจุบันนี้

ชุมชนบางหลวง (กุฎีขาว) มีภูมิประเทศเป็นเกาะที่ล้อมรอบด้วยน้ำ มีคลองล้อมรอบ เป็นหนึ่งในชุมชนย่านกะดงจีน ชุมชนมีพื้นที่ประมาณ 20 ไร่เศษ สมัยก่อนพื้นที่นี้ถูกน้ำท่วมเป็นประจำทุกปี จนกระทั่งมีการสร้างประตูน้ำหลังวัดกัลยาณ์  ชุมชนจึงไม่น้ำท่วมอีกต่อไป

สภาพภูมิอากาศจะมีอากาศค่อนข้างร้อนชื้น มีฤดู 3 ฤดู อย่างเด่นชัด ได้แก่

• ฤดูฝน อยู่ในช่วงเดือนกลางพฤษภาคม-ตุลาคม ลมมรสุมตะวันตกเฉียงใต้พัดผ่านเข้ามาถึงก้นอ่าวไทยและมีฝนตกแผ่กระจายตามแนวร่องมรสุม ฝนจะตกมากในช่วงเดือนสิงหาคม-กันยายน 
• ฤดูหนาว อยู่ในช่วงเดือนพฤศจิกายน-มกราคม อากาศจะไม่หนาวเย็นมากเท่าภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เพราะอยู่ใต้อากาศหนาวที่พัดมายังภาคเหนือ จะเริ่มมีลมเย็นพัดจากตอนบนไปตามลุ่มน้ำเจ้าพระยาซึ่งมีความกดอากาศสูงกว่าที่อ่าวไทย เรียกลมนี้ว่า “ลมข้าวเบา” หรือ “ลมว่าว”
• ฤดูร้อน อยู่ในช่วงกุมภาพันธ์-พฤษภาคม ช่วงกุมภาพันธ์ถึงเมษายนจะมีอุณหภูมิสูงขึ้นและสูงกว่าอุณหภูมิเหนือพื้นน้ำอ่าวไทย จะมีลมพัดที่เรียกว่า “ลมตะเภา” พัดจากอ่าวไทยขึ้นไปตามลุ่มน้ำเจ้าพระยา ยิ่งในเดือนเมษายนจะอุณหภูมิสูงสุด แต่ได้รับอิทธิจากลมทะเลที่พัดช่วงบ่ายถึงเย็นทำให้อุณหภูมิภาคกลางลดความรุนแรงลง

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ คลองโรงสี หลังวัดกัลยาณ์ และถนนอรุณอมริมทร์ (ตัดใหม่)
• ทิศใต้ ติดต่อกับ คลอมบุปผาราม ชุมชนโรงคราม
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ คลองขนมบูด เอกชน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ คลองบางกอกใหญ่ วัดหงส์รัตนาราม

จากข้อมูลในวิทยานิพนธ์ “การธำรงชาติพันธ์มุสลิมในสังคม กรณีศึกษา: ชุมชนมัสยิดบางหลวง (กุฎีขาว) กรุงเทพฯ” (2549) นับเฉพาะประชากรในชุมชนกุฎีขาวมีทั้งหมด จำนวน 1,368  คน แบ่งออกเป็นประชากรชาย จำนวน 656 คน และประชากรหญิง จำนวน 712 คน มีจำนวนครัวเรือนทั้งหมด 295 ครัวเรือน

ในอดีตประชากรส่วนใหญ่ร้อยละ 80 ของพื้นที่ จะเป็นคนมุสลิมที่มีบรรพบุรุษมาตั้งรกรากแต่เดิม นอกจากนี้ยังมีกลุ่มชาวจีน ชาวไทยที่นับถือศาสนาพุทธ อาศัยอยู่ปะปนในชุมชนทั้งที่อาศัยอยู่แต่เดิมและพึ่งมาอาศัยอยู่ในลักษณะบ้านเช่า 

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: จีน

องค์กรชุมชน

คณะกรรมการมัสยิด ในทุกชุมชนอิสลามจะต้องมีคณะกรรมการมัสยิดเป็นองค์การทางการเมืองหลังในการดูแลบริหารชุมชน ตามหลักผู้นำชุมชนตามหลักศาสนาอิสลามมีตำแหน่งอยู่ 3 ตำแหน่ง ได้แก่

• อิหม่าม ผู้นำชุมชน นำละหมาด มีหน้าที่ในการนำการประกอบพิธีกรรมต่างๆ ตามหลักศาสนา การอ่านคัมภีร์กุรอาน
• คอเต็บ ทำหน้าที่บรรยายธรรม
• บิหลั่น มีหน้าที่อะซานที่แปลว่า การประกาศให้รู้ถึงเวลาทำละหมาดแล้วหรือการเชิญชวนไปทำละหมาดที่เดียวกัน เมื่อถึงเวลาละหมาดแต่ละครั้ง

