ประวัติความเป็นมาหมู่บ้านน้ำหมัน ที่มาของคำว่า “น้ำหมัน” เดิมเป็นป่าดงดิบมีต้นไม้ขนาดใหญ่เป็นจำนวนมาก ผู้อาวุโสเล่าว่า ภูเขาที่เป็นต้นน้ำลำห้วยมีต้นไม้ชนิดนึ่ง ชื่อต้นหมัน เป็นไม้ขนาดใหญ่อยู่ข้างลำห้วย และน้ำจากลำห้วยไหลผ่านไปยังหมู่บ้านต่าง ๆ ในตำบลน้ำหมัน ชาวบ้านจึงได้ตั้งชื่อว่า “บ้านน้ำหมัน” การตั้งถิ่นฐานของบ้านน้ำหมัน หมู่ที่ 3,5,9 เป็นหมู่บ้านดั้งเดิมของตำบลน้ำหมัน การตั้งถิ่นฐานอพยพ เนื่องจาก ตำบลน้ำหมัน เป็นชุมชนดั้งเดิม ต่อมาประชากรก็ได้เพิ่มจำนวนมากขึ้น การบริหารจัดการหมู่บ้านไม่ทั่วถึงจึงได้แยกหมู่บ้านออกมาจากหมู่ที่ 3 อีกสองหมู้บ้านคือ บ้านน้ำหมัน หมู่ที่ 5 และหมู่ 9 ในปัจจุบัน 

ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมตำบลน้ำหมันยังมีความอุดมสมบูรณ์ไปด้วยทรัพยากรธรรมชาติ เช่น ป่าไม้ เป็นป่าดงดิบ มีไม้เบญจพรรณจำนวนมาก ต้นไม้ขนาดใหญ่มีอยู่มากมาย เป็นที่อาศัยของสัตว์ป่านานาชนิด เช่น เสือ หมี เก้ง กวาง หมูป่า ชะนี ค่าง ลิง เป็นป่าไม้ที่อุดมสมบูรณ์และเป็นแหล่งต้นน้ำลำธารด้วย ทรัพยากรธรรมชาติในเขตตำบลน้ำหมันที่เกิดขึ้น และเป็นอยู่เองตามธรรมชาติ เช่น ดิน น้ำ ป่าไม้ สัตว์ป่า พืชสมุนไพร ของป่า ทรัพยาการดิน ในตำบลน้ำหมันสภาพพื้นที่ส่วนใหญ่จะเป็นที่ราบและมีเนินเขาเตี้ย สูงสลับกันพื้นที่ราบจะเป็นดินร่วนจึงเหมาะในการทำนาปลูกข้าว ที่เป็นเนินเขาเป็นดินลูกรัง เหมาะในการปลูก พืชไร่ เช่น ข้าวโพด ถั่ว ที่เป็นภูเขาสูงจะเป็นพื้นที่ในการปลูกป่าทรัพยากรน้ำในตำบลน้ำหมันมีแหล่งน้ำใหญ่ ๆ คือห้วยน้ำลี ห้วยน้ำหมัน ที่ไหลผ่านหมู่บ้าน มีปริมาณน้ำค่อนข้างน้อย ทางราชการองค์การบริหารส่วนตำบลน้ำหมัน ได้พยายามจัดสรรงบประมาณในสร้างเหมือง ฝาย คลอง ขุดลอกคลองน้ำ เพื่อการเกษตร และโครงการพัฒนาแหล่งน้ำกินน้ำใช้ทั้งอุปโภคบริโภค ทั้งนี้ โครงการต่าง ๆ ขององค์การบริหารส่วนตำบล จัดสรรงบประมาณลงไปยังหมู่บ้านต่าง ๆ โดยพยายามกระจายอย่างทั่วถึง

ประชากรตำบลน้ำหมันมีความเป็นอยู่แบบสังคมชนบทเรียบง่าย มีความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ประชากรบ้านน้ำหมันทั้ง 3 หมู่บ้าน ได้แก่ หมู่ 3, 5, 9 มีประชากรทั้งหมด 2,440 คน มีจำนวนครัวเรือนทั้งหมด 646 ครัวเรือน ประชากรส่วนใหญ่ตั้งถิ่นฐานอยู่สองฝั่งลำห้วยน้ำหมันและเรียงรายตามถนน ประกอบอาชีพ ทำนา ทำไร่ ทำสวน การปศุสัตว์ การประมง 

ประชาชนในตำบลน้ำหมันส่วนใหญ่จะประกอบอาชีพทางด้านการเกษตร ซึ่งเศรษฐกิจของตำบลน้ำหมัน ขึ้นอยู่กับการทำงาน ทำไร่ ทำสวน รับจ้าง เลี้ยงสัตว์ จากการบอกเล่าว่า เมื่อได้ผลผลิตจากนา ไร่ สวนและเลี้ยงสัตว์จะมีพ่อค้าเร่หาซื้อสินค้าจากชาวบ้านในราคาถูก เนื่องจากการนำสินค้าไปขายยังตลาด เมื่อหักค่าใช้จ่ายในการขนส่งแล้วก็จะเหลือเล็กน้อยจึงขายที่บ้าน ตลาดที่รับซื้อสินค้าจากนาจากไร่ของชาวบ้านคือ ตลาดท่าเสา อำเภอเมือง จังหวัดอุตรดิตถ์ สัตว์เลี้ยง เช่น โค กระบือ สุกร จะมีพ่อค้าไปรับซื้อจากเกษตรถึงบ้าน แต่ราคานั้นผู้ซื้อมักจะตั้งราคาให้ นอกจากนั้นยังมีของป่าที่ชาวบ้านไปหามาได้แล้วนำมาขายในหมู่บ้านและที่ตลาดท่าเสาสภาพเศรษฐกิจชุมชนน้ำหมันในอดีต

