ชุมชนที่มีโบราณสถานคือวัดปงสนุกเหนือ ได้รับรางวัล Award of Merit ได้รับรางวัลด้านการอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรม จากองค์การยูเนสโก
สำหรับชื่อปงสนุก คำว่าปง คือ พง ในภาษาล้านนา หมายถึง “ที่ราบลุ่มริมฝั่งแม่น้ำที่มีน้ำท่วมบ้างเป็นครั้งคราว” หรือ “ดงหญ้าหรือกลุ่มต้นไม้ที่ขึ้นกันเป็นกลุ่มๆ” ส่วนคำว่าสนุก คือชื่อพันธุ์ไม้ชนิดหนึ่ง หรืออาจจะมาจากคำว่า “สฺรณุก” ในภาษาเขมร
ชุมชนที่มีโบราณสถานคือวัดปงสนุกเหนือ ได้รับรางวัล Award of Merit ได้รับรางวัลด้านการอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรม จากองค์การยูเนสโก
ชุมชนตรงนี้แต่เดิมมีชื่อว่าอะไรไม่มีใครทราบ ทราบแต่ว่าเป็นที่ตั้งของวัดสำคัญคู่กับเมืองลำปาง ซึ่งสันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยเจ้าอนันตยศ ราชบุตรของพระนางจามเทวีแห่งเมืองหริภุญไชย (ลำพูน) ที่เสด็จมาสร้างเขลางค์นคร (ลำปาง) เมื่อ พ.ศ. 1223 หรือ 1,328 ปี ก่อน มีชื่อต่างกันถึง 4 ชื่อ ตามยุคสมัยที่เปลี่ยนแปลง คือ วัดศรีจอมไคล-วัดเชียงภูมิ-วัดดอนแก้ว-วัดพะยาว สุดท้ายปัจจุบัน คือ วัดปงสนุกหรือปงสนุกเหนือ
ภาษาคำเมือง ‘ปง’ หมายถึง ที่ริมนํ้า ไม่ลาดชันเป็นตลิ่ง ชื่อปงสนุกนี้มีประวัติเกี่ยวข้องกับการอพยพผู้คนในเหตุการณ์ช่วงปี พ.ศ. 2346 ที่พระยากาวิละเจ้าเมืองเชียงใหม่ยกทัพไปโจมตีเมืองเชียงแสนซึ่งเป็นที่มั่นของพม่า และได้กวาดต้อนชาวเชียงแสนซึ่งเป็นชาวบ้านบ้านปงสนุกมาตั้งถิ่นฐานที่ลำปาง รวมถึงการอพยพของคนเมืองพะยาว (พะเยา) ที่หนีศึกพม่าลงมายังลำปาง ชาวปงสนุกเชียงแสนและชาวพะยาวจึงมาตั้งบ้านเรือนอยู่ริมฝั่งแม่นํ้าวังบริเวณวัดเชียงภูมิ (หนึ่งในชื่อเดิมของวัดปงสนุก) และได้นำชื่อหมู่บ้านเดิมมาเรียกขานชุมชนแห่งใหม่นี้
ชุมชนปงสนุก อยู่ในท้องที่อำเภอเมือง จังหวัดลำปาง มีลักษณะพื้นที่เป็นที่ราบ และที่ราบลุ่มริมฝั่งแม่น้ำ ตั้งอยู่บริเวณตอนกลางของแอ่งกระทะหรือบริเวณ ใจกลางจังหวัดลำปาง ซึ่งสามารถจำแนกพื้นที่ออกเป็น 2 ฝั่ง คือ
- ฝั่งซ้าย ประกอบด้วย ตำบลสวนดอก, ตำบลหัวเวียง , ตำบลสบตุ๋ย ,ตำบลชมู , ตำบลพิชัย และตำบลพระบาท
- ฝั่งขวา ประกอบด้วย ตำบลเวียงเหนือ และตำบลบ่อแฮ้ว โดยพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นที่ราบดินตะกอนเก่าและที่ราบดินตะกอนใหม่ ซึ่งมีความอุดมสมบูรณ์และมีคุณภาพดี เหมาะแก่การเพาะปลูกอย่างไรก็ตาม ที่ตั้งของเทศบาลนครลำปางอยู่ในเขตใจกลางเมือง หรือมีลักษณะเป็นชุมชนเมือง ดังนั้นพื้นที่ส่วนใหญ่ที่ตั้งของที่อยู่อาศัย อาคารพาณิชย์ เป็นส่วนใหญ่ และมีเพียงบางส่วนที่อยู่นอกเขตเมืองเป็นพื้นที่เกษตรกรรม อาทิ ตำบลพระบาท ตำบลชมพู เป็นต้น ในเขตเทศบาล