การคัดเลือกผู้นำและคณะกรรมการจะใช้การลงคะแนนเสียงของชาวบ้าน ทางเขตจะมาเป็นกรรมการควบคุมการลงคะแนน โดยกรรมการทั่วไปมีวาระครั้งละ 4 ปี ส่วนกรรมการหลักหรือผู้นำชุมชนทั้ง 3 ตำแหน่ง มีวาระตลอดชีพ 

ในอดีตที่ชุมชนกุฎีขาวยังเป็นหมู่บ้าน หน้าที่ของคณะกรรมการมัสยิดจะบริหารงานดูแลชุมชนเกือบแทบทุกด้าน โดยเฉพาะ 3 ตำแหน่งที่กล่าวมาข้างต้น แต่ในปัจจุบันที่จากหมู่บ้านกลายเป็นชุมชนไปแล้วนั้น คณะกรรมการมีหน้าที่เพียงการเป็นผู้นำกิจการทางศาสนาเพียงอย่างเดียวเท่านั้น 

คณะกรรมการชุมชน เกิดจากการที่การเคหะแห่งชาติได้เริ่มก่อตั้งชุมชนและออกระเบียบว่าด้วยชุมชนแออัด พ.ศ.2525 มุ่งไปที่สลัมและหมู่บ้านทั่วกรุงเทพ 1 ปีต่อมาก็ให้มีการเลือกตั้งคณะกรรมการชุมชนนั้นๆ ครอบครัวละ 1 เสียง โดยเลือกผู้มีคะแนนมากอันดับ 1-9 เป็นมากรรมการชุมชนกุฎีขาว

พ.ศ. 2530 กทม.เข้ามาดำเนินการเพียงฝ่ายเดียวแทนการเคหะฯ และออกระเบียบว่าด้วยกรรมการชุมชน ดำเนินการให้ชุมชนกุฎีขาวเลือกกรรมการชุดใหม่ ที่มีวาระคราวละ 2 ปีจำนวนทั้ง 11 คน มีกฎให้ผู้ที่มีสิทธิ์เลือกตั้งและกรรมการ ต้องใช้ทะเบียนบ้านกับบัตรประชาชนในการลงคะแนน ด้วยการกาบัตรหย่อนลงหีบ

ภาระหน้าที่ของคณะกรรมการชุมชนคือ การแบ่งเบาภาระของคณะกรรมการมัสยิดที่คอยทำงานดูแลชุมชนครอบคลุมทุกด้านมาแต่เดิม โดยจะรับผิดชอบการจัดสรรงบอุปโภค-บริโภค ปัญหาน้ำประปา ไฟฟ้า เป็นต้น รวมถึงการติดต่อกับหน่วยงานราชการต่างๆ

แม้ทั้งคณะกรรมการมัสยิดและคณะกรรมการชุมชนจะช่วยในการร่วมมือร่วมใจในการร่วมกันจัดงานหรือดูแลงบประมาณในชุมชน เป็นต้น โดยการเปลี่ยนแปลงในชุมชนนั้นคณะกรรมการชุมชนต้องได้รับความเห็นชอบจากคณะกรรมการมัสยิดเสียก่อน บางครั้งเองรายชื่อสมาชิกจะซ้ำกันอยู่บ้างเพราะเป็นคนๆ เดียวกันอยู่ทั้ง 2 หน่วยงาน 

องค์กรและสมาคม

สมาคมชาวหมู่บ้านบางหลวงผู้บำเพ็ญประโยชน์ (ส.บ.ป.) หรือที่คนในชุมชนเรียกกันติดปากว่า “สมาคมบางหลวงฯ” แต่เดิมเคยเป็น “ชมรมลูกบางหลวง” มาก่อนและก่อตั้งในปี พ.ศ. 2517 โดยกลุ่มเด็กหนุ่มสาวรุ่นใหม่ที่รวมตัวกันเพื่อเป็นตัวกลางติดต่อกับหน่วยงานราชการเพื่อดูแลหมู่บ้าน แบ่งเบาภาระราชการ มีหน้าที่ประสานงานกับหน่วยงานดังกล่าว เพื่อแจ้งเหตุขัดข้องและร้องเรียนในเรื่องที่ต้องการความสะดวกจากทางราชการ ทว่าช่วงเวลานั้นยังไม่ได้รับการยอมรับเพราะเป็นเพียงชมรมติดต่อขอเบิกสิ่งต่างๆ ลำบาก จึงมีความคิดในการจัดตั้งสมาคมขึ้นและกลายเป็นสมาคมชาวหมู่บ้านบางหลวงผู้บำเพ็ญประโยชน์ในปี พ.ศ. 2520 

