บ้านห้วยผาก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. 2490 โดยเมื่อช่วง 3-4 ชั่วอายุคนที่ผ่านมา เมืองแม่ฮ่องสอนเริ่มก่อตั้งเป็นเมืองเล็ก ๆ ซึ่งพื้นที่ที่เป็นที่ตั้งของบ้านห้วยผาในปัจจุบันเหมาะสมต่อการพักแรมค้างคืน ดังนั้นจึงมีกองคาราวานวัวต่างมาพักชั่วคราวที่บริเวณนี้ นอกจากนี้พื้นที่ดังกล่าวมีแหล่งน้ำอุดมสมบูรณ์ คือ ลำน้ำห้วยผา ซึ่งเป็นลำธารที่เกิดจากห้วยซลอบ (เทือกเขาซลอบ "ซลอบ" เป็นภาษาไทใหญ่ แปลว่า ศาลา) มีพื้นราบที่ทำนาได้และมีแม่น้ำแม่สะงีที่ไหลผ่านอีกด้วย

ในช่วงเริ่มแรก ชุมชนมี 3-4 หลังคาเรือน และในปี พ.ศ. 2490 จำนวนประชากรมีจำนวนเพิ่มมากขึ้นจนเป็น 20-30 หลังคาเรือน ปัจจุบันมีมีครัวเรือนมากกว่า 100 หลังคาเรือน หมู่บ้านห้วยผามีหย่อมบ้านหรือหมู่บ้านบริวาร คือ บ้านห้วยซลอบ (ห้วยสะลอบ) ซึ่งเป็นชาวบ้านที่ย้ายมาจากบ้านร่องแห้งซึ่งอยู่ที่บริเวณด่านชายแดนของบ้านห้วยผึ้ง มาอยู่ “ปุ่งหมากโอ” หรือหมู่บ้านห้วยซลอบในปัจจุบัน โดยในช่วงแรก ๆ มีประชากร 10 หลังคาเรือน

หมู่บ้านห้วยผามีหมู่บ้านใกล้เคียง ได้แก่ บ้านหมอกจำแป่  บ้านแม่สะงา บ้านกุงไม้สัก บ้านห้วยขาน บ้านนามะอื้น บ้านทุ่งมะส้าน บ้านนาปลาจาด และบ้านแม่สุยะ  ซึ่งชื่อหมู่บ้านเป็นภาษาไทใหญ่ หมู่บ้านดังกล่าวเป็นหมู่บ้านเก่าแก่มาก เกิดขึ้นใกล้เคียงกับบ้านน้ำกัด บ้านแม่ออ บ้านห้วยมะเขือส้ม บ้านห้วยส้าน เป็นต้น บ้านห้วยผาได้ยกฐานะเป็นตำบล ซึ่งเรียกผู้นำชุมชนระดับตำบลว่า "ปู่แค่น" (เป็นภาษาไทใหญ่ แปลว่า กำนัน) และหัวหน้าหมู่บ้านเรียกว่า "ปู่ก้าง" (เป็นภาษาไทใหญ่ แปลว่าผู้ใหญ่บ้าน) 

วัดห้วยผา เป็นวัดประจำหมู่บ้าน สร้างเมื่อ พ.ศ. 2419 เป็นอุโบสถไม้สัก 2 ชั้น ทรงไทยใหญ่ (ลักษณะ 2 คอ 3 ชาย) หลังคาประดับด้วยสังกะสีฉลุลวดลายอย่างสวยงาม ชื่อวัดมาจากชื่อหมู่บ้าน ซึ่งตั้งอยู่บริเวณที่ราบลุ่มตามลำน้ำห้วยผาทางเชิงเขามีภูเขาสูงล้อมรอบ

บ้านห้วยผาตั้งอยู่ในลุ่มน้ำแม่สะงี ชุมชนอยู่ทางทิศเหนือของอำเภอเมืองแม่ฮ่องสอน และทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ของพื้นที่เขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าลุ่มน้ำปายซึ่งเป็นพื้นที่เขตป่าสงวนแห่งชาติ อาณาเขตบ้านห้วยผาตั้งอยู่บริเวณที่ราบระหว่างหุบเขา มีลำน้ำไหลผ่านและภูเขาสูงล้อมรอบ มีป่าไม้อุดมสมบูรณ์ ส่วนใหญ่เป็นป่าเบญจพรรณ พันธุ์ไม้ที่พบ เช่น เต็ง รัง สัก แดง ยาง ฯลฯ แหล่งน้ำที่สำคัญของชุมชน คือ ลำน้ำห้วยผา และประปาหมู่บ้าน

อาณาเขตติดต่อ

• ทิศเหนือ ติดต่อกับ บ้านทุ่งมะส้าน หมู่ 5 ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน
• ทิศใต้ ติดต่อกับ บ้านปางหมู หมู่ 1 ตำบลปางหมู อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับ บ้านน้ำกัด หมู่ 2 ตำบลห้วยผา อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับ บ้านหมอกจำแป่ หมู่ 1 ตำบลหมอกจำแป่ อำเภอเมือง จังหวัดแม่ฮ่องสอน

ประชากรในชุมชนเป็นชาวไทใหญ่ ส่วนหย่อมบ้านสะลอบเป็นชุมชนของชาวปะโอ

คนในชุมชนประกอบอาชีพทำเกษตรกรรม เช่น ทำนาข้าว ทำไร่กระเทียม ฯลฯ ซึ่งเป็นพืชเศรษฐกิจของชุมชน และรับจ้างทั่วไปทำไร่

ภาษาไทใหญ่

ฐานข้อมูลองค์ความรู้เกี่ยวกับไทใหญ่ ศูนย์วิจัยวิทยาลัยชุมชนแม่ฮ่องสอน. (ม.ป.ป.). ชุมชนบ้านห้วยผา. http://www.taiyai.org/taiyaidata/

ฐานข้อมูลองค์ความรู้เกี่ยวกับไทใหญ่ ศูนย์วิจัยวิทยาลัยชุมชนแม่ฮ่องสอน. (ม.ป.ป.). ชุมชนบ้านห้วยผา วัดห้วยผา. http://www.taiyai.org/taiyaidata/

สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดแม่ฮ่องสอน. (2564). กลุ่มชาติพันธุ์ จังหวัดแม่ฮ่องสอน. ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน).