ชุมชนเนินเพิ่มเป็นหนึ่งในชุมชนเก่าแก่ของตำบลเนินเพิ่ม อำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก มีประวัติความเป็นมาที่ยาวนานและเกี่ยวข้องกับกระบวนการอพยพตั้งถิ่นฐานของผู้คนในอดีต พื้นที่บริเวณนี้เดิมทีเป็นป่าภูเขาที่อุดมสมบูรณ์ มีแม่น้ำลำธารหลายสายไหลผ่าน ทำให้เหมาะแก่การตั้งถิ่นฐานของมนุษย์มาตั้งแต่อดีต หลักฐานทางโบราณคดีในพื้นที่ใกล้เคียง เช่น เครื่องมือหิน ขวานหิน และซากโบราณสถาน บ่งชี้ว่าบริเวณนี้เคยเป็นที่อยู่อาศัยของผู้คนในยุคก่อนประวัติศาสตร์ จากตำนานท้องถิ่นและข้อมูลทางประวัติศาสตร์ พบว่าพื้นที่นครไทยรวมถึงชุมชนเนินเพิ่มเคยเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรสุโขทัยในอดีต และมีความเกี่ยวข้องกับเส้นทางเดินทัพและการติดต่อค้าขายระหว่างภาคกลางและภาคเหนือของประเทศไทย ด้วยสภาพภูมิประเทศที่เป็นภูเขาสูงและป่าไม้หนาแน่น ทำให้บริเวณนี้เป็นจุดยุทธศาสตร์ที่สำคัญ มีการตั้งถิ่นฐานของผู้คนกลุ่มต่าง ๆ มาอย่างต่อเนื่อง 

ผู้คนที่เข้ามาตั้งรกรากในชุมชนเนินเพิ่มในระยะแรกคาดว่าเป็นกลุ่มชนพื้นเมืองที่อาศัยอยู่ในบริเวณนี้มานาน ต่อมาในช่วงสมัยอยุธยาหรืออาจเร็วกว่านั้น ได้มีกลุ่มชาวไทพวนและไทลื้ออพยพเข้ามาเพิ่มเติม ทำให้เกิดการผสมผสานของวัฒนธรรม วิถีชีวิต และประเพณีที่แตกต่างกัน บางส่วนของชาวบ้านเนินเพิ่มสืบเชื้อสายมาจากกลุ่มคนเหล่านี้ ซึ่งยังคงรักษาวัฒนธรรมดั้งเดิมไว้ได้จนถึงปัจจุบัน ชุมชนเนินเพิ่มในอดีตเป็นชุมชนเกษตรกรรมที่พึ่งพาธรรมชาติอย่างมาก ชาวบ้านส่วนใหญ่ปลูกข้าวไร่ ข้าวโพด พืชผัก และผลไม้เมืองหนาว เช่น ลำไยและส้มโอ ด้วยสภาพอากาศที่เย็นสบายและดินที่อุดมสมบูรณ์ การทำเกษตรกรรมของชาวบ้านจึงค่อนข้างประสบความสำเร็จ แม้พื้นที่บางส่วนจะเป็นภูเขาและลาดชัน แต่ชาวบ้านก็ปรับตัวโดยใช้วิธีทำไร่แบบขั้นบันไดเพื่อป้องกันการพังทลายของดิน นอกจากนี้ยังมีการเลี้ยงสัตว์ เช่น วัว ควาย และหมู รวมถึงการหาของป่ามาใช้ในชีวิตประจำวัน ศาสนาพุทธมีบทบาทสำคัญในชีวิตของชาวบ้านเนินเพิ่มตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน วัดและศาสนสถานต่าง ๆ ในชุมชนเป็นศูนย์กลางของกิจกรรมทางศาสนาและสังคม ประเพณีทางพุทธศาสนา เช่น การทำบุญตักบาตร การทอดกฐิน และประเพณีตักบาตรเทโวในช่วงออกพรรษา เป็นงานบุญสำคัญที่ได้รับการสืบทอดกันมาเป็นเวลานาน นอกจากนี้ยังมีพิธีกรรมพื้นบ้านที่เกี่ยวข้องกับความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษและการเคารพธรรมชาติ ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างชุมชนกับสิ่งแวดล้อม 

ในอดีตการเดินทางเข้าสู่ชุมชนเนินเพิ่มเป็นไปอย่างยากลำบาก เนื่องจากถนนหนทางยังไม่ได้รับการพัฒนา ต้องใช้เส้นทางเดินเท้าหรือเกวียนเพื่อสัญจรไปมา ชาวบ้านต้องอาศัยการค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้ากับชุมชนใกล้เคียง โดยเฉพาะการนำผลผลิตทางการเกษตรไปแลกเปลี่ยนกับสินค้าอุปโภคบริโภคจากตัวเมือง อย่างไรก็ตาม เมื่อเวลาผ่านไป ความเจริญเริ่มเข้ามาถึงถิ่นฐานห่างไกล ระบบคมนาคมได้รับการปรับปรุงให้ดีขึ้น ถนนสายหลักเชื่อมต่อระหว่างนครไทยและพื้นที่อื่น ๆ ในจังหวัดพิษณุโลก ทำให้การเดินทางสะดวกขึ้น และส่งผลให้ชุมชนเนินเพิ่มมีโอกาสพัฒนาเศรษฐกิจและการท่องเที่ยวเพิ่มขึ้น ปัจจุบันชุมชนเนินเพิ่มยังคงรักษาเอกลักษณ์ของตนเองไว้อย่างดี แม้ว่าความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคมจะส่งผลให้วิถีชีวิตของชาวบ้านมีการปรับตัว แต่รากฐานทางวัฒนธรรมและประเพณีท้องถิ่นยังคงได้รับการสืบทอดอย่างต่อเนื่อง ด้วยทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์และภูมิทัศน์ที่สวยงาม ชุมชนเนินเพิ่มจึงกลายเป็นจุดหมายปลายทางของนักท่องเที่ยวที่ต้องการสัมผัสวิถีชีวิตชนบทและความงดงามของธรรมชาติ นักท่องเที่ยวที่มาเยือนสามารถเดินป่าศึกษาธรรมชาติ เรียนรู้เกี่ยวกับการเกษตรท้องถิ่น และสัมผัสบรรยากาศของหมู่บ้านที่เงียบสงบ แม้ว่าโลกจะเปลี่ยนไป แต่ชุมชนเนินเพิ่มยังคงยืนหยัดอยู่ได้ด้วยรากฐานของความสามัคคีและความเข้มแข็งของชาวบ้าน ความรักในถิ่นฐานและการรักษาขนบธรรมเนียมประเพณีดั้งเดิมช่วยให้ชุมชนสามารถพัฒนาได้อย่างยั่งยืน และยังคงเป็นสถานที่ที่เต็มไปด้วยเสน่ห์ทั้งในด้านประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม และธรรมชาติที่งดงาม

นอกจากนี้ ตำบลเนินเพิ่มยังมีประวัติศาสตร์ที่เกี่ยวข้องกับขบวนการคอมมิวนิสต์แห่งประเทศไทย (พคท.) ที่เคยใช้พื้นที่บริเวณภูหินร่องกล้าเป็นฐานที่มั่นในช่วง พ.ศ. 2511-2525

พื้นที่ส่วนใหญ่ เป็นที่ราบเชิงภูเขา และเป็นอดีตที่ตั้งของสมรภูมิการสู้รบระหว่างพรรคคอมมิวนิสต์กับรัฐบาลไทย อีกทั้งเป็นที่ตั้งของอุทยานแห่งชาติภูหินร่องกล้า ซึ่งเป็นแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญของประเทศ ปัจจุบันมีหมู่บ้านที่อยู่ในความรับผิดชอบ 19 หมู่บ้าน ทำให้ราษฎรในพื้นที่มีความเป็นอยู่ วัฒนธรรม ประเพณีท้องถิ่นที่หลากหลาย ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพเกษตรกรรมและเลี้ยงสัตว์

จากการสำรวจในเดือนธันวาคม 2567 หมู่บ้านเนินเพิ่มมีประชากร 754 คน เป็นชาย ชาย 363 คน หญิง 391 คน มีบ้านเรือน 358 หลังคาเรือน