มีอาณาเขตติดต่อดังนี้
ทิศเหนือ ติดต่อกับ ตำบลพิชัย
ทิศตะวันออก ติดต่อกับ ตำบลพระบาท แลตำบลพิชัย
ทิศตะวันตก ติดต่อกับ ตำบลบ่อแฮ้ว และตำบลชมู
ทิศใต้ ติดต่อกับ ตำบลพระบาท
ประชากรส่นใหญมีลักษณะการกระจายตัวอยู่ในเขตเทศบาล ลักษณะของชุมชนในเขตเทศบาลนครลำปาง เกาะกลุ่มตามแนวริมฝั่งแม่น้ำวัง และเกาะกลุ่มหนาแน่นใน 4 บริเวณ ได้แก่
1. บริเวณภายในแนวคูเมืองฝั่งทิศใต้ เป็นย่านธุรกิจการค้าหลักของชุมชน
2. บริเวณหน้าสถานีรถไฟนครลำปาง เป็นย่านพาณิชกรรมและที่อยู่อาศัย
3. บริเวณฝั่งทิศเหนือของแม่น้ำวัง ภายในคูเมืองบริเวณถนนบงสนุกและถนนรัษฎาภิเศกเป็นเขตที่พักอาศัย
4. ในเขตตำบลชมพู เป็นแหล่งอุตสาหกรรมเซรามิค และเป็นเขตที่พักอาศัย
ทุนวัฒนธรรม
1) วัดปงสนุกเหนือ
วัดปงสนุกแห่งนี้สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในสมัยเจ้าอนันตยศ ซึ่งเป็นราชบุตรของพระนางจามเทวีแห่งหริภุญไชย (จังหวัดลำพูนในปัจจุบัน) เมื่อครั้งเสด็จมาสร้างเขลางค์นคร (จังหวัดลำปางในปัจจุบัน) เมื่อปี พ.ศ. 1223 ทั้งนี้ชื่อของ วัดปงสนุก อาจฟังแล้วรู้สึกแปลกหูไปบ้าง แต่ทราบหรือไม่ว่าที่มาของชื่อวัดนี้ซึ่งบางตำนานกล่าวไว้ว่าเมื่อประมาณปี พ.ศ. 2364 เมืองลำปางและเมืองเชียงใหม่ยกทัพเข้าตีเมืองเชียงแสน แต่เมื่อไม่สามารถต้านทานความแข็งแกร่งได้ชาวเมืองเหล่านั้นจึงถูกต้อนมายังฝั่งเวียงเหนือของนครลำปาง โดยหนึ่งในกลุ่มชนนั้นก็มีชาวปงสนุกรวมอยู่ด้วย และขณะเดียวนั้นชาวเมืองพะเยาก็ได้อพยพมายังฝั่งเวียงเหนือเพื่ออาศัยอยู่เช่นเดียวกัน ต่อมาเมื่อบ้านเมืองสงบแล้วชาวพะเยาก็ย้ายกลับบ้านเกิดเมืองนอนของตน เหลือไว้แต่เพียงชาวปงสนุกที่ยังคงอยู่ ดังนั้นจึงได้เรียกชื่อวัดและชื่อหมู่บ้านตามเผ่าพันธุ์ของตนเอง และคำว่า ปงสนุก นั้นก็หมายถึงพงศ์เผ่าแห่งความรื่นเริง วิหารพระเจ้าพันองค์ หลังนี้เองที่ได้รับรางวัลการอนุรักษ์มรดกทางวัฒนธรรมดีเด่นจากยูเนสโก้เมื่อปี 2008 ที่ผ่านมา (Award of Merit Wat Pongsanuk; Asia-Pacific Heritage Awards for Culture Herritage Conservation from UNESCO Year 2008)โดยวิหารพระเจ้าพันองค์ที่ได้รับรางวัลหลังนี้สร้างด้วยไม้ เป็นสถาปัตยกรรมเก่าแก่ ที่ยังคงหลงเหลืออยู่เพียงแห่งเดียวของประเทศ ตัวอาคารแสดงถึงการรวบรวมทั้งงานด้านจิตรกรรม สถาปัตยกรรมผสมผสานระหว่างไทย จีน พม่า ผสมผสานเข้าไว้ด้วยกันอย่างสวยงาม