จากเอกสารความเป็นมาของหมู่บ้าน เอกสารความเป็นมาตำบลสันป่าม่วงและการสัมภาษณ์ผู้อาวุโสของหมู่บ้าน (นายมูล งานดี อายุ 84 ปี, นายโล มูลงาม อายุ 76 ปี, นางจ้อย มูลงาม อายุ 74 ปี) ได้เล่าว่าเดิมทีบ้านสันป่าบงเป็นหมู่บ้านเดียวกันกับบ้านสันป่าม่วง ตำบลบ้านต๋อม อ.พะเยา จังหวัดเชียงราย เป็นตำบลที่มีการยุบรวมกับตำบลอื่นและแยกเป็นตำบลขึ้นหลายครั้ง คำว่า “สันป่าบง” มาจากเป็นพื้นที่เดิมของหมู่บ้านรกร้างเต็มไปด้วยป่าไม้นานาพรรณ ได้แก่ ไม้เต็ง ไม้รัง ไม้แดง ไม้แงะ ไม้เปา ไม้ประดู่ และไม้หลายชนิดโดยเฉพาะไม้ไผ่ ไม้บง ซึ่งจะขึ้นแถวนี้จำนวนมากและพื้นที่หมู่บ้านสันป่าม่วงหมู่ 8 ดั้งเดิมเป็นพื้นที่ราบกว้างปกคลุมไปด้วยไม้ใหญ่และป่าละเมาะ มีผู้คนอาศัยอยู่เป็นหย่อม ๆ กระจายอยู่ทั่วไป (อ้างอิงจาก : นายมูล งานดี อายุ 84 ปี, นายโล มูลงาม อายุ 76 ปี, นางจ้อย มูลงาม อายุ 74 ปี)

ประมาณปี พ.ศ. 2415 มีกลุ่มคนกลุ่มหนึ่งอพยพหนีความแห้งแล้งมาจากบ้านบ่อแป้น อำเภอห้างฉัตร จังหวัดลำปาง โดยมีนายวัน (ยังไม่มีนามสกุล) เป็นผู้นำมาบุกเบิกถางพื้นที่ใช้เป็นที่อยู่อาศัยและเป็นที่ทำกิน ต่อมาได้มีญาติและเพื่อนมาอาศัยอยู่ในหมู่บ้านอัมพวัน ซึ่งคำว่า “อัมพวัน” มีความหมายว่า ป่ามะม่วง มาจากพื้นที่เดิมของตำบลแห่งนี้มีต้นมะม่วงอยู่เป็นจำนวนมาก และมีต้นขนาดใหญ่เรียงรายกันอยู่อีก 7 ต้น ชาวบ้านจึงเรียกหมู่บ้านดังกล่าวว่า บ้านสันป่าม่วง ต่อมาชาวบ้านอัมพวันได้รวมตัวกันสร้างอารามขึ้นในหมู่บ้าน ตั้งชื่อว่า วัดอัมพวัน โดยมีเจ้าอาวาสองค์แรก คือ พระคำอ้าย เป็นเจ้าอาวาสองค์แรก ต่อมาไม่ปรากฏ พ.ศ. มีพระจากบ้านทุ่งพริก อำเภอดอกคำใต้ คือ พระอภิวงค์ ไม่ทราบฉายามาเป็นเจ้าอาวาสและเปลี่ยนชื่อเป็นวัดชัยมงคล พร้อมกับแต่งตั้งลูกศิษย์เป็นผู้นำหมู่บ้านขึ้นเป็นคนแรก คือ ขุนม่วง คามะณี (ขุนมอย)

พ.ศ. 2450 มีชาวบ้านอยู่สองครอบครัวโดยมีครอบครัวของนายทา และนางยอด ยังไม่มีนามสกุล กับครอบครัวของนายฟั่นและนางเป็ง ยังไม่มีนามสกุล ได้พาครอบครัวย้ายจากหมู่บ้านสันป่าม่วง เดินทางไปหาแหล่งทำกินและเลี้ยงสัตว์แหล่งใหม่ คือ เลี้ยงวัว เลี้ยงควาย ทำนาข้าวเมื่อเดินทางหาแหล่งทำกินได้เห็นว่าพื้นที่ที่เป็นหมู่บ้านสันป่าบงปัจจุบัน เป็นที่ราบเชิงเขา โดยที่ภูเขาสูงล้อมรอบทางทิศตะวันตก ทิศเหนือ และทิศใต้ มีความอุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้ และแหล่งน้ำจำนวนมากจึงได้ตั้งครอบครัวอยู่พื้นที่นี้ โดยมาถากถางป่าไม้บางส่วนและสร้างบ้านอยู่ในพื้นที่แห่งนี้โดยครอบครัวของ นายทา นางยอด ยังไม่มีนามสกุล มีบุตรธิดาด้วยกัน 4 คน และครอบครัวนายฟั่น นางเป็ง (ได้นามสกุลคือ เทพสืบ) มีบุตรชายกับบุตรสาวด้วยกันจำนวน 5 คน ครอบครัวทั้งสองฝ่ายมีการแต่งงานอยู่กินกันจึงได้มีครอบครัวขยายออกไปประมาณ 10 ครัวเรือน และเมื่อมีครอบครัวขยายเพิ่มมากขึ้น จึงได้แต่งตั้งให้นายทา ทาวงค์ เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรกของชุมชนตามพระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องถิ่น พ.ศ. 2457 ครอบครัวของนายทาและนางยอด ได้จัดตั้งใช้นามสกุล ทาวงศ์ ครอบครัวนายฟั่นและนางเป็ง ได้จัดตั้งใช้นามสกุล เทพสืบ

พ.ศ. 2457 ได้ยุบตำแหน่งเจ้าผู้ปกครองเมืองมาใช้ตำแหน่งนายอำเภอแทน ส่วนจังหวัดให้คงตำแหน่งข้าหลวงประจำจังหวัดไว้ตามเดิม แต่ให้กระจายอำนาจการปกครองส่วนย่อย ๆ ออกเป็น ตำบล หมู่บ้าน ตำแหน่งหัวหน้า ตำบลว่า “เจ้าแคว่น” “แคว่น” (กำนัน) ตำแหน่งหัวหน้าหมู่บ้าน “แก่บ้าน” (ผู้ใหญ่บ้าน) ปัจจุบันนิยมเรียกผู้ใหญ่บ้านว่า “พ่อหลวง”และเมื่อมีชุมชนขยายมากขึ้น จึงได้แต่งตั้งให้นายทา ทาวงค์ เป็นแก่บ้าน (ผู้ใหญ่บ้าน) เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรกของชุมชนตามพระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องถิ่น พ.ศ. 2457 (พระธรรมวิมลโมลี, 2546)

พ.ศ. 2460 รัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ได้มีการแบ่งการปกครองออกเป็นภูมิภาค ในหัวเมืองฝ่ายเหนือที่ตั้งชุมชนแห่งนี้ ทางราชการได้รวบรวมแต่ละหมู่บ้านที่อยู่ใกล้เคียงกันเป็นตำบล โดยบ้านสันป่าบง ตั้งอยู่ในเขตพื้นที่ หมู่ 16 ตำบลบ้านต๋อม อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดเชียงราย และได้เริ่มแต่งตั้งให้มีผู้ใหญ่บ้านสันป่าบงเป็นครั้งแรก จากที่มีการขยายของครอบครัวมากกว่า 10 ครัวเรือน โดยมีนายทา ทาวงค์ เป็นผู้ใหญ่บ้านคนแรก

พ.ศ. 2469 มีการสร้างโรงเรียนประชาบาล (สันป่าม่วง) โดยมีนายอินตา ธุระงาน มาดำรงตำแหน่งครูใหญ่คนแรก

พ.ศ. 2482-2488 เป็นช่วงของสงครามโลกครั้งที่ 2 จากการสัมภาษณ์ผู้อาวุโสของหมู่บ้าน ได้เล่าว่าเดิมทีบ้านสันป่าบงเป็นอีกหมู่บ้านหนึ่งที่ได้รับผลกระทบจากสงคราม จากการวางระเบิดของทหารชาวญี่ปุ่น ชาวบ้านในหมู่บ้านจะมีการขุดหลุมหลบภัย หรือที่ชาวบ้านเรียกกันว่า “คะตุก” เป็นการขุดหลุมดินที่มีความยามมากกว่า 5 เมตร เพื่อให้คนสามารถเข้าไปหลบภัยได้ทีละหลาย ๆ คน หากมีการวางระเบิดจะมีการประกาศจากผู้ใหญ่บ้านให้มีการหลบเข้าหลุดหลบภัย เพื่อความปลอดภัยทุกคนจะหลบอยู่ในนั่นจนกว่าเสียงระเบิดจะหมดไป ระหว่างการสงครามก็มีการเกิดโรคระบาด เช่น โรคอหิวาตกโรค แต่บ้านสันป่าบงไม่มีการระบาดของโรค (อ้างอิงจาก : พ่อตาศรีมูล อายุ 85 ปี)

ในปี พ.ศ. 2482-2488 เป็นช่วงของสงครามโลกครั้งที่ 2 จากการสัมภาษณ์ผู้อาวุโสของหมู่บ้าน ได้เล่าว่าเดิมทีบ้านสันป่าบงเป็นอีกหมู่บ้านหนึ่งที่ได้รับผลกระทบจากสงคราม จากการวางระเบิดของทหารชาวญี่ปุ่น ชาวบ้านในหมู่บ้านจะมีการขุดหลุมหลบภัย หรือที่ชาวบ้านเรียกกันว่า “คะตุก” เป็นการขุดหลุมดินที่มีความยามมากกว่า 5 เมตร เพื่อให้คนสามารถเข้าไปหลบภัยได้ทีละหลาย ๆ คน หากมีการวางระเบิดจะมีการประกาศจากผู้ใหญ่บ้านให้มีการหลบเข้าหลุดหลบภัย เพื่อความปลอดภัยทุกคนจะหลบอยู่ในนั่นจนกว่าเสียงระเบิดจะหมดไป ระหว่างการสงครามก็มีการเกิดโรคระบาด เช่น โรคอหิวาตกโรค แต่บ้านสันป่าบงไม่มีการระบาดของโรค (อ้างอิงจาก : พ่อตาศรีมูล อายุ 85 ปี)

ในปี พ.ศ. 2485 โดยมีการปกครองของตำบลบ้านต๋อม โดยมีขุนม่วง คามะณี (ขุนมอย) เป็นแคว่น (กำนัน) คนแรก โดยอยู่ในเขตการปกครองของตำบลบ้านต๋อม ตั้งอยู่ในเขตพื้นที่ หมู่ 16 ตำบลบ้านต๋อม อำเภอเมืองพะเยา จังหวัดเชียงราย คนที่สองคือ นายใจ๋มา เดชใจ ต่อมาอีก 4 ปีคือปี พ.ศ.2489 ได้ยุบรวมตำบลสันป่าม่วงมาขึ้นอยู่ในเขตการปกครองของตำบลบ้านต๋อม 