ประชาชนในพื้นที่ตำบลเนินเพิ่ม มีหลากหลายเชื้อชาติ ทั้งคนไทย กลุ่มชาติพันธุ์ม้ง ประชาชนส่วนใหญ่นับถือศาสนาพุทธ และยังมีศาสนาอื่น ๆ อีก ประชาชาชนมีความรักใคร่ สามัคคีกลมเกลียวกัน นอกจากนี้ประชาชนในตำบลทุกคน ก็ยังมีความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ พึ่งพาอาศัยซึ่งกันและกัน ปฏิบัติตนตามแนวพระราชดำริเศรษฐกิจพอเพียงของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในชุมชน: ม้ง

ประชาชนส่วนใหญ่ประกอบอาชีพทางเกษตรกรรม โดยปลูกพืชเศรษฐกิจ คือ ข้าว ข้าวโพด และปลูกพืชฤดูแล้ง นอกจากนี้ประชาชนบางส่วนยังประกอบอาชีพรับจ้างทั่วไป และเลี้ยงสัตว์ ต่าง ๆ เช่น โค กระบือ ไก่พื้นเมือง เป็ด เป็นต้น และมีการอพยพแรงงานไปสู่ภาคอุตสาหกรรมหลังฤดูเก็บเกี่ยว

ตำบลเนินเพิ่ม อำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก มีการจัดพิธีกรรมการเลี้ยงปางจะจัดขึ้นในเดือน 4 (ประมาณเดือนกุมภาพันธ์-มีนาคม) โดยเริ่มตั้งแต่วันแรม 1 ค่ำ และจะไม่ให้ตรงกับวันแรม 8 ค่ำ แรม 15 ค่ำ ขึ้น 8 ค่ำ และขึ้น 15 ค่ำ

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านแพทย์แผนไทย

• นางไม้ แซ่หว้า ผลิตยาสมุนไพรภูมิปัญญาท้องถิ่น

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านศิลปะกรรม

• นางจวง ศรีทอง วิทยากรกระบวนการ ฉลุกระดาษ แทงหยวก

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านเกษตรกรรม

• นายคำรณ เณรเทพี โคกหนองนาโมเดล

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านหัตถกรรม

• นายจันสา เสวิสิทธิ์ งานจักสานจากไม้ไผ่
• นายสมร พุกอูด งานจักสานจากไม้ไผ่
• นายอำนาจ ดาด้วง งานจักสานเครื่องมือจับปลา

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านภาษาและวรรณกรรม

• เปลี่ยทัง ฤทธิ์เนติกุล เป่าแคนม้ง

ภูมิปัญญาท้องถิ่นด้านอื่น ๆ

ด้านความเชื่อ/พิธีกรรมในท้องถิ่น

• นายหว่าง บุญอาจ หมอทำขวัญ/ทำขวัญนาค

ด้านศาสนา

• นายศิลป์ชัย หมีดง สัปเร่อ

วิสาหกิจศูนย์ส่งเสริมและผลิตเมล็ดภัณฑ์ข้าวชุมชน ข้าวปลอดภัยไร้สารพิษ

• ผลิตโดย : วิสาหกิจศูนย์ส่งเสริมและผลิตเมล็ดภัณฑ์ข้าวชุมชน

เครื่องจักสาน ไม่กวาดดอกหญ้า

• ราคา : 35 บาท
• ผลิตโดย : กลุ่มแม่บ้าน หมู่ที่ 12

กำลังอยู่ระหว่างจัดทำข้อมูล

ด้านเศรษฐกิจ:

การพัฒนาแหล่งท่องเที่ยว : เนื่องจากตำบลเนินเพิ่มมีความหลากหลายทางธรรมชาติ ทั้งภูเขา, ลำธาร, และอากาศที่เย็นสบายในช่วงฤดูหนาว ทำให้มีการพัฒนาแหล่งท่องเที่ยวที่เป็นธรรมชาติ เช่น การท่องเที่ยวเชิงนิเวศ, การเดินป่า, การท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม เป็นต้น

การฝึกอบรมและพัฒนาทักษะ : การส่งเสริมให้ชาวบ้านเรียนรู้ทักษะใหม่ ๆ เช่น การทำธุรกิจขนาดเล็ก, การทำอาหาร, การทำงานฝีมือ หรือการบริการต่าง ๆ เพื่อเพิ่มรายได้จากอาชีพเสริมให้กับชุมชน