เริ่มแรกสมาคมมีกรรมการ 25-30 คน กำหนดเลือกตั้ง 2 ปีต่อครั้ง รับสมาชิกเฉพาะชาวมุสลิมเท่านั้น แต่การเข้ามาของเคหะสถานแห่งชาติที่เปลี่ยนจะหมู่บ้านบางหลวงไปเป็นชุมชนกุฎีขาว การมีส่วนสำคัญในชุมชนของสมาคมลดลงไปมาก เนื่องจากบทบาทของสมาคมไปซ้ำซ้อนกับคณะกรรมชุมชน ส่งผลให้ปัจจุบันสมาคมนี้ไม่มีบทบาทอะไรเลย เหลือเพียงแต่จ่ายรายได้ให้แก่ผู้เป็นสมาชิกยามป่วยไข้และเสียชีวิตเท่านั้น

มูลนิธิทองทศฯ มีชื่อเต็มว่า “มูลนิธิทองทศไวทยานนท์เพื่อการศึกษาและสาธารณประโยชน์” ก่อตั้งโดยนายสวง เซนสาส์น โดยได้รับความร่วมมือจากนายทวยเทพ ไวทยานนท์ และทุนจากหนังสือพิมพ์ไทยรัฐ จดทะเบียนในวันที่23 เมษายน 2540

จุดประสงค์นั้น เริ่มแรกเปิดเป็นสถานรับเลี้ยงเด็กบนที่ดินของนายทองทศ ไวทยานนท์ ณ ชุมชุมกุฎีขาว ต่อมาจึงมีการขยับขยายเนื้อที่ จนสร้างเป็นครั้งที่ 3 ได้มีการเปิดตัวตึกใหม่บนที่ดินกรมธนารักษ์ โดยได้ผู้แทนจากสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ เสด็จแทนพระองค์มาทำพิธีเปิดและนำชื่อย่อของพระองค์มาติดแสดงบนยอดตึก

ปัจจุบันมูลนิธิกลายเป็นองค์กรอิสระเต็มตัว ไม่ขึ้นกับชุมชนกุฎีขาวอีกต่อไป แต่ก็ยังมีบทบาทกับทางชุมชนอยู่ มีโครงการหรืองานมากมายภายใต้การดำเนินงานของมูลนิธิ เช่น งานวันเด็กของชุมชนที่จะจัดกันที่มูลนิธิทองทศฯ โครงการกองทุนการศึกษาเด็กกำพร้าภายในชุมชนที่ไม่จำกัดศาสนา โครงการช่วยเหลือผู้พิการในลักษณะการช่วยเหลือค่าครองชีพเป็นรายเดือน และกองทุนบริจาคหีบศพที่ช่วยเหลือคนในครอบครัวชุมชนกุฎีขาวเมื่อถึงแก่กรรมที่มีฐานะยากจน เป็นต้น

พิธีประจำวัน

การละหมาด 5 เวลา คำว่า “ละหมาด” มาจากภาษาอาหรับว่า “อัศ-เศาะ-ลาต”  แปลว่า ดุอาห์หรือขอพร เป็นการแสดงความเคารพต่อพระอัลเลาะห์ทั้งกายทั้งจิตใจ โดยแบ่งการละหมาดเป็น 5 ช่วงเวลา คือ ตีห้า (สุโบ๊ะ) เที่ยงครึ่ง (ดูริ) บ่ายสามโมงครึ่ง (อัรชริ) หกโมงครึ่ง (มักฆริบ) และทุ่มครึ่ง (อิชา)

เมื่อถึงเวลาละหมาดแต่ละช่วงเวลา ชาวบ้านจะได้ยินเสียงอะซานจากบิหลั่นดังไปทั่วหมู่บ้าน เป็นสัญญาณในการเตรียมตัว โดยก่อนการละหมาด ชาวมุสลิมจะต้องอาบน้ำละหมาดเพื่อชำระร่างกายและใจให้บริสุทธิ์ และไม่ให้ชายหญิงถูกตัวกันเป็นอันขาด ในชุมชนนี้ฝ่ายหญิงจะอาบน้ำมาจากที่บ้าน ฝ่ายชายจะอาบน้ำจากที่บ้านหรือที่อาบน้ำละหมาดหลังมัสยิด