พ.ศ. 2520 โดยที่ท้องที่จังหวัดเชียงรายมีอาณาเขตกว้างขวางและมีพลเมืองมาก เพื่อประโยชน์แก่การปกครองและอำนวยความสะดวกให้แก่ประชาชน ได้แยกอำเภอพะเยา อำเภอเชียงคำ อำเภอจุน อำเภอแม่ใจ อำเภอดอกคำใต้ อำเภอปง และอำเภอเชียงม่วน ออกจาการปกครองของจังหวัดเชียงราย รวมถึงพะเยาได้การยกฐานะจากอำเภอพะเยา ขึ้นเป็นจังหวัดพะเยา วันที่ 28 สิงหาคม พ.ศ. 2520 และได้มีการตั้งชื่อตำบลและชื่อหมู่บ้านขึ้นมาใหม่ตั้งชื่อตามลักษณะที่เป็นเอกลักษณ์ของแต่ละหมู่บ้านโดย หมู่บ้านมีชื่อว่า บ้านสันป่ากอก

พ.ศ. 2520 เป็นการจัดโครงสร้างพื้นฐานของการสาธารณสุขมูลฐาน 8 องค์ประกอบ (งานสุขศึกษา งานโภชนการ งานอนามัยแม่และเด็กและการวางแผนครอบครัว งานสุขาภิบาลและการจัดหาน้ำสะอาด งานเสริมสร้างภูมิคุ้มกันโรค งานควบคุมและป้องกันโรคติดต่อประจำท้องถิ่น งานรักษาพยาบาลเบื้องต้น และงานจัดหายาที่มีความจำเป็น) มีการฝึกอบรมเจ้าหน้าที่สาธารณสุขเป็นครูฝึกสาธารณสุขมูลฐาน คัดเลือกและฝึกอบรม ผู้สื่อข่าวสารสาธารณสุข (ผสส.) ในชุมชนบ้านสันป่าบงมี ผู้สื่อข่าวสารสาธารณสุข (ผสส.) คนแรกของหมู่บ้าน คือ นายฮอด ใจกล้า โดยมีหน้าที่เป็นผู้ปฏิบัติงานสาธารณสุขมูลฐานในหมู่บ้าน (กองสนับสนุนสุขาพภาคประชาชน กรมสนับสนุนบริการสุขภาพ, 2557)

พ.ศ. 2522 บ้านสันป่ากอกเปลี่ยนชื่อเป็นสันป่าบง จนถึงปัจจุบัน โดยมีความเป็นมาของการตั้งชื่อหมู่บ้าน เดิมหมู่บ้านมีชื่อว่าบ้านสันป่ากอกเนื่องจากบริเวณดั้งเดิมมีป่ามะกอกอยู่จำนวนมาก โดยคำว่า “สัน” หมายถึง เนินเขา หรือบริเวณที่ไม่เรียบมีลักษณะโค้งนูน และคำว่าป่ากอก คือ ป่ามะกอกที่มีอยู่ในหมู่บ้าน และมีจำนวนมากจนกระทั่งมีลักษณะเด่นจึงเรียกว่า สันป่ากอก ซึงในสมัยก่อนนั้นจะมีการตั้งครัวเรือนห่างกัน คือบางครัวเรือนตั้งอาศัยอยู่ในบริเวณติดกับภูเขา (ในบริเวณติดกับ วัดอนาลโยทิพยาราม ในปัจจุบัน) และบางครัวเรือนตั้งอยู่ในบริเวณหมู่บ้านสันป่าบงในปัจจุบัน หลังจากนั้นกาลเวลาเปลี่ยนไปชาวบ้านได้มีการถางป่าทำเป็นที่ดินทำกินจึงทำให้เป็นป่ามะกอกจึงเริ่มหายไป จนเหลืออยู่จำนวนไม่มาก จนกระทั่งชาวบ้านได้สังเกตพบว่า ในหมู่บ้านมีต้นไผ่หรือต้นบงอยู่เป็นกอใหญ่ บริเวณหน้าบ้านอยู่แทบทุกครัวเรือนจึงได้ปรึกษาหารือกันปรับเปลี่ยนชื่อหมู่บ้านใหม่ โดยเรียก ชื่อหมู่บ้านนี้ว่า บ้านสันป่าบง (ไม่ปรากฏปี พ.ศ.) ในปีเดียวกัน เกิดโรคระบาด คือ โรคอหิวาตกโรค และมาลาเรียแต่เกิดบริเวณนอกพื้นที่ของหมู่บ้านสันป่าบง ไม่มีการระบาดภายในชุมชน

พ.ศ. 2523 มีไฟฟ้าขยายเข้ามาถึงหมู่บ้าน

ในปี พ.ศ. 2524 มีการเรียนรู้การสานผักตบชวา มีการคัดเลือกตัวแทน เพื่อไปเรียนการสานผักตบชวาที่มูลนิธิศิลปาชีพบางไทร จ.พระนครศรีอยุธยา และเกิดกลุ่มจักสารผลิตภัณฑ์จากผักตบชวาขึ้นในชุมชน ในปีนี้มีทีวีเครื่องแรก และมีคนในหมู่บ้านป่วยเป็นโรคไข้มาลาเรีย

พ.ศ. 2528 มีการสร้างวัดอนาลโยขึ้น โดยมีหลวงพ่อไพบูลย์เป็นผู้สร้างซึ่งเป็นที่เลื่องลือ มีสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เลื่องลือคือ หอพระแก้ว และสังเวชนียสถานทั้งสี่ พระเจ้าทันใจที่บนเขาตีเพชร ตลอดถึงพระตำหนัก และสมโภชน์ชื่อวัดว่า “วัดอนาลโยทิพยาราม”

พ.ศ. 2535 เนื่องในวโรกาส สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงมีพระชนมายุครบ 60 พรรษา หลวงพ่อไพบูลย์ สุมังคโล เจ้าอาวาสวัดอนาลโยทิพยารามได้บริจาคที่ดินของวัดให้ทางราชการ จำนวน 7 ไร่ เพื่อสร้างสถานีอนามัยให้แก่ประชาชนในพื้นที่และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงพระราชทานนามว่า “สถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี อนาลโย” ปัจจุบันตั้งอยู่บ้านเลขที่ 123 หมู่ที่ 6  ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา อยู่ภายใต้กระทรวงสาธารณสุขและการสนับสนุนของมูลนิธิพัฒนาสถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี ได้เปิดบริการให้ประชาชนในตำบลสันป่าม่วงและตำบลใกล้เคียงมี นางอุบล ปันแก้ว เป็นหัวหน้าสถานีอนามัย 

วันที่ 8 มิถุนายน 2536 ตั้งตำบลสันป่าม่วง แยกออกจากตำบลบ้านต๋อม บ้านสันป่าบง ได้ปรับเป็นหมู่ 6 ตำบลสันป่าม่วง

พ.ศ. 2538 สถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี อนาลโย ได้เปิดให้บริการแก่ประชาชนในตำบลสันป่าม่วงและตำบลใกล้เคียงและมีนางอุบล ปันแก้วเป็นหัวหน้าสถานีอนามัย

พ.ศ. 2554 ตำบลสันป่าม่วงได้ยกฐานะเป็นเทศบาลตำบลสันป่าม่วง โดยมีนาย สมชาย จินะ เป็นนายกเทศมนตรี และกลุ่ม อสม.บ้านสันป่าบง ม.6 จัดทำโครงการฯ ของงบประมาณ กองทุนสุขภาพตำบลมีสถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี อนาลโยเป็นพี่เลี้ยง โดยจัดกระบวนการแก้ปัญหาในชุมชนของแกนนำได้ตกลงร่วมกันแก้ไขปัญหา มีกระบวนการทำงานเป็น 3 ระยะ คือ ระยะ 1 แก้ปัญหากันเองไปก่อน จากข้อสรุปของแกนนำตัวแทนแต่ละหมู่บ้านมีมติให้หมู่บ้านที่มีปริมาณฟลูออไรด์สูงเกินมาตรฐาน แต่ละหลังคาเรือนแก้ปัญหากันเอง ในเรื่องน้ำดื่มไปก่อน ส่วนน้ำใช้หุงต้มอาหารและแช่ข้าวให้ไปใช้บ่อน้ำตื้นหลังคาเรือนใกล้เคียงที่ปริมาณฟลูออไรด์ต่ำไปใช้ ระยะที่ 2 หาทางเลือกที่หลากหลาย ซึ่งจะต้องมีองค์กรหลาย ๆ ฝ่ายเข้าร่วม การพัฒนาบ่อน้ำตื้นที่มีฟลูออไรด์ต่ำ เพื่อการบริโภคได้ประสบการณ์การส่งตรวจบ่อน้ำตื้นส่วนใหญ่จะไม่มีปริมาณฟลูออไรด์ ถึงจะมีก็ต่ำกว่าน้ำประปา และมีบางบ่อมีปริมาณฟลูออไรด์อยู่ในระดับที่ปลอดภัย จึงเล็งเห็นว่ามีความปลอดภัยในเรื่องฟลูออไรด์ น้ำบ่อน่าจะเป็นแหล่งน้ำดื่มน้ำใช้ที่ดีกว่าน้ำประปาที่มีฟลูออไรด์สูง บางบ่อในหมู่บ้านไม่ได้ใช้มาเป็นเวลานาน ไม่ได้รับการดูแล ปล่อยให้สกปรก น่าจะนำมาปรับปรุงคุณภาพของน้ำบ่อให้ใช้ได้ต่อ สามารถให้เพื่อนบ้านใกล้เคียงร่วมใช้ได้ด้วยการใช้น้ำฝน การเลือกบริโภคน้ำฝนเป็นวิธีการที่เหมาะสมอีกวิธีหนึ่ง เนื่องจากมีประมาณฝนตกเพียงพอ และในบางปีอาจจะไม่พอกับความต้องการ ซึ่งใช้ร่วมกับน้ำดื่มบรรจุขวดได้บริโภคน้ำดื่มบรรจุขวด การดื่มน้ำบรรจุขวดผ่านการกรองจากเครื่องกรองระบบรีเวอร์ส ออสโมซีส (Reverse Omosis System) หรือ ระบบ อาร์. โอ. (RO) ของหมู่ที่ 4 ตำบลสันป่าม่วง มีปริมาณฟลูออไรด์ น้อยกว่า 0.01 มิลลิกรัม/ลิตร มีความสะดวกและราคาไม่แพงมากในตอนแรก ๆ แต่ก็เพิ่มค่าใช้จ่ายประจำเดือนของครอบครัวมากขึ้น การขุดเจาะหาแหล่งน้ำใหม่ เป็นการหาแหล่งน้ำใหม่เป็นแหล่งน้ำตื้น ระยะที่ 3 จัดหางบประมาณ เป็นกระบวนทางานที่จะต้องใช้เวลา และหลายฝ่าย หลายระดับร่วมกันการแก้ปัญหา

ในปี พ.ศ. 2555-2556 เทศบาลตำบลสันป่าม่วงได้เห็นปัญหา และผลกระทบจากฟลูออไรด์ ได้พัฒนาตำบลสันป่าม่วง 3 ปี ในการจัดการปัญหาเรื่องน้ำดื่ม

พ.ศ. 2557 เมื่อเดือนเมษายน สถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี อนาลโย ได้ให้ อสม. และแกนนำ เก็บรวบรวมข้อมูล และคัดกรองเกี่ยวกับอาการ และการเกิดโรคที่เกิดจากการได้รับผลกระทบจากฟลูออไรด์ คือ ฟันตกกระ ในระดับ 2 หรือ 3 กระดูกโค้ง คดงอ มีการคัดกรองว่ามีมากน้อยเพียงใด ในกลุ่มอายุเท่าไร และยังมีการประสานความร่วมมือในส่วนของทันตสาธารณสุขระหว่างประเทศเข้ามาช่วยทำพิกัดทันตฟลูออร์ไรด์ หาภาชนะบรรจุน้ำให้ในทุกครัวเรือน และยังได้ความร่วมมือจากเทศบาลตำบลสันป่าม่วงเข้ามามีส่วนช่วยในการจัดการโรงผลิตน้ำดื่มที่ได้ระดับมาตรฐาน ได้รับการถ่ายทาโทรทัศน์ รายการสารคดีฟลูออร์ไรด์ จากทางสถานีโทรทัศน์กองทัพบกช่อง 5 ประชาชนจึงได้รู้จักฟันตกกระ ฟันหักกร่อน หระดูกผิดรูป และได้ปรับเปลี่ยนการบริโภคน้ำจากบ่อตื้น น้ำประปา มาเป็นน้ำฝน ต่อยอดศูนย์ให้คำปรึกษาปัญหาสุขภาพช่องปากให้เป็นศูนย์การคุ้มครองผู้บริโภคและพัฒนาทักษะความรู้ด้านเครื่องสำอาง ยา และอาหารปลอดภัย

ในปี พ.ศ. 2558-2559 มีการจัดการเรื่องปัญหาฟลูออไรด์จากการทำงานวิจัย เรื่อง แนวทางที่เหมาะสมในการแก้ไขปัญหาฟลูออร์ไรด์ในน้ำดื่มสูงเกินมาตรฐานที่ส่งผลกระทบต่อสุขภาพคนบ้านสันป่าบง ของ อสม. ภายในชุมชนร่วมกับ ประชาชนในชุมชน สถานีอนามัยเฉลิมพระเกียรติ 60 พรรษา นวมินทราชินี อนาลโย วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี พะเยา ได้รับการสนับสนุนงบประมานจากเทศบาลตำบลสันป่าม่วง และสำนักงานกองทุนการวิจัย (สกว.) ฝ่ายวิจัยเพื่อท้องถิ่น จนได้รับรางวัลงานวิจัยดีเด่นในเวทีชุมชนวิจัย รากฐานใหม่แห่งการเรียนรู้ ปี 2560 ชุมชนเกิดการเรียนรู้กระบวนการแก้ไขปัญหาชุมชนเอง

พ.ศ. 2560 เริ่มมีการผลักดันการแก้ไขปัญหาฟลูออไรด์ในน้ำดื่มสูงเกินค่ามาตรฐานสู่นโยบายสาธารณะ โดยมีการจัดสร้างแท้งน้ำขนาดใหญ่เก็บกักน้ำดิบ จัดสรรงบประมาณทำระบบท่อประปาภูเขาสู่หมู่บ้าน ได้รับงบประมาณจากกองทุนประชารัฐตำบลละ 5 ล้าน ผ่านเวทีประชาคมโดยเทศบาลตำบลสันป่าม่วง ประชาชนมีน้ำบริโภคที่ปลอดสารฟลูออไรด์ในน้ำและยังสามารถขยายผลสื่อสารไปยังตำบลข้างเคียงได้ เพื่อจัดการแก้ไขปัญหาฟลูออไรด์ในน้ำดื่มสูงเกินมาตรฐานที่ยั่งยืน 

รายนามผู้ใหญ่บ้านสันป่าบง หมู่ที่ 6

1. นายหน้อยทา ทาวงศ์
2. นายฟั่น เทพสืบ
3. นายตุ้ม เลาสัตว์
4. นายตา วงค์ฟู
5. นายทอง พรมแก้ว 
6. นายเจริญ เครื่องสนุก
7. นายจันทร์ เครื่องสนุก
8. นายถึง สร้อยวงค์
9. นายชาติชาย วงศ์ไชยา (ปัจจุบัน)