โครงสร้างของวิหารมีลักษณะเป็นมณฑปเปิดโล่งตรงกลางประดิษฐานพระพุทธรูปสี่องค์ พระพักตร์แต่ละองค์ก็หันออกไปยังทิศทั้งสี่ ในส่วนของหลังคามีลักษณะซ้อนกันสามชั้นซึ่งตกแต่งไว้อย่างสวยงาม รวมไปถึงเสาสี่เหลี่ยมที่ค้ำตัววิหารก็มีลวดลายอันน่าวิจิตรปรากฏให้เห็นอยู่แทบทุกต้น และบริเวณด้านบนรอบในของตัววิหารนั้นได้รับการประดับด้วยพระพิมพ์องค์เล็กจำนวนมากถึง 1,080 องค์ นี่จึงเป็นที่มาของชื่อ วิหารพันองค์ ที่ใช้เรียกกันอย่างติดปาก
สิ่งก่อสร่างสำคัญภายในวัด เช่น เจดีย์ วิหารพระนอน และวิหารพระเจ้าพันองค์ ทรงจัตุรมุข หลังคาซ้อน 3 ชั้น อายุกว่า 120 ปี ที่คาดว่าหลงเหลืออยู่เพียงแห่งเดียวในประเทศไทย ซึ่งมีรูปแบบงดงามและใช้เป็นแม่แบบของอาคารหลังอื่นในประเทศไทย เช่น หอคำ ไร่แม่ฟ้าหลวง จ. เชียงราย ซึ่งเป็นผลงานชิ้นเอกของ ครูบาโน (ครูบาอโนชัยธรรมจินดามุนี) เจ้าคณะจังหวัดลำปางรูปแรก ผู้ซึ่งได้รับการยกย่องจากกระทรวงวัฒนธรรมให้เป็นหนึ่งใน ‘บูรพศิลปิน’ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ รวมทั้งพระประธานตามวัดต่าง ๆ ซึ่งมีพุทธศิลป์อันเป็นเอกลักษณ์ ซึ่งทางวัดได้รวบรวมประวัติจัดแสดงไว้อย่างน่าสนใจนอกจากนี้วัดปงสนุกยังเป็นแหล่งรวมศิลปวัตถุลํ้าค่าอีกนานัปการ ทั้งพระพุทธรูปไม้ซึ่งพบภายในห้องใต้หลังคาของวิหารพระเจ้าพันองค์ ภาพพระบฏหรือภาพเขียนบนผืนผ้าและกระดาษสาเรื่องพระเวสสันดรชาดกที่มีอายุไม่ตํ่ากว่า 120 ปี หีบธรรมโบราณของคนล้านนาที่ใช้เก็บคัมภีร์พระไตรปิฎก เปรียบคล้าย ๆ ตู้พระธรรมของทางภาคกลาง ธงช้างเผือกสมัยรัชกาลที่ 6 ซึ่งจัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑ์หีบธรรมรัตนานุรักษ์อนุสรณ์และพิพิธภัณฑ์หีบธรรมของวัดปงสนุก
ความที่วัดปงสนุกซึ่งเป็นศูนย์กลางของอารยธรรมเก่าแก่ของเมืองเขลางค์นครที่มีอายุกว่า 1,300 ปี และชุมชนได้ช่วยกันอนุรักษ์ไว้ในสภาพที่ไม่ต่างจากวันวาน ทางองค์การ UNESCO จึงมอบรางวัลด้านการอนุรักษ์มรดกทางด้านวัฒนธรรมในภูมิภาคเอเชียแปซิฟิก Award of Merit ให้
2) วัดปงสนุกใต้
วัดปงสนุกใต้ เป็นวัดราษฎร์สังกัดคณะสงฆ์ฝ่ายมหานิกาย ตั้งอยู่ในตำบลเวียงเหนือ อำเภอเมืองลำปาง จังหวัดลำปาง วัดปงสนุกใต้ เดิมชื่อ วัดศรีจอมเมือง สร้างขึ้นพร้อมเมืองลำปาง ต่อมากลายเป็นวัดร้าง พระมหาเมืองแปงและเจ้าผู้ครองนครลำปางบูรณะสร้างขึ้นใหม่เมื่อ พ.ศ. 2320 วัดนี้ยังเป็นที่ฝังหลักเมืองหลักแรกเมื่อ พ.ศ. 2400 ในสมัยเจ้าวรญาณรังษี เจ้าผู้ครองนครลำปาง ต่อมาได้รับการบูรณะและยกฉัตรขึ้นเมือง พ.ศ. 2502