ด้านระบบสาธารณูปโภค:

การใช้ไฟฟ้าจากพลังงานทดแทน (ในบางพื้นที่) เช่น การติดตั้งแผงโซลาร์เซลล์ เพื่อเป็นทางเลือกในการพึ่งพาพลังงานที่ยั่งยืน

การขยายถนนในพื้นที่เกษตรกรรมและหมู่บ้านต่าง ๆ เพื่อลดปัญหาจราจรและเพิ่มความปลอดภัยในการเดินทาง

การพัฒนาแหล่งน้ำท้องถิ่น เช่น การสร้างอ่างเก็บน้ำหรือฝาย เพื่อช่วยเก็บกักน้ำฝนและใช้ในการเกษตรกรรมในช่วงฤดูแล้ง

ด้านการศึกษา:

การขาดการศึกษาและการตระหนักรู้ทางการเมือง : การขาดการศึกษาเกี่ยวกับสิทธิและหน้าที่ทางการเมืองของประชาชนในพื้นที่อาจทำให้การเลือกตั้งและการมีส่วนร่วมทางการเมืองไม่เต็มที่ ซึ่งส่งผลต่อการเลือกตั้งที่มีคุณภาพและการกำหนดทิศทางการพัฒนาในท้องถิ่น แม้ว่าจะมีการจัดการเลือกตั้งท้องถิ่น แต่บางครั้งประชาชนในพื้นที่อาจขาดความรู้เกี่ยวกับการเมืองท้องถิ่น ทำให้ไม่สามารถเลือกผู้นำหรือผู้แทนที่เหมาะสมและมีความสามารถในการบริหารงานท้องถิ่นได้

ด้านสิ่งแวดล้อมและทรัพยากรธรรมชาติ:

ตำบลเนินเพิ่มมีภูมิประเทศที่หลากหลาย ทั้งที่ราบและภูเขา เหมาะสำหรับการเกษตร ดินในพื้นที่ส่วนใหญ่เป็นดินร่วนและดินเหนียวที่ดีต่อการปลูกพืช เช่น ข้าว ข้าวโพด และผักต่าง ๆ แหล่งน้ำสำคัญ ได้แก่ ลำคลองและแม่น้ำที่ใช้ในการเกษตรและการอุปโภคบริโภค ระบบนิเวศในพื้นที่มีความหลากหลายทั้งพืชพันธุ์และสัตว์ป่า รวมถึงพื้นที่ป่าที่รองรับการปลูกไม้ยืนต้นและผลไม้ เช่น มะพร้าวและส้มโอ สภาพอากาศร้อนชื้นในฤดูร้อนและฝนตกชุกในฤดูฝน ทำให้เหมาะสำหรับการปลูกพืชที่ต้องการน้ำ อย่างไรก็ตาม การจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมยังต้องมีการดูแลเพื่อป้องกันปัญหาภัยแล้งและการเสื่อมสภาพของดิน

พิธีกรรมการเลี้ยงผีปางที่น่าสนใจของตำบลเนินเพิ่ม

ตำนานประเพณีเลี้ยงปางเกิดขึ้นมานานชั่วชีวิตคน ตามตำนานบอกต่อ ๆ กันมาว่ามีการทำประเพณีนี้ตั้งแต่สมัยพ่อขุนบางกลางหาวยังไม่ได้เป็นพระมหากษัตริย์ ท่านรวบรวมไพร่พลสันนิษฐานกันว่า มาจากจังหวัดเชียงรายได้เดินทางกันมาเรื่อย ๆ จนมาลงหลักปักฐานอยู่ที่อำเภอนครไทยจังหวัดพิษณุโลก ในการรวบรวมไพร่พลก็ได้มีพ่อเฒ่าพ่อปู่ที่อยู่ในประเพณีเลี้ยงปางถึงทุกวันนี้ พ่อเฒ่าพ่อปู่ก็คือทหารที่ร่วมรบร่วมต่อสู้เมื่อเสียชีวิตไปวิญญาณของพ่อเฒ่าพ่อปู่ยังคงอยู่ และสุดท้ายได้มีการเรียกนางทรงเพื่อมาทรงวิญญาณของพ่อปู่พ่อเฒ่า ซึ่งนางทรงต้องเป็นผู้หญิงเพื่อมาเรียกพ่อเฒ่าพ่อปู่ เชื่อกันว่านางทรงที่ถูกเลือกกันอยู่ทุกวันนี้ต้องมีเส้นผมหอมอยู่หนึ่งเส้น ถึงจะเป็นนางทรงได้ พอถูกเลือกแล้วก็ต้องมาจัดพิธีเลี้ยงปางสามปีซ้อนติดต่อกัน ทำให้เกิดเป็นประเพณีเลี้ยงปางอยู่ทุกวันนี้