บ้านสันป่าบง เป็นหมู่บ้านขนาดเล็ก ที่ตั้งของหมู่บ้านเป็นที่ราบลุ่มเชิงเขา ของเทือกเขาดอยหลวง พื้นที่ของหมู่บ้านมีทั้งหมด 2,816 ไร่ พื้นที่ส่วนใหญ่ในหมู่บ้านเป็นพื้นที่ของวัดอนาลโยประมาณ 2 ใน 3 ส่วนของพื้นที่ทั้งหมด ลักษณะทั่วไปของพื้นที่ในหมู่บ้านส่วนใหญ่จะเป็นทุ่งนา เต็มไปด้วยพืชพรรณทางการเกษตร เช่น ข้าว กระเทียม ประชาชนส่วนใหญ่ประกอบอาชีพหลักคือ อาชีพ เกษตรกร คือ การทำนา และมีแม่น้ำแม่ต๋อมซึ่งมีต้นน้ำที่ดอยผาช้างมูบ และเส้นทางน้ำได้ไหลผ่านพื้นที่ทางการเกษตร ไหลไปตามเส้นทางน้ำผ่านที่บ้านต๋อม ลงสู่กว๊านพะเยา ประชาชนในหมู่บ้านใช้น้ำจากแหล่งน้ำแม่ต๋อมสำหรับการเกษตร สภาพบ้านเรือนส่วนใหญ่ในหมู่บ้าน เป็นบ้านสองชั้นครึ่งตึกครึ่งไม้ โดยชั้นบนเป็นไม้ ชั้นล่างเป็นปูน บ้านเรือนแต่ละหลังล้อมรอบด้วยรั้ว เพื่อแสดงขอบเขตของบ้านแต่ละหลัง และมีบ้านบางหลังที่ตั้งอยู่ในพื้นที่เดียวกัน และมีความสัมพันธ์กันทางเครือญาติ สภาพบ้านเรือนในปัจจุบันมีความมั่นคงถาวร การตั้งบ้านเรือนตั้งตามถนนภายในหมู่บ้านที่แบ่งเป็น 3 ซอย คือซอย 1 ถึง ซอย 3 ถนนภายในหมู่บ้านเป็นถนนคอนกรีตเสริมเหล็ก มีเสาไฟฟ้าและไฟกิ่ง ตั้งแต่เริ่มมีถนนคอนกรีตเสริมเหล็ก และไฟฟ้าใช้ภายในหมู่บ้านทำให้ประชาชนได้รับความสะดวกสบายมากยิ่งขึ้น

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านสันป่าม่วง หมู่ที่ 5 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านสันบัวบก หมู่ที่ 8 ตำบลบ้านสาง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านสันป่าม่วง หมู่ 8 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านแม่ต๋อมใน หมู่ที่ 7 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา

ประชากรบ้านสันป่าบง หมู่ที่ 6 ตำบลสันป่าม่วง อำเภอเมือง จังหวัดพะเยา มีจำนวน 86 หลังคาเรือน มีประชากรทั้งหมด 326 คน แบ่งได้ดังนี้ เพศหญิง จำนวน 164 คน เพศชาย จำนวน 162 คน

รายชื่อผู้ใหญ่บ้าน/ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน

1. นายชาติชาย	วงศ์ไชยา	ผู้ใหญ่บ้าน
2. นางพนิดา	พันธ์พืช	ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน
3. นายอินตา	เทพสืบ	ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน
4. นายกมล	ชัยญาโส	ผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้าน

คณะกรรมการหมู่บ้าน

1. นายแก้วมูล	คำมูล	ประธานคณะกรรมการหมู่บ้าน
2. นายทองสุข	เมืองคำ	รองประธานคณะกรรมการหมู่บ้าน
3. นายนายเกรียงไกร	เครื่องสนุก	เลขานุการคระกรรมการหมู่บ้าน
4. นายสมาน	ดวงไชยา	คณะกรรมการหมู่บ้าน
5. นายสมาน	อ้อยกาม	คณะกรรมการหมู่บ้าน
6. นายอินตา	เทพสืบ	คณะกรรมการหมู่บ้าน
7. นายสองเมือง	เพตรา	คณะกรรมการหมู่บ้าน
8. นายแก่น	ขันพิมัย	คณะกรรมการหมู่บ้าน
9. นายสมศักดิ์	เครื่องสนุก	คณะกรรมการหมู่บ้าน

กลุ่มอาสาสมัครตำรวจบ้าน (สตบ.) : นายชาติชาย วงศ์ไชยา ประธานกลุ่มอาสาสมัครตำรวจบ้าน

กลุ่มชุดรักษาความปลอดภัยหมู่บ้าน (ชรบ.)  :   นายชาติชาย วงศ์ไชยา ประธานกลุ่มอาสาสมัคร

กลุ่มอาสาสมัครป้องกันภัยฝ่ายพลเรือน (อปพร.)  :   นายสมชาย จินะ (นายกเทศบาลตำบลสันป่าม่วง) ประธานกลุ่มอาสาสมัครป้องกันภัยฝ่ายพลเรือน

กลุ่มออมทรัพย์เงินล้าน  :   นายจันทร์ เครื่องสนุก ประธานกลุ่ม

กลุ่มการบริหารศูนย์บริการและถ่ายทอดเทคโนโลยีการเกษตรประจำตำบล  :   นายสมชาย จินะ ประธานคณะกรรมการศูนย์ฯ

กลุ่มอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมู่บ้าน (อสม.)  :   นางพยอม วงศ์ไชยา ประธานกลุ่ม

สภาพทางเศรษฐกิจ

• อาชีพหลัก : เกษตรกรรม (ทำนา)
• อาชีพเสริม : ปลูกหอม-กระเทียม, รับจ้างทั่วไป, ค้าขาย, สานผักตบชวา
• รายได้ของประชาชน : ทำนา, ปลูกกระเทียม, ค้าขาย, เบี้ยยังชีพ, รับจ้างทั่วไป, เบี้ยยังชีพ, เงินจากลูกหลาน, หัตถกรรม (จักสานผักตบชวา), รับราชการ
• รายจ่ายของประชาชน : ค่าน้ำค่าไฟ, ค่าน้ำมัน, ค่าโทรศัพท์, ค่าเล่าเรียนบุตร, ค่าอุปโภคบริโภค, ค่าหวย, ค่าปุ๋ย ค่าสารเคมีทางการเกษตร, ค่าบุหรี่ - สุรา
• หนี้สินประชาชน : หนี้ ธกส., หนี้กองทุนหมู่บ้าน
• พืชและสัตว์ที่ปลูกและเลี้ยง : พืชที่ปลูกส่วนใหญ่ ได้แก่ ข้าว, หอม, กระเทียม, ผักสวนครัว

วัฒนธรรม ประเพณี แบบล้านนา

ความเชื่อ

การเลี้ยงปู่ย่า บ้านสันป่าบง หมู่ที่ 6 มี 1 ครัวเรือน จุดมุ่งหมายสำคัญของการเลี้ยงผีปู่ย่า คือ การรักษาความสัมพันธ์ ความผูกพันและความกลมเกลียวของเครือญาติ ระบบเครือญาติ ระบบเครือญาติเป็นการนับถือตามญาติของฝ่ายหญิง ถ้าฝ่ายชายเมื่อแต่งงานเข้ามาอยู่ในตระกูลต้องนับถือผีปู่ย่าด้วย ถึงแม้ว่าตามระบบกฎหมายของรัฐเป็นการยอมรับระบบนามสกุลของฝ่ายชายก็ตาม การเลี้ยงผีปู่ย่าจัดขึ้นในวันที่ 13 ค่ำ เดือน 9 (เหนือ) หรืออาจเลี้ยงในวันขึ้น 1 ค่ำ เดือน 5 (เหนือ) ตามที่ปฏิบัติสืบทอดกันมาจนปัจจุบันแม้ความเชื่อเรื่องผีเริ่มลดลงไปบ้าง แต่วิถีชีวิตของประชาชนหมู่บ้านสันป่าบงก็ยังมีส่วนเกี่ยวข้องกับภูตผีปีศาจ โดยผู้เฒ่า คนแก่ในครอบครัวเป็นผู้สืบทอดความเชื่อนั้นมาสู่รุ่นหลานเช่น การสังเวยผีหรือที่ในภาษาพื้นบ้านเรียกว่า “การเลี้ยงผี” แต่ละเก๊าผี (ต้นตระกูลผีบรรพบุรุษ) ก็แจ้งให้เครือญาติผีเดียวกันทราบเครือญาติก็จะมีการรวมกลุ่มรวมทั้งผู้ที่ไปทำงานต่างถิ่นก็จะกลับมาบ้าน ในช่วงที่มีการเลี้ยงผีปู่ย่า เป็นการรวมเครือญาติ และช่วยกันจัดข้าวปลาอาหาร โดยอุปกรณ์ในการประกอบพิธีกรรม จะประกอบด้วย ไก่ต้ม 1 คู่ เหล้าขวด 1 ขวด ดอกไม้ ธูปเทียน เป็นต้นสัตว์ที่เลี้ยงส่วนใหญ่ ได้แก่ สุนัข แมว หมู ไก่ วัว

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

แหล่งน้ำสาธารณะ มี 1 แหล่ง ประชาชนใช้ประโยชน์จากแหล่งน้ำแม่ต๋อมในการเกษตร น้ำ แม่ต๋อมจะไหลผ่านร่องนาของประชาชนในหมู่บ้านซึ่งก่อนจะเป็นอ่างเก็บน้ำแม่ต๋อม สมเด็จพระญาณสังวร วัดบวรนิเทศวิหาร กรุงเทพเป็นองค์ประกอบพิธีวางศิลาฤกษ์ที่วัดอนาลโย ฯ ในวันที่ 14 ธันวาคม 2525 เวลา 12.25 น. และได้เห็นอยู่ในปัจจุบัน แต่ก็มีอุปสรรคสำคัญอยู่ประการหนึ่งที่ทำให้ทางวัดต้องขบคิดหนัก คือ “การขาดแคลนน้ำ” ระหว่างที่ท่านกำลังครุ่นคิดหาแนวทางแก้ไข วันหนึ่งท่านพระอาจารย์ไพบูลย์ ได้รับอาราธนานิมนต์ไปเจริญพระพุทธมนต์ ณ พระที่นั่งไพศาลทักษิณในบรมมหาราชวัง ขณะพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงประเคนเครื่องจตุปัจจัยไทยธรรมถึงท่านอาจารย์ทรงมีพระราชปฏิสัณถาร “ทราบข่าวว่าท่านอาจารย์ได้ไปสร้างสำนักสงฆ์บนเขาสูงที่จังหวัดพะเยาทางฟากกว๊าน คงจะขาดแคลนน้ำ ไม่เป็นไร ผมจะปรึกษากรมชลประทานให้” จึงได้เกิดอ่างเก็บน้ำแม่ต๋อมขึ้นมา

วัดสันป่าม่วง อ้างอิงจากบทสัมภาษณ์ของนักศึกษาพยาบาลศาสตร์รุ่นที่ 20 วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี พะเยา จากการสัมภาษณ์นายทองดี การเร็ว ปัจจุบันได้เสียชีวิตแล้ว ได้เล่าว่า เดิมที่มีชาวบ้านอพยพย้ายถิ่นมาจากทุ่งบ่อแป้น อำเภอห้างฉัตร จังหวัดลำปาง ชื่อว่านายวัน (ไม่ทราบนามสกุล) โดยพาครอบครัวอพยพย้ายถิ่นเพื่อหาแหล่งทำมาหากินและเลี้ยงสัตว์แหล่งใหม่ คือเลี้ยงวัว เลี้ยงควาย ทำนาข้าว เมื่อเดินทางหาแหล่งทำกินได้เห็นว่าพื้นที่บริเวณที่เป็นหมู่บ้านสันป่าบง ปัจจุบันเป็นที่ราบเชิงเขา โดยที่ภูเขาสูงล้อมรอบทางทิศตะวันตก ทิศเหนือและทิศใต้ มีความอุดมสมบูรณ์ไปด้วยป่าไม้ และแหล่งน้ำจำนวนมากจึงได้ตั้งถิ่นฐานเป็นครอบครัวแรกต่อมาได้มีญาติพี่น้องตามมาอีกมากทำให้มีครัวเรือนขยายเพิ่มมากขึ้น ประชาชนในละแวกนั้นต้องการหาแหล่งยึดเหนี่ยวจิตใจประจำหมู่บ้าน ทำให้นายวัน (ไม่ทราบนามสกุล) ได้เป็นแกนนำในการสร้างวัดประจำหมู่บ้านขึ้นในปี พ.ศ. 2415 โดยประชาชนได้ร่วมกันบริจาคทรัพย์สิน เงินทองและแรงงาน ช่วยกันสร้างวัดขึ้นจนสำเร็จ และได้ตั้งชื่อวัดว่า “วัดอัมพวัน” ซึ่งตั้งชื่อตามบุคคลที่ที่มาก่อตั้งหมู่บ้านเป็นบุคคลแรกคือ นายวัน (ไม่ทราบนามสกุล) หลังจากนั้นเมื่อนายวัน (ไม่ทราบนามสกุล) ได้เสียชีวิตเป็นระยะเวลานานทำให้ประชาชนในหมู่บ้านไม่รู้จักชื่อของนายวัน (ไม่ทราบนามสกุล) จึงได้ปรับเปลี่ยนชื่อของวัดอัมพวันโดยปรับเปลี่ยนเป็น “วัดชัยมงคล” เพื่อขอรับพระราชทานวิสูงคามสีมา ในสมัยพระศรีหมุด ญาณพุทโธ เป็นเจ้าอาวาสวัด หลังจากนั้นจึงได้มีพิธีฝั่งหินพัทธสีมาขึ้น จึงทำให้สามารถทำพิธีอุปสมบทขึ้นได้ หลังจากนั้นกาลเวลาผ่านไปทำให้ประชาชนในหมู่บ้านมีความคิดที่จะเปลี่ยนชื่อวัดดังกล่าวให้สอดคล้องกับชื่อหมู่บ้าน จึงได้ปรับเปลี่ยนชื่อเป็น “วัดสันป่าม่วง” มาจนถึงปัจจุบัน

ภาษาพื้นเมืองล้านนา

ด้านสาธารณสุข/ระบบสุขภาวะ:

ในอดีตการดูแลสุขภาพเป็นลักษณะธรรมชาติ การรับประทานอาหารต่าง ๆ ได้มาจากธรรมชาติในหมู่บ้าน ในป่าและแหล่งน้ำการปลูกผัก เลี้ยงสัตว์ไว้เป็นอาหาร ไม่ได้ซื้อขายกัน เมื่อเกิดการเจ็บป่วยจะดูแลกันในครอบครัว เครือญาติ ในช่วงแรก ๆ ในหมู่บ้านจะมีหมอรักษาทางไสยศาสตร์หมอพื้นบ้านที่รักษาด้วยสมุนไพรต่าง ๆ และมีพิธีกรรมการรักษา เช่น การเป่า การแหก กระสะเดาะเคราะห์ สืบชะตา เลี้ยงผี การรับบริการสาธารณสุขน้อยมาก เพราะการคมนาคมไม่สะดวกเนื่องจากไม่มีถนนตัดผ่านและฐานะทางเศรษฐกิจไม่ค่อยดี หากต้องการไปใช้บริการสาธารณสุขต้องขึ้นเรือข้ามฟากไปอีกฝั่งหนึ่งซึ่งเป็นการลำบากของชาวบ้าน

ปัจจุบันชาวบ้านเล่าว่ามีการเปลี่ยนแปลงไปมาก เมื่อมีการคมนาคมสะดวกขึ้น การได้รับข่าวสารเพิ่มมากขึ้นทำให้เศรษฐกิจและสังคมเปลี่ยนแปลงไป อาหารการกินเริ่มเปลี่ยนแปลงไป มีการซื้อขายกันมากขึ้น มีอาหารแปลก ๆ ใหม่ ที่ไม่เคยได้รับประทานเริ่มเข้ามามากขึ้น มีการใช้สารกำจัดศัตรูพืช ใช้สารเคมีต่าง ๆ ทำให้เกิดการเจ็บป่วย และประกอบกับการเป็นอยู่ที่ดีขึ้น ทำให้ประชาชนรับประทานอาหารที่ซื้อมาจากตลาดมากขึ้น ไม่ได้ปลูกหรือผลิตเอง ขณะเดียวกันก็มีการร่วมกิจกรรมชุมชนมากขึ้น ทำให้มีการดื่มสุรา ส่งผลให้เกิดโรคต่าง ๆ เช่น โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวานเพิ่มมากขึ้น ซึ่งเมื่อก่อนไม่เคยมีโรคดังกล่าว

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

Google Maps. (2564). พิกัดแผนที่ชุมชนบ้านสันป่าบง. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก https://www.google.com/maps

ประวัติจังหวัดในล้านนา จังหวัดพะเยา. (ออนไลน์). สืบค้นเมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก http://wiangsalanna.myreadyweb.com/

kanokwan.a. (2559, 7 มิถุนายน). งานวิจัยเพื่อท้องถิ่นสู่นโยบายสาธารณะ ตำบลสันป่าม่วง. [วิดีโอ]. ยูทูบ สืบค้นเมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2566. เข้าถึงได้จาก https://www.youtube.com/

สำนักงานจังหวัดพะเยา. (2556). ประวัติศาสตร์จังหวัดพะเยา. สืบค้นเมื่อวันที่ 10 มกราคม 2563 สืบค้นจาก http://www.phayao.go.th/