อาคารเสนาสนะประกอบด้วย อุโบสถ วิหารประดิษฐานพระพุทธรูปจตุรพิธ 4 องค์ ศาลาการเปรียญ กุฏิ หอสมุด และหอพระไตรปิฎก ปูชนียวัตถุที่สำคัญมีเจดีย์ 1 องค์ ปราสาทหรือมณฑป 1 หลัง และวิหารพระนอน 1 หลัง ลักษณะรูปทรงมณฑปหรือปราสาทเป็นสถาปัตยกรรมทรงไทยใหญ่ ศิลปะล้านนาผสมพม่าและจีน เป็นลักษณะรูปทรงจัตุรมุข 4 ทิศ ฝาผนังบรรจุพระพุทธรูปโลหะ 1000 องค์ มีพระประธานในมณฑปหันหน้าออกทั้ง 4 ทิศส่วนองค์เจดีย์มีกำแพงแก้วล้อมรอบ ฐานสี่เหลี่ยมจตุรัส มีฐานปัทม์ย่อเก็จบนฐานเขียงชั้นล่างเหนือเรือนธาตุขึ้นไปเป็นชั้นฐานปัทม์ทรงกลมรองรับองค์ระฆัง เหนือองค์ระฆังเป็นชั้นบัลลังค์รองรับปล้องไฉน ปลียอดประดับปลายยอดด้วยโลหะฉลุลวดลาย
3) บ้านวงศ์พรหมมินทร์
บ้านครึ่งตึกครึ่งไม้อายุกว่า 80 ปี ที่แต่เดิมเป็นบ้านของโส่ยทูล พ่อเลี้ยงปางไม้เชื้อสายพม่า
4) กาดกองต้า
กาดกองต้าหรือตลาดจีน ที่ชาวบ้านเรียกติดปาก เป็นย่านตลาดเก่าตั้งอยู่ขนานกับลำน้ำวัง ในซอยตลาดจีนริมน้ำ มีอาคารโบราณอายุเหยียบร้อยปี บนถนนตลาดเก่าตลอดทั้งสาย ชุมชนกาดกองต้าถือเป็นถนนสายเศรษฐกิจ ที่มีความเป็นมาที่เก่าแก่ และมีคุณค่าทางประวัติศาสตร์ กาดกองต้า หมายถึงตลาดตรอกท่าน้ำ ในอดีตเคยเป็น ตลาดที่มีความเจริญรุ่งเรืองมากตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 เนื่องจากเมืองลำปางนั้นเคยเป็นศูนย์กลางทางการค้าของ ภาคเหนือย่านการค้าส่วนมากมักเกิดขึ้นริมฝั่งแม่น้ำสายใหญ่อย่างแม่น้ำวัง ทำให้เกิดชุมชนที่เข้ามาทำธุรกิจ เช่น อังกฤษ พม่า และจีน ซึ่งเป็นกลุ่มที่เข้ามาทำการค้ามากที่สุด จนกลายเป็นชุมชนชาวจีนขนาดใหญ่ ชาวบ้านจึง เรียกกาดกองต้าว่าตลาดจีน
จากการขยายตัวของประชากรทำให้มีการรุกล้ำที่ดินโบราณสถาน สภาพแวดล้อมเสื่อมโทรม การจัดการโบราณสถานยุ่งยากขึ้น นอกจากนี้โบราณสถานก็ถูกดัดแปลงรื้อถอน การก่อสร้างสิ่งปลูกสร้างสมัยใหม่ เช่น เสาไฟฟ้า การขุดท่อ บางสาวนก็เข้าไปทำลายตัวโบราณสถาน
ปกรณ์ วนชยางค์กูล. (2561). การจัดการภูมิทัศน์วัฒนธรรมชุมชนกาดกองต้า จังหวัดลำปาง. วิทยานิพนธ์ภูมิสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาหลักสูตรภูมิสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยศิลปากร.
ชุมชนปงสนุกกับตำนานวัดพันปี. (2558). (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 12 กรกฎาคม 2566. เข้าถึงได้จาก: http://www.neekrung.com/journey/190
วัดปงสนุก. (2552). (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อ 12 กรกฎาคม 2566. เข้าถึงได้จาก: https://mgronline.com/live/detail/9520000067007