พิธีกรรมนี้จัดขึ้นเพื่อบูชาและขอพรจากผีหรือวิญญาณบรรพบุรุษที่ปกปักรักษา การนำความอุดมสมบูรณ์ พิธีกรรมนี้เริ่มสูญหายเพราะว่าการแพทย์เริ่มทันสมัยขึ้นมา ก็จะเหลือเฉพาะการรักษาอาการที่แพทย์ยังไม่สามารถวินิจฉัยได้ ก็คือเป็นการเจ็บป่วยโดยผีหรือสิ่งที่เหนือจากธรรมชาติพวกนี้ก็จะใช้คนกลุ่มนี้ในการรักษาแม้ไม่อาจระบุได้แน่ชัดว่าพิธีเลี้ยงปางมีมานานเท่าใด หากหลายชั่วอายุคนที่ผ่านมาเป็นการสืบทอดผ่านความเชื่อและรักษาธรรมเนียมเดิมด้วยกลุ่มคนที่ถูกยกสถานะพิเศษ เมื่อถึงพิธีกรรมนางทรงแต่ละคนจะมีนางสะพายพ่อเฒ่าประจำตัวเป็นผู้คอยสะพายคล้องหัวช้างของพ่อเฒ่าแต่ละองค์และเมื่อถึงงานเลี้ยงปลาจะสื่อความเชื่อที่มีต่อบรรพบุรุษโดยตรง โดยมีผู้หญิงเป็นเจ้าพิธีกรรมสอดคล้องกับความเชื่อในวัฒนธรรมของกลุ่มคนไทยที่มีแต่เดิมและนำความโชคดีมาสู่ชุมชน นอกจากจะทำให้ชุมชนสงบสุขแล้วยังทำให้คนในชุมชนมีความผูกพันกัน เพราะคนในชุมชนถือเป็นส่วนหนึ่งในการจัดพิธีกรรม หากคนในชุมชนไม่สามัคคีกันก็ไม่สามารถที่จะจัดพิธีกรรมนี้ขึ้นมาได้

กองการศึกษา ศาสนาและวัฒนธรรม. (2566). ฐานข้อมูลปราชญ์ชาวบ้านและภูมิปัญญาท้องถิ่น ศาสนา ศิลปะ วัฒนธรรม ประเพณี ภูมิปัญญาท้องถิ่นในตำบลเนินเพิ่ม. สืบค้นเมื่อ 5 พฤศจิกายน 2567. https://fa2.naxapi.com/noenphoem.go.th/

สำนักจัดการทรัพยากรป้าไม้ ที่ 4 สาขาพิษณุโลกและสำนักจัดการกลุ่มป่าสงวนแห่งชาติกรมบำไม้กระทรวงทรัพยากรธธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม. (2559). ข้อมูลพื้นฐานศูนย์จัดการกลุ่มป่าสงวนแห่งชาติที่ 138 ป่าเนินเพิ่ม จ.พิษณุโลก. สืบค้นเมื่อ 2 พฤศจิกายน 2567. https://www.forest.go.th/preserve/wp-content/

องค์การบริหารส่วนตำบลเนินเพิ่ม. (16 กันยายน 2565). ประเพณีเลี้ยงปาง. YouTube. https://www.youtube.com/

องค์การบริหารส่วนตำบลเนินเพิ่ม อำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก. (2560). สืบค้นเมื่อ 1 พฤศจิกายน 2567. https://www.noenphoem.go.th/home

Thai PBS. (8 มีนาคม 2565). "เลี้ยงปาง" ความเชื่อผีบรรพบุรุษของนครไทย : เรื่องนี้มีตำนาน. YouTube. https://www.youtube.com/watch