การละหมาดภายในมัสยิดบางหลวง ฝ่ายชายและหญิงจะแยกส่วนกัน โดยมีส่วนกั้นเป็นม่านสีเขียวระหว่างกลางโถงมัสยิด สาเหตุที่ต้องแยกละหมาดชาวบ้านเชื่อว่าเพื่อความเป็นสมาธิที่สุด เพราะท่าละหมาดบางท่าอาจไม่เรียบร้อย สมควรแยกส่วนกันจะได้มีจิตเป็นสมาธิมุ่งถึงแต่พระอัลเลาะห์องค์เดียวเท่านั้น โดยหันทิศไปทางเดียวกับมัสยิดอัลหะรอม ที่ตั้งของกะอุบะฮุในนครเมกกะ ซาอุดีอาระเบีย เพื่อความเป็นเอกภาพของชาวมุสลิม

นอกจากนี้ในช่วงก่อนการละหมาด เป็นช่วงเวลาที่ผู้คนในชุมชนหลั่งไหลเข้ามา มีโอกาสพบปะพูดคุยกันและแลกเปลี่ยนเรื่องราวกัน ทำให้ต่างฝ่ายต่างทราบข่าวสารซึ่งกันและกันได้

พิธีรอบปี

การถือศีลอด มาจากภาษาอาหรับว่า “อัศ-ศิยาม” การละ การงดเว้น การระงับยับยั้ง การถือศีลอดจึงหมายถึงการงดเว้นจากการบริโภคอาหาร เครื่องดื่ม การร่วมสังวาส การรักษาอวัยวะทุกส่วนให้พ้นจากการทำชั่วทั้งทางกายกรรม วจีกรรม มโนกรรม ตั้งแต่ตอนที่แสงอาทิตย์ขึ้นถึงช่วงดวงอาทิตย์ตก ตลอดเดือนรอมฎอนตามหลักศาสนาอิสลาม การถือศีลอดหรือที่ชาวบ้านจะเรียกกันติดปากว่า “การถือบวช” มีจุดประสงค์เพื่อฝึกฝนมุสลิมให้กายวาจาใจอยู่ในความสำรวม เกิดความหนักแน่น อดทน และเสียสละ ทำให้มีโอกาสเข้าใจความรู้สึกและความหิวโหยของผู้ที่ยากจน เพื่อที่จะได้เกิดจิตใจที่เมตตาเผื่อแผ่ในการบริจาคแก่ผู้ที่เดือดร้อนและหิวโหย ในช่วงถือศีลอดจะเป็นช่วงเวลาพิเศษของปีที่ชาวบ้านชุมชนกุฎีขาวต้องปรับเปลี่ยนไปจากช่วงเวลาปกติ จะตื่นตอนตี 4 เพื่อกินช้าวก่อนเวลาตี 5 ในช่วงกลางคืนร้านค้าจะเปิดกันมาก บางร้านจะเปิดขายจนสว่าง

วันอิดิ้ลฟตรี (วันออกบวช) ชาวบ้านจะเรียกว่า “วันอีดเล็ก” เป็นวัดรวมญาติพี่น้องจากต่างถิ่น โดยจะเริ่มละหมาดในช่วงเช้ารับประทานอาหารที่ชาวบ้านจัดมาทำบุญร่วมกันเป็นมื้อแรกก่อนออกบวช จากนั้นจะแจก “ซะกาต” อาจเป็นเงิน ขนม หรือสิ่งของต่างๆ ให้กับเด็กทั้งมุสลิมทั้งพุทธในชุมชน  ส่วนคนมุสลิมอีกส่วนหนึ่งจะไปร่วมทำพิธีสวดให้กับคนตาย ญาติที่มาจากไกลๆ จะนำน้ำกับดอกไม้ไปรดหน้าหลุมศพผู้ตาย มีการขอให้พระเจ้าอภัยให้แก่บรรพบุรุษตน ถือว่าเป็นกิจกรรมพิเศษที่เกิดขึ้นเฉพาะคนมุสลิมชุมชนมัสยิดบางหลวงแห่งนี้โดยเฉพาะ

วันอิดิ้ลอัฎฮา (วันฉลองฮัจย์) เรียกสั้นๆ ว่า “วัดอีดใหญ่” แม้จะมีพิธีกรรมโดยรวมคล้ายกับวันอิดิ้ลฟตรี แต่วันนี้จะมีพิธีกรรมเชือดวัว “กุรบาร” เพื่อแจกให้กับชาวมุสลิมในชุมชนทุกคน โดยจะกระทำทุกวันที่ 10 เดือน 12 ตามปฏิทินอาหรับทุกปี 

ตามตำนานความเชื่อกล่าวว่า พระผู้เป็นเจ้าต้องการทดสอบความศรัทธาของนบีอิบรอฮีม จึงมาเข้าฝันเขาและให้นำลูกชายไปเชือดเป็นพลีบนยอดเขา ซึ่งนบีอิบรอฮีมก็ทำตามนั้น ทว่าก่อนที่เขาจะเชือดลูกชาย พระผู้เป็นเจ้าจึงได้เข้ามาห้ามและให้นำวัว แพะ และสัตว์อื่นๆ ตามบัญญัติมาเชือดเป็นพลีสำหรับพระองค์แทน