ประชาชนในหมู่บ้านน้ำหมันส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธและปฏิบัติกิจกรรมและประกอบพิธีกรรมทางศานาที่สำคัญได้แก่ วัด และสำนักสงฆ์ในแต่ละหมู่บ้านที่ประชาชนร่วมกันสร้างขึ้นมา เมื่อจัดพิธีกรรมทางพุทธศาสนาก็ได้มารวมกันที่วัด โดยมีพระสงฆ์เป็นผู้ให้คำแนะนำสั่งสอนประชาชน สำหรับสถานที่ประกอบพิธีทางพุทธศาสนาประจำหมู่บ้าน คือ วัดน้ำหมัน

ประเพณี

ทำบุญขึ้นบ้านใหม่ ชาวบ้านในหมู่บ้านที่สร้างบ้านใหม่แล้วเสร็จ มักทำพิธีขึ้นบ้านใหม่ตามความเชื่อถือที่ปฏิบัติกันมาของบรรพบุรุษ เช่น เอาที่นอน หมอน โอ่งน้ำ ข้าวเปลือก ข้าวสารขึ้นตามฤกษ์ที่ผู้สูงอายุในหมู่บ้านหาฤกษ์ให้เมื่อทำพิธีดังกล่าวเสร็จแล้วก็ถือว่าได้ขึ้นอยู่บ้านหลังนี้แล้ว เพื่อให้เป็นสิริมงคลยิ่งขึ้นจะไปนิมนต์พระสงฆ์มาเจริญพุทธมนต์ ช่วงเช้าหรือเย็นก็ได้ ถ้าเจริญพระพุทธมนต์ช่วงเวลาเช้าก็ตักบาตรไปพร้อมกัน แต่ถ้าเจริญพระพุทธมนต์ช่วงเวลาเย็นก็ตักบาตรตอนเช้า เมื่อพระสงฆ์ฉันท์ภัตตาหารเสร็จแล้วก็ให้พระสงฆ์ชะยันโต และเจิมประตูห้องนอน ส่งพระสงฆ์กลับวัดเป็นเสร็จพิธี

ทำบุญแต่งงาน การแต่งงานนี้ บางงานก็นิมนต์พระสงฆ์มาประกอบพิธี เช่น ตักบาตรเจริญพระพุทธมนต์นิยมสวดในช่วงเช้า เสร็จแล้วก็ถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ คู่บ่าวสาวรับน้ำพระพุทธมนต์จากพระสงฆ์ พระสงฆ์เจิมหน้าคู่บ่าวสาว ทำบุญประเคนไทยธรรมแด่พระสงฆ์ พระสงฆ์ให้พรเป็นเสร็จพิธี

ทำบุญงานศพ เมื่อมีคนในบ้านเสียชีวิตจะมีการบำเพ็ญกุศลอุทิศแด่ผู้ที่ล่วงลับ สถานที่ตั้งศพบำเพ็ญกุศลนั้นมี 2 แห่ง คือ ตั้งศพที่บ้านหรือวัด ก็แล้วแต่ความพอใจของเจ้าภาพ ถ้าเลือกตั้งศพที่บ้านก็จะประกอบพิธีดังนี้ ช่วงเย็นนิมนต์พระสงฆ์ จำนวน 4 รูป บางงานก็นิมนต์ 8 รูป ทั้ง 4 รูปชุดเล็ก 8 รูปชุดใหญ่ มาสวดพระอภิธรรม เจ้าภาพจะกำหนดวันเผาศพ โดยถือว่าถ้าเป็นเดือนข้างขึ้นให้เผาวันคี่ ถ้าเป็นข้างแรมให้เผาวันคู่ เว้นวันพระ ตอนเช้าถวายภัตตาหารแด่พระสงฆ์ เมื่อถึงวันฌาปนกิจไปที่วัดมีเทศน์ 1 กัณฑ์ พระสงฆ์มาติกาบังสกุล ทอดผ้าบังสกุล บางงานก็มีทอดผ้ามหาบังศกุลเสร็จแล้วก็ทำพิธีประชุมเพลิง ตอนเช้าตักบาตรถวายภัตตาคารเพื่ออุทิศให้แก่ผู้เสียชีวิต

ทำบุญสวดถอน ชาวบ้านบางครอบครัวอยู่ไม่เป็นสุข มีโรคภัยไข้เจ็บหรือเหตุร้ายต่าง ๆ เกิดในครอบครัว เพื่อให้เหตุร้ายเหล่านั้นเบาบางลง ก็จะนิมนต์พระสงฆ์ไปสวดถอนหรือทำบุญสะเดาะเคราะห์ ตักบาตรถวายภัตตาอาหาร อาจเป็นภัตตาหารเช้าหรือภัตตาหารเย็นก็ตามแต่เจ้าภาพจะสะดวกหรือพระสงฆ์จะสะดวก เมื่อพระสงฆ์ฉันท์ภัตตาหารแล้วเจ้าภาพก็ประเคนจตุปัจจัยไทยทาน พระสงฆ์พรหรมน้ำพระพุทธมนต์เสร็จพิธี

การสื่อสารใช้ภาษาถิ่นเหนือ ใช้ในการติดต่อสื่อสารกับคนในชุมชนและภายนอกชุมชน

ธีร์กัญญา อินทอง. (2546). องค์ความรู้ท้องถิ่นตำบลน้ำหมัน อำเภอท่าปลา จังหวัดอุตรดิตถ์. วิทยานิพนธ์ปริญญาครุศาตรมหาบัณฑิต, มหาวิทยาลัยราชภักอุตรดิตถ์.