ก่อน พ.ศ. 2500 ชาวบ้านมลายูพื้นถิ่น อาศัยอยู่ในพื้นที่ป่าริมคลองโต๊ะแดง มีการตั้งถิ่นฐานแบบกระจัดกระจาย อาชีพหลัก: จับปลา ทำนา ปลูกผัก และเก็บหาของป่า คำว่า “โต๊ะเวาะ” มาจากภาษามลายู แปลว่า “ยายกับตา” สะท้อนโครงสร้างครอบครัวแบบดั้งเดิม

พ.ศ. 2500–2520 พื้นที่เริ่มมี เส้นทางสัญจรทางน้ำ ด้วยเรือแจวตามคลองโต๊ะแดง ไม่มีไฟฟ้า ถนน หรือสะพาน เริ่มมีการติดต่อค้าขายกับบ้านใกล้เคียงและฝั่งมาเลเซีย (แถบเปิงกาลัน)

วันที่ 7 กันยายน 2524 – เหตุการณ์ประวัติศาสตร์สำคัญ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 เสด็จพระราชดำเนินโดย “ไม่แจ้งล่วงหน้า“ เสด็จถึง บ้านเจาะบากง (พื้นที่ของบ้านโต๊ะเวาะ) ผ่านคลองโต๊ะแดง ชาวบ้านขอพระราชทาน ขุดลอกคลอง และสร้างสะพาน เพื่อให้เดินทางได้สะดวกในฤดูฝน จุดนี้ถือเป็นการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในพัฒนาชุมชน

พ.ศ. 2525–2540 กรมชลประทานและหน่วยงานภาครัฐ เข้ามาดำเนินการพัฒนา เช่น ขุดลอกคลอง สร้างสะพานไม้ ขยายเส้นทางถนน เริ่มมีไฟฟ้าและระบบประปาใช้ในบางหมู่บ้าน

พ.ศ. 2540–2560 วิถีชีวิตเริ่มผสมผสานระหว่าง วัฒนธรรมดั้งเดิมกับสมัยใหม่ เยาวชนเริ่มออกนอกพื้นที่เพื่อศึกษาต่อหรือทำงาน ชุมชนหันมา อนุรักษ์วัฒนธรรม เช่น ภาษา อาหารท้องถิ่น และภูมิปัญญาชาวบ้าน เช่น การทำส้มพีดอง การจักสานเตยหนาม

พ.ศ. 2561 ชุมชนบ้านเจาะบากง (รวมบ้านโต๊ะเวาะ) ได้รับคัดเลือกเป็น “ชุมชนท่องเที่ยว OTOP นวัตวิถี” เริ่มมีโครงการพัฒนาศักยภาพด้านการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน เปิดตัวกิจกรรม ล่องเรือย้อนรอยรัชกาลที่ 9 สะท้อนความจงรักภักดีและความทรงจำร่วม

พ.ศ. 2564 สร้างศูนย์เรียนรู้ประวัติศาสตร์ชุมชน และสะพานไม้แห่งความทรงจำ จัดกิจกรรม “7 กันยายน รำลึกในหลวง ร.9” เป็นประจำทุกปี ส่งเสริมเยาวชนเรียนรู้ประวัติศาสตร์ผ่านการเล่าเรื่องจากผู้สูงวัยในชุมชน

ปัจจุบัน ชุมชนเป็นต้นแบบการพัฒนาแบบ “พึ่งตนเอง” และ “พึ่งพิงกัน” เป็นแหล่งท่องเที่ยวชุมชนที่มีทั้งประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม และธรรมชาติ รายได้ของชุมชนมาจาก การท่องเที่ยวเชิงประสบการณ์ เช่น ล่องเรือชมวิถี เวิร์กช็อปสมุนไพร การสาธิตจักสานพื้นบ้าน ชิมอาหารท้องถิ่น

พื้นที่ส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ราบลุ่ม มีน้ำท่วมขัง 

• ทิศเหนือ ติดต่อกับหมู่ที่ 4 บ้านกูแบอีแก
• ทิศใต้ ติดต่อกับหมู่ที่ 1 บ้านลาแล
• ทิศะวันออก ติดต่อกับหมู่ที่ 2 บ้านลูโบ๊ะลือซง
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับหมู่ที่ 2 บ้านปูโยะ

บ้านโต๊ะเวาะ หมู่ที่ 3 ตำบลปูโยะ อำเภอสุไหงโก-ลก จังหวัดนราธิวาส มีประชากรชาย 853 คน หญิง 868 คน รวม 1,721 คน

ประชาชนส่วนใหญ่ทำการเกษตร โดยมีทั้งพืชสวนและพืชไร่ มีทำปศุสัตว์ เลี้ยงโค กระบือ แพะ และไก่ ซึ่งเป็นการเลี้ยงแบบพื้นบ้าน

มีการรวมกลุ่มอาชีพ ได้แก่

1. กลุ่มออมทรัพย์เพื่อการผลิต มีสมาชิก 25 คน
2. กลุ่มปลูกผัก มีสมาชิก 25 คน
3. กลุ่มอาชีพค้าขาย มีสมาชิก 30 คน

กองทุนหมู่บ้าน ได้แก่

1. กองทุนหมู่บ้าน หมู่ที่ 3 บ้านโต๊ะเวาะ งบประมาณ 1,000,000 บาท
2. กองทุนแม่ของแผ่นดิน งบประมาณ 12,000 บาท
3. กลุ่มออมทรัพย์เพื่อการเกษตร 917,670 บาท

นายไซมิง มะ ผู้ใหญ่บ้านหมู่ที่ 3 บ้านโต๊ะเวาะ

ประชาชนส่วนใหญ่ใช้ภาษามลายูเป็นภาษาถิ่น

กรมการปกครอง. (2567). สถิติประชากรทางการทะเบียนราษฎร. สืบค้นจาก https://stat.bora.dopa.go.th

ซูไนซิง มะยาเอะ และคณะ. (2555). แนวทางการอนุรักษ์พันธุ์ปลาสวยงามในพื้นที่ป่าพรุโต๊ะแดง ชุมชนบ้านลาแล หมู่ที่ 1 บ้านโต๊ะเวาะ หมู่ที่ 3 และบ้านโต๊ะแดง หมู่ที่ 5 ตำบลปูโยะ อำเภอสุไหงโก-ลก จังหวัดนราธิวาส: รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์. สำนักงานคณะกรรมการส่งเสริมวิทยาศาสตร์ วิจัยและนวัตกรรม.

องค์การบริหารส่วนตำบลปูโยะ. (ม.ป.ป.). ข้อมูลพื้นฐาน. สืบค้นจาก https://puyok.go.th/history

Blogger. (2564). บ้านโต๊ะเวาะ หมู่ที่ 3 ตำบลปูโยะ อำเภอสุไหงโก-ลก จังหวัดนราธิวาส. สืบค้นจาก https://tokwok123456.blogspot.com