งานเมาลิดินนบี (งานเมาลิด) งานเฉลิมฉลองเนื่องในวันคล้ายวัดเกิดของท่านนบีมูฮัมหมัด แบ่งการจัดออกเป็น 2 แห่ง คือ

• งานที่สวนอัมพร เป็นงานสรรเสริญนบีครั้งที่ยิ่งใหญ่ของคนมุสลิมที่จัดขึ้นในทุกปี มีคนมุสลิมจากทั่วทุกภาคเข้ามาออกร้านขายสินค้า ถือเป็นโอกาสนี้ในการพบปะผู้นำชุมชนจากมัสยิมต่างๆ ทั่วประเทศ
• งานที่จัดในชุมชนกุฎีขาว จะจัดอยู่เยื้องๆ สวนอัมพรในทุปีตามที่คณะกรรมการชุมชนกำหนดขึ้น โดยมัสยิดเจ้าภาพจะส่งคำเชิญแขกจากมิสยิดที่อื่นๆ มาทำบุญทางศาสนาร่วมกันในมัสยิด

งานออกร้าน จะถูกกำหนดขึ้นโดยคณะกรรมการมัสยิด จะจัดขึ้นในทุกๆ มัสยิดเพื่อนำรายได้ที่จากงานนี้ไปทำการกุศลในการบรรลุวัตถุประสงค์ตามแต่ปีนั้นๆ เช่น เพื่อหาทุนซ่อมแซมมัสยิดหรือหาทุนเข้าสถาบันอิสลามให้แก่เด็กๆ ในแต่ละชุมชน เป็นต้น ในทุกปีจะมีการพิมพ์คูปองจำหน่ายให้คนในชุมชนและมัสยิดอื่นๆ เชิญให้มาเที่ยวงานด้วยกัน

ในชุมชนกุฎีขาว พวกเขาจะช่วยกันออกร้านค้าต่างๆ เพียงเฉพาะภายในชุมชนก็มีไม่ต่ำกว่าปีละ 40 ร้าน ขายจำพวกอาหารอิสลาม ลูกชิ้น ก๋วยเตี๋ยว ฯลฯ ทั้งร้านค้าของคนในและคนนอกชุมชน จำนวนเงินทุนและรายได้ทั้งหมดนี้จะอุทิศให้แก่งานเพื่อการกุศล

งานกวนข้าวอาซุรอ บ้างเรียกว่า “งานบุญกวนข้าวบุโบร์” หรือ “งานกวนข้าวทิพย์” ตามตำนานเล่าว่า ในสมัยที่น้ำจะท่วมโลก “นบีน๊วะ” ได้รับสัญญาณจากพระเจ้าเกี่ยวกับน้ำจะท่วมโลก ให้ประกาศแก่ชาวโลกว่าจะต่อเรือลำใหญ่ บรรทุกคนและสัตว์ทุกชนิดทั้งตัวผู้ตัวเมียอย่างละคู่ไปด้วย จนกระทั่งเกิดน้ำท่วมโลกและน้ำก็ลดลง 

ในเรือมีทั้งไก่ เผือก มันทุกชนิด งาทุกชนิด มะพร้าว เหลืออยู่ในเรือมาก นบีน๊วะจึงนำไก่และถั่วงาทุกชนิดมากวนรวมเป็นเนื้อเดียวกัน เพื่อให้แบ่งจะได้ทั่วๆ กันรวมถึงท่านศาสดาด้วย

งานนี้จัดขึ้นในเดือนมุฮัรรอนซึ่งถือเป็นวันปีใหม่ของคนมุสลิม คนมุสลิมในชุมชนกุฎีขาวจะมาช่วยลงแรงกันกวนส่วนประกอบอาหารที่ใส่ คือ เนื้อไก่ เผือก มันเทศ มันสำปะหลัง งา มะพร้าว ฯลฯ ลงรวมไปในกระทะใบใหญ่ กวนให้สุกจนแห้งเป็นเนื้อเดียวกัน โดยไม่มีใครบังคับให้กวนทีเดียวกันทั้งชุมชน ใครอยากมากวนก็มากวนได้ในระยะเวลาในเดือนดังกล่าว

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

มัสยิดบางหลวง (กุฎีขาว) มัสยิดนี้ก่อสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 1 สาเหตุเกิดจากมัสยิดบางกอกใหญ่มีแห่งเดียว การประกอบศาสนกิจสถานที่คงไม่พอ พ่อค้ามุสลิมชื่อ “โต๊ะหยี” จึงรวบรวมสมัครพรรคพวกในการก่อสร้างมัสยิดแห่งนี้ อาคารมัสยิดเป็นสถาปัตยกรรมก่ออิฐถือปูนขาวจึงเรียกว่า “กุฎีขาว” หรือมัสยิดบางหลวง

มัสยิดแห่งนี้ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์หลายครั้ง มีการสันนิษฐานว่า สร้างขึ้นใหม่ในสมัยรัชกาลที่ 3 เนื่องจากรูปแบบสถาปัตยกรรมคล้ายพระอุโบสถและพระวิหารทรงไทยซึ่งเป็นรูปแบบพระราชนิยมในสมัยนั้น 

โดยอาคารมีการประยุกต์และเปลี่ยนแปลงพื้นที่ใช้สอยรวมถึงการประดับตกแต่งที่เหมาะสมและสอดคล้องกับท้องถิ่น ทำให้ที่นี่เป็นมัสยิดแห่งเดียวนับได้ว่าเป็น “มัสยิดก่ออิฐถือปูนแห่งเดียวในโลกที่เป็นทรงไทยทั้งหลัง” โดยไม่ทำตามพิมพ์นิยมมัสยิดทั่วไป ส่วนตัวอาคารที่เป็นปูนทาสีขาวล้วน ขณะที่ส่วนที่เป็นไม้ทาสีเขียว

มัสยิดตั้งหันหน้าไปทางทิศตะวันออก หันไปทางมัสยิดอัลหะรอม ที่ตั้งของกะอุบะฮุในนครเมกกะ ซาอุดีอาระเบีย บันไดทางขึ้นมีทั้ง 2 ข้างเป็นลวดลายศิลปไทยพลสิงห์และบังขั้น พื้นหน้ามุขปูด้วยกระเบื้องซีเมนต์

ภายในมีซุ้มประชุมทิศ (มิหร็อบ) และแท่นแสดงธรรมมาสน์ (มิมบัร) มีแผ่นไม้ที่แกะสลักโองการในพระคัมภีร์อัลกุรอานประดิษฐานเป็นภาษาอาหรับนูนลอยอยู่ภายในซุ้ม จนดูเป็นซุ้มวิมานก่ออิฐถือปูนปิดทอง ทำให้ส่วนด้านบนหรือหน้าบันทรงวิมาน 3 ยอด ผสมลวดลายปูนปั้นของศิลปะทั้ง 3 ชาติ ได้แก่ กรอบหน้าบันจากศิลป์ไทย เป็นเครื่องลำยองประดับห้ามลายไว้บนยอด ใบหน้าบันจากศิลป์ฝรั่ง เป็นปูนปั้นลายก้านแย่งใบฝรั่งเทศ และดอกเมาตาลจากศิลป์จีน นำมาประดับอยู่กรอบประตูและหน้าต่างทุกบานในมัสยิด

แท่นแสดงธรรมมาสน์ (มิมบัร)เคยมีการซ่อมแซมแทนของเดิมที่ชำรุดโดยเจ้าสัวพุก พ่อค้ามุสลิมชาวจีนต้นตระกูลพุกภิญโญ ตรงกับรัชสมัยของรัชกาลที่ 6 จนกลายเป็นอย่างที่กล่าวไปข้างต้น

แม้ว่าตัวอาคารจะสร้างเป็นทรงไทย แต่ผู้สร้างได้สอดแทรกหลักการทางศาสนาอิสลามไว้ด้วย สังเกตได้จากมีเสาค้ำยันชายพาไล จำนวน 30 ต้น เท่ากับบทบัญญัติในคัมภีร์อัลกุรอานทั้ง 30 บท ห้องละหมาดมี 12 หน้าต่าง 1 ประตู รวมเป็น 13 ช่อง เท่ากับกฎละหมาด 13 ข้อ และแบ่งพื้นที่แยกไว้สำหรับหญิงและชาย เนื่องจากห้ามละหมาดร่วมกัน ด้วยส่วนกั้นที่เป็นม่านสีเขียวระหว่างกลางโถงมัสยิด

มัสยิดแห่งนี้ถูกใช้ในงานหรือพิธีที่สำคัญของชุมชนกุฎีขาว เช่น การละหมาด เป็นต้น และด้วยสถาปัตยกรรมของมัสยิดที่เป็นทรงไทย ทำให้มีบางครั้งที่คนต่างถิ่นจะเข้าใจผิดว่าเป็นวัดไทยบ้าง

ภาษาที่มุสลิมในชุมชนกุฎีขาวใช้กันมีอยู่ 2 รูปแบบได้แก่

แบบแรก ภาษาไทยกลางที่ใช้ในชีวิตประจำวัน จะใช้ในการติดต่อสื่อสารกันระหว่างชุมชนหรือติดต่อกับหน่วยงานที่เป็นทางการภายนอก ซึ่งเป็นไปตามบริบทแวดล้อมในสังคมเมือง

แบบที่สอง ภาษาที่ใช้ในพิธีในพิธีกรรม แบ่งได้อีก 2 ลักษณะ คือ

• ภาษาในพิธีกรรมที่ใช้ในชีวิตประจำวัน เป็นลักษณะคำศัพท์ที่ใช้เรียกในรูปแบบต่างๆ ของการประกอบศาสนกิจประจำวัน เช่น อะซาน ละหมาด เป็นต้น หรือคำศัพท์ทักทาย “สลาม” คำศพท์เรียกตำแหน่งผู้นำคณะกรรมการมัสยิด รวมทั้งวันสำคัญของศาสนาอิสลาม ซึ่งเป็นคำศัพท์ที่ชาวบ้านใช้ในชีวิตประจำวันหรือใช้ควบคู่ไปกับภาษาไทยกลาง
• ภาษาที่ใช้ระหว่างช่วงพิธีกรรม คือบทอ่านในคัมภีร์กุรอานที่เป็นภาษาอาหรับ ซึ่งใช้ในการประกอบพิธีทางศาสนาในโอกาสต่างๆ ผู้ที่อ่านนั้นจำเป็นต้องผ่านการเรียนศาสนามาแล้วเท่านั้นถึงจะอ่านได้ ซึ่งไม่ได้ถูกจำกัดไว้แค่เฉพาะในสถาบันสอนศาสนาประจำชุมชนเท่านั้น พ่อแม่ผู้รู้และเรียนมากสามารถอ่านให้ลูกฟังได้ด้วย

ด้านการเมืองการปกครอง:

คณะกรรมการมัสยิดจะบริหารงานดูแลชุมชนเกือบแทบทุกด้าน ไม่ว่าจะพิธีทางศาสนาหรือการอุปโภค-บริโภค เป็นต้น แต่หลังการเข้ามาของการเคหะแห่งชาติ ทำให้บทบาทของคณะกรรมการมัสยิดมีเพียงแต่การเป็นผู้นำทางศาสนาภายในชุมชนเท่านั้น ส่วนคณะกรรมการชุมชนจะเป็นผู้ประสานงาน ร่วมมือ และประชุมกับองค์กรภาครัฐ เช่น สำนักงานเขตธนบุรี และเอกชนในด้านการท่องเที่ยว จึงทำให้ชุมชนพัฒนาและเข้มแข็งขึ้น ทั้งยังมีการร่วมมือและมีส่วนร่วมกับชุมชนอื่นในแขวงวัดกัลยาณ์ในการพัฒนาเป็นไปได้ด้วยดี

ด้านสังคมและประชากร:

สมัยก่อนที่แหล่งน้ำยังอุดมสมบูรณ์ ชาวบ้านในหมู่บ้านคลองหลวงจะทำอาชีพประมงน้ำจืด หรือที่เกี่ยวกับการทำอุปกรณ์ประมง ขายเครื่องเทศที่รับมาจากเรือใหญ่พ่อค้าชาวอินเดีย หรือเป็นช่างไม้ ส่วนผู้หญิงจะค้าขายขนมหรืออาหารในชุมชนเป็นส่วนใหญ่

ปัจจุบันวิถีชีวิตผู้คนในชุมชนกุฎีขาวเปลี่ยนไปอย่างสิ้นเชิง เมื่อมีถนนอรุณอมรินทร์ตัดผ่าน การคมนาคมเข้า-ออกหมู่บ้านสะดวกขึ้น ผู้คนในชุมชนจะมีอาชีพค้าขายเน้นขายให้กับคนในชุมชน มีการรับจ้างทำริบบิ้นที่ใช้กับพวงมาลัยส่งไปขายที่ปากคลองตลาด รับจ้างเด็ดขั้วพริก รับทำขนมเทียนในวันตรุษจีนหรือสารทจีนหรือในวันสำคัญต่าง ๆ แม้จะมีอาชีพที่พวกเขาทำจะดูเป็นอาชีพที่ไม่เหมาะกับมุสลิมควรจะทำ แต่ชาวบ้านส่วนใหญ่กลับเห็นว่าเป็นเรื่องการขายเพื่อความอยู่รอดและไม่เข้าไปยุ่งเกี่ยวแก่กัน

ส่วนกลุ่มคนที่ออกไปทำงานนอกชุมชนก็เพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ เพราะระดับการคมนาคมและระดับการศึกษาของคนรุ่นใหม่ก้าวหน้าขึ้น เปิดโอกาสให้การเปิดโอกาสทางสังคมกว้างขึ้น จนคนในชุมชนต้องการให้บุตรหลานรุ่นใหม่ได้เรียนสูง ๆ เพื่อจะได้หางานดี ๆ เลี้ยงตัวเองได้ จนมีวัยรุ่นเรียนได้ระดับปริญญามีมากขึ้น

ขณะเดียวกันก็มีชาวอีสานอพยพเข้ามาทำงานในกรุงเทพฯ ซึ่งโดยมากจะทำงานที่ปากคลองตลาด เช่น รับจ้างเข็นรถผัดหรือทำบายศรี อีกส่วนยังทำงานให้กับ กทม. อีกด้วย เป็นต้น จนเริ่มมีการสร้างบ้านเช่าให้คนมาเช่าอยู่อาศัยตั้งแต่ปี พ.ศ. 2514 โดยคนกลุ่มนี้จะอยู่รวมตัวกันเป็นสัดส่วนโดยเฉพาะบริเวณซอยด้านหลังระหว่างท่าน้ำสะพานยาวกับท่าน้ำกุฎีขาว

กลุ่มคนชาวอีสานในปัจจุบันถือเป็นสัดส่วนประชากรส่วนใหญ่พอสมควรในชุมชนกุฎีขาว เมื่อเทียบกับจำนวนประชากรมุสลิม และมีแนวโน้มเพิ่มมากขึ้น ขณะที่คนมุสลิมพื้นถิ่นเองก็มีสัดส่วนจำนวนประชากรในการครอบครองพื้นที่ในชุมชนลดลงจากอดีต จากเหตุผลที่กล่าวมาข้างต้น

ชุมชนกุฎีขาวเป็นหนึ่งในชุมชนแขวงวัดกัลยาณ์ และเป็นส่วนหนึ่งของย่านกะดีจีนที่เป็นย่านประวัติศาสตร์ที่มีความเก่าแก่ที่สุดแห่งหนึ่งของกรุงเทพฯ ประกอบด้วยชุมชนเล็ก ๆ 6 ชุมชน ได้แก่ ชุมชนวัดกัลยาณ์ ชุมชนกุฎีจีน ชุมชนวัดประยุรวงศ์ ชุมชนบุปผาราม ชุมชนกุฎีขาว และชุมชนโรงคราม ซึ่งคงความหลากหลายทางมรดกวัฒนธรรมของ 3 ศาสนา 4 ความเชื่อ (พุทธเถรวาท พุทธมหายาน คริสต์ และมุสลิม) และอยู่ร่วมกันมาอย่างสงบสุขตั้งแต่สมัยกรุงธนบุรีจวบจนปัจจุบัน 

ธนภัทร์ ลิ้มหัสนัยกุล. (2562). มัสยิดบางหลวง. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก https://readthecloud.co/bang-luang-mosque/

มุสลิมไทยโพสต์. (ม.ป.ป.). ประวัติของมัสยิดบางหลวง มัสยิดทรงไทยหนึ่งเดียวในโลก. (ม.ป.ป.). (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก https://news.muslimthaipost.com/

วิภาวี พงษ์ปั่น. (2549). การธำรงชาติพันธ์มุสลิมในสังคม กรณีศึกษา: ชุมชนมัสยิดบางหลวง (กุฎีขาว) กรุงเทพฯ (วิทยานิพนธ์ ปริญญาศิลปศาสตรบัณฑิต). กรุงเทพฯ. มหาวิทยาลัยศิลปากร. สืบค้นเมื่อวันที่ 10 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก http://www.sure.su.ac.th/

ศูนย์ข้อมูลกลางทางวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม. (2555). มัสยิดบางหลวง (กุฎีขาว). (ออนไลน์). สืบสืบค้นเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก http://www.m-culture.in.th/

สยาม ยิ้มบัว. (2558). การพัฒนาเส้นทางท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรมโดยใช้ระบบภูมิสารสนเทศ กรณีศึกษาพื้นที่ชุมชนแขวงวัดกัลยาณ์ เขตธนบุรี กรุงเทพมหานคร (งานวิจัย). (ออนไลน์). กรุงเทพฯ. มหาวิทยาลัยราชภัฏธนบุรีสืบค้นเมื่อวันที่ 10 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก http://cms.dru.ac.th/

สำนักศิลปะและวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา. (2550). บทสรุปสำหรับผู้บริหาร การศึกษาองค์ความรู้และแนงทางการพัฒนาการท่องเที่ยวแบบยั่งยืนย่านกุฎีจีนและพื้นที่เกี่ยวเนื่อง เขตธนบุรี. (ออนไลน์). สืบสืบค้นเมื่อวันที่ 11 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก https://culture.bsru.ac